Студопедия

Главная страница Случайная страница

КАТЕГОРИИ:

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Км тереңдіктегі жер бетінің химиялық құрамы






Элемент Массалық ү лесі, %
Оттегі Магний Темір Кө міртегі Калий Алюминий Титан Натрий Кремний Сутегі Кальций Хлор 49, 13 2, 35 4, 20 0, 35 2, 35 26, 00 0, 61 2, 40 26, 00 1, 00 3, 25 0, 20

 

Жер бетіндегі элементтердің табиғ и химиялық қ осылыстары минералдар деп аталады. Олардан тау жыныстарының кө птеген типтері қ ұ ралады. Магмалық, шө гінді жә не метаморфтық жыныстар тау жыныстарының негізгі топтары болып табылады.

Пайдалы қ азбаларды алу жә не пайдалану нә тижесінде жердің жоғ арғ ы қ абаттары кү шті ө згерістерге ұ шырағ анмен, адам литосферағ а ә сер етпейді. Табиғ и ресурстар - бұ л адам ө з тіршілігі ү шін пайдаланатын табиғ аттың денелері мен кү штері. Оларғ а кү н жарығ ы, су, ауа, топырақ, ө сімдік, жануарлар, пайдалы қ азбалар жә не адам жасамағ ан, бірақ оларсыз тірі жан ретінде де, ө ндіруші ретінде де ө мір сү ре алмайтын барлық заттар жатады.

Табиғ и ресурстар келесі белгілеріне сай классификацияланады:

- оларды пайдалану бойынша - ө ндірістік (ауылшаруашылық жә не ө неркә сіп), денсаулық сақ тауда (рекреациялық) эстетикалық, ғ ылыми жә не т.б;

- табиғ аттың белгілі бір компоненттеріне жатуы бойынша - топырақ, су, минерал, жануарлар жә не ө сімдер ә лемі жә не т.б;

- алмастырылуы бойынша - алмастырылатын (мысалы, отын - минералды энергетикалық ресурстарды жел, жарық энергиясымен алмастыруғ а болады жә не алмастырылмайтын (демалу ү шін ауадағ ы оттегіні жә не ішетін тұ щы суды ештең емен алмастыра алмаймыз);

- азаюына қ арай - азаятын жә не азаймайтын.

Жоғ арыда келтірілген белгілер ө зіндік артық шылық тары мен кемшіліктері бар табиғ и ресурстардың бірнеше классификациясын ұ сынуғ а мү мкіндік береді. Табиғ и ресурстардың азаю белгісі бойынша бө лінуі ғ ылым мен практика ү шін ү лкен қ ызығ ушылық туғ ызуда.

Азаймайтын ресурстар - табиғ и ресурстардың сан жағ ынан азаймайтын, таусылмайтын бө лігі (кү н энергиясы, тең із суы, ағ ынды су, атмосфера, алайда олар қ атты ластанғ анда азайтуғ а болатын ресурстар категориясына ауысады).

Азаятын - оларды табиғ и ортадан алғ ан сайын олардың сан мә ні тоқ таусыз азая беретін ресурстар. Олар ө з кезегінде толық тырылатын (ө сімдік, жануарлар ә лемі, су, ауа, топырақ) жә не толық тырылмайтын (минералдар) болып бө лінеді. Олар табиғ и процестер нә тижесінде толтырылмағ андық тан (мыс, темір, алюминий, т.б) жә не олардың қ орлары тұ тынуғ а қ арағ анда баяу толатындық тан (мұ най, кө мір т.б) азаюы мү мкін. Сондық тан болашақ та адамзаттың толтырылмайтын ресурстарды пайдаланудың тиімді қ ұ ралдары мен ә дістерін, соның ішінде екінші шикізатты қ айта ө ң деу ә дістерін іздеуіне тура келеді. Қ азіргі кезде Д.И.Менделеевтің периодтық жү йесінің барлық элементтері пайдаланылады. Минералды шикізаттың кө птеген тү рлерін қ олдану жә не қ айта ө ң деу дә режесі прогресс пен қ оғ амның ө мірін анық тайды. Металдар, су, минералды жә не органикалық шикізат негізі шикізаттық ресурстар болып табылады. Жер қ ойнауын пайдалану жылдан жылғ а артуда. Соң ғ ы 100 жылда темірдің, кө мірдің, марганецтің жә не никелдің жылдық тұ тынылуы 50-60 есе, ал вольфрамның, алюминийдің, молибденнің жә не калийдің жылдық тұ тынылуы 200-1000 есе артып отыр.

Соң ғ ы жылдары энергетикалық ресурстарды - мұ най, табиғ и газды алу артып отыр. Осылай, 1991 жылы ә лемде 3340 млн. тонна мұ най ө ндірілген, оның 40% АҚ Ш, Сауд Аравиясы жә не Ресейге тиесілі. 2115 млрд. м3 табиғ и газ ө ндірілген, оның 38% Ресейге, 24% АҚ Ш-қ а тиесілі. Ә лемде алтын мен алмазды алуда артты. Қ азіргі заман минералды - шикізаттық ресурстарды тұ тынудың ү немі ө суімен сипатталады. Сондық тан минералды ресурстарды дұ рыс пайдалану мә селесі туады, оны келесі ә дістермен шешуге болады:

- пайдалы қ азбаларды геологиялық барлаудың жоғ ары тиімді ә дістерін, ө ндірудің ресурсты сақ тайтын ә дістерін жасау;

- минералды шикізатты кешенді пайдалану;

- қ ойнаудың қ орларын мең геру жә не пайдаланудың, ә сіресе шикізатты байыту жә не қ айта ө ң деу кезең дерінде шикізаттың жойылуын қ ысқ арту;

- жаң а заттарды, минералды шикізаттың органикалық синтезін жасау;

Табиғ и ресурстарды дұ рыс пайдалануда маң ызды рө л ресурс сақ тайтын технологиялар тиесілі. Олар ең алдымен энергетикалық тиімділікті - шығ ындалатын энергия мен осы кезде алынатын пайдалы ө нім арасындағ ы қ атынасты қ амтамасыз етуге мү мкіндік береді. Т.Миллер (1993) айтқ андай, ядролық отыннан алынатын жоғ ары сапалы энергияны ү йлерді жылыту ү шін пайдалану - «бұ л майды циркулярлы арамен кескен немесе шыбынды кішкене балғ амен ұ рғ ан сияқ ты». Сондық тан энергияны пайдаланудың негізгі ұ станымы энергия сапасының қ ойылғ ан тапсырмағ а сә йкес болуы керек. Ү йлерді жылыту ү шін кү н энергиясын, термалды кө здердің, желдің энергиясын пайдалануғ а болады. Бұ л 1089 елде қ олданыста жү р. 9.1 - суретте қ оғ амның екі типінің: бір рет тұ тынушы қ оғ ам, олар қ алдық кө п бө леді жә не табиғ атты сақ тайтын қ оғ амның моделдері кө рсетілген. Қ оғ амның екінші типі - бұ л негізінде энергия мен рециркуляцияланғ ан заттарды дұ рыс пайдалану, толтырылмайтын ресурстарды екінші рет пайдалану, сонымен бірге (бұ л маң ызды) қ оршағ ан ортаның экологиялық шыдамдылық қ адамынан асып кетуге болмайтын болашақ тың қ оғ амы. Мысалы, ластаушы заттардың табиғ и ортағ а тү суінің алдын алу, оны ластанудан тазартуғ а, тырысуғ а қ арағ анда оң ай жә не арзан. Ө ндірістің, тұ рмыстың, транспорттың жә не т.б. қ алдық тарын потенциалды тү рде басқ а салаларда жә не регенерация барысында пайдалануғ а болады. Зиянды қ алдық тар жойылуы керек, ал пайдаланылмайтыны жарамсыз деп саналады. Қ алдық тардың негізгі тү рлері тұ рмыстық, ө ндірістік жә не ө ндірістік тұ тынудың қ алдық тары деп бө лінеді.

1. Тұ рмыстық (коммуналдық) қ атты (соның ішінде ағ ын сулардың қ атты қ ұ рамдасы - олардың шө гіндісі) қ алдық тар - тұ рмыста жойылмағ ан, тұ рмыс заттары мен адамның ө з ө мірін (монша, асхана, емхана, т.с.с.) амортизациялау нә тижесінде қ ұ ралады. Тұ рмыстық қ алдық тарды жою ү шін қ уатты қ алдық ө ртейтін қ ондырғ ылар немесе зауыттар жасайды, олар ө неркә сіп пен ү йді жылытуғ а электрэнергиясын береді.

2. Ө ндіріс қ алдық тары - ө німді ө ндіру кезінде қ ұ ралғ ан шикізат, материалдардың, жартылай фабрикаттардың қ алдық тары. Ол қ айтымсыз (ұ шып кету, кеуіп қ алу, т.б.) жә не қ айта ө нделетін қ айтымды болуы мү мкін. Шетелдік мә ліметтер бойынша ЕЭК елдерінде 60% тұ рмыстық қ алдық тар кө міледі, 33% ө ртеледі жә не 7% қ ысылады. Ө ндірістік жә не ауылшаруашылық қ алдық тарғ а келсек 60 жә не 95% қ айта ө нделеді.

3. Ө ндірістік тұ тыну қ алдық тары - ары қ арай пайдалануғ а жарамсыз машиналар, механизмдер, қ ұ ралдар, т.б. Олар ауылшаруашылық, қ ұ рлыстық, ө ндірістік, радиактивті болуы мү мкін. Соң ғ ылары қ ауіпті жә не оларды мұ қ ият кө шіру немесе белсенділігін жою керек.

Соң ғ ы жылдары тірі ағ заларды уландыруғ а немесе басқ аша қ ауіп тө ндіруге қ абілетті қ ауіпті улы қ алдық тардың саны артуда. Бұ л ең алдымен пайдаланылмағ ан ауыл шаруашылығ ындағ ы, ө ндірістегі улы химикаттар, канцерогенді жә не мутагенді заттар болып табылады. Ресейде қ атты тұ рмыстық қ алдық тардың 10%, АҚ Ш-та 41%, Ұ лыбританияда 3%, Жапонияда 0, 3% қ ауіпті қ алдық тарғ а жатады. Кө птеген елдердің аумағ ында «қ ақ пандар» бар, яғ ни ұ мытылып кеткен қ ауіпті қ алдық тардың кө мілген жерлері бар, онда қ азір тұ рғ ын ү йлер жә не басқ а нысандар тұ рғ ызылғ ан, олар ә р тү рлі аурулардың пайда болуымен кө рініп тұ рады. Мұ ндай «қ ақ пандарғ а» ядролық сынақ тар жү ргізілген жерлерді де жатқ ызуғ а болады. Кө мудің істегі жобалары мен жер асты ядролық сынақ тарын «келтірілген» жер сілкінулер кө рсетуі мү мкін.

 

 

Литосфераның ең жоғ арғ ы беті кө п ө згеріске ұ шырайды. Топырақ жер шарының бетінің 29, 2% алып жатыр жә не ө зіне ә ртү рлі категориялы жерлерді қ осады, оның ішінде қ ұ нарлы топырақ тың маң ызы зор. Топырақ - бұ л жердің беттік қ абаты, ол ө сімдіктің, жануарлардың, микроағ залардың, тау жыныстарының ә серлесуі нә тижесінде қ ұ рылады жә не дамиды, ө зіндік табиғ и қ ұ рылуы болып табылады. Топырақ тың маң ызды қ асиеті оның қ ұ нарлылығ ы - ө сімдіктердің ө суін жә не дамуын қ амтамасыз ету қ абілеттілігі болып табылады. Топырақ Ә лемдік мұ хитпен қ атар барлық биосферағ а ә сер ететін ү лкен экологиялық жү йе болып табылады. Ол табиғ аттағ ы заттар мен энергияның айналымына белсенді тү рде қ атысады. Жер атмосферасының газдық қ ұ рамын ұ стап тұ рады. Биоценоздардың маң ызды қ ұ рамдасы - топырақ тың кө мегімен тірі ағ залардың литосферамен, гидросферамен жә не атмосферамен экологиялық байланысы жү зеге асады. Ғ ылыми топырақ танудың негізін қ алаушы кө рнекті орыс ғ алымы В.В.Докучаев (1846-1903) болып табылады, ол топырақ тү зуші процестің мә нін ашты. Топырақ тү зуші факторларғ а аналық (топырақ тү зуші) жыныстар, ө сімдік жә не жануарлар, климат, рельеф, уақ ыт, су (топырақ тық жә не грунттық) жә не адамның шаруашылық қ ызметі жатады. Топырақ тың дамуы аналық жыныспен (гранит, извест т.б.) тығ ыз байланысты. Дымқ ыл топырақ массасының қ ұ рылуы химиялық желдету жә не биологиялық ө сімдіктер ә серінен спецификалық органикалық заттардың қ ұ рылу процестерімен байланысты.

Топырақ тың қ ұ рамына тө рт маң ызды қ ұ рылымдық компонент кіреді: минералды негіз (топырақ тың жалпы қ ұ рамының 50-60%, органикалық заттар (10%-ке дейін), ауа (15-25%), су (25-35%). Топырақ тың қ ұ рылымы ондағ ы саз бен балшық тың салыстырмалы қ ұ рамымен анық талады. Топырақ тардың химизмі минералды қ аң қ амен жә не органикалық затпен анық талады. Минералды компоненттердің кө п бө лігі топырақ та кристалды қ ұ рылымдар тү рінде кө рсетілген. Топырақ тағ ы кө п минералдар силикаттар болып табылады.

Суды жә не қ оректік заттарды ұ стап қ алуда сазды минералдар ү лкен рө л атқ арады, олардың кө бі суда коллоидты суспензияны тү зеді. Сазды минералдың ә р кристалы алюминийдің гидроксидті қ абаттарымен біріккен силикат қ абаттары бар, олардың тұ рақ ты теріс заряды бар, оны топырақ ерітіндісіндегі адсорбирленген катиондарымен бейтараптайды. Осының арқ асында катиондар топырақ тан шығ ып қ алмайды жә не топырақ ерітіндісіндегі басқ а катиондармен алмасады. Бұ л катион алмасу қ абілеті топырақ қ ұ нарлылығ ының маң ызды индикаторларының бірі.

Топырақ тың органикалық заттары ө лі ағ залардың, олардың бө ліктерінің, экскреттері мен фекалийлердің ыдырауынан қ ұ рылады. Ыдыраудың ақ ырғ ы ө німі саз секілді коллоидты кү йдегі гумус болып табылады жә не катионды алмасу қ абілеті жоғ ары бө лшектер кө п қ абатқ а ие. Гумустың қ ұ рылуымен бірге ө мірлік маң ызды элементтер органикалық байланыстан органикалық емес қ осылыстарғ а кө шеді, мысалы азот аммоний иондарына, фосфор ортофосфат - иондарына, кү кірт сульфат иондарына кө шеді. Бұ л процесс минералдану деп аталады. Тынысалу процесінде кө міртегі СО2тү рінде шығ ады.

 


Поделиться с друзьями:

mylektsii.su - Мои Лекции - 2015-2024 год. (0.007 сек.)Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав Пожаловаться на материал