Дәріс № 15

Дә ріс тақ ырыбы: Дә стү рлі билік жә не ә дет-ғ ұ рып заң дарын зерттеу ә дістері

Мақ саты: Тарихи дә уірлердегі дә стү рлі билік пен ә дет-ғ ұ рып заң дарын кешенді зерттеу ө зекті болып табылғ андық тан оны қ олдану жолдарымен болашақ мамандарды таныстыру

Сұ рақ тар:

1.Дә стү рлі қ оғ амды, оның саяси бейнесін мен қ ұ қ ығ ын кешенді зерттеу

2.Қ азақ халқ ының дә стү рлі билік пен ә дет-ғ ұ рып заң дары

3. Қ азақ халқ ының дә стү рлі билік пен ә дет-ғ ұ рып заң дары зерттеу тә сілдері мен ә дістері

Негізгі ұ ғ ымдар тізбесі: Ұ лттық мемлекет, ә дет-ғ ұ рып заң дары, кешенді зерттеу

.Ә дебиеттер:

1. Артыкбаев Ж. Методика этнографических исследований//Этнология: Учебник. – Алматы: «Қ азақ университеті», 2006. -316 с.

2. Артановский С.Н. О сравнительно – историческом и структурном методах в этнографии // Методологические вопросы общественных наук. Л., 1968, вып. І.

3. Ә жіғ али С.Е., Ошанов О.Ж., Тоқ табай А.У., Оразбек Е.Ж. Монғ олия қ азақ тары этникалық тобын зерттеудің бағ дарлама – сұ рақ намасы. Алматы, 2004.

4. Вопросы и программы по этноархелогии и этнографии для участников археологических экспедиции и студенческих практик. Учебно-методическое пособие. Омск, 2002.

Зерттеушілер «хан», «сұ лтан», «би», «батыр» сияқ ты ә леуметтік топтарды ө з зерттеулерінде атағ анымен осы топтардың ішкі байланысы мен иерархиясы, мемлекет қ ызметі деген не екені, оның жұ мыс істеу тетігінің қ ұ рылысы туралы ақ парат жоқ.. Қ азақ мемлекеті дегеніміз не, оның ө мір сү ру заң дары бар ма, қ алыптасқ ан ұ лттық сана болды ма, ө зге мемлекеттерге қ арағ анда ө зіндік ерекшеліктері бар ма деген мә селелер бойынша байсалды зерттеу жұ мыстары керек. Біз осы кә тепсіз қ ара нарғ а жү к болар сұ рақ тардың шоғ ырын шиырлап кө рейік, ә рине барлық сұ рақ қ а жауап бере алмасыпыз, бірақ «ә уелі бұ л шіркінді бастау қ иын» дегендей бастайық. Ең басты мә селе қ азақ тың тарихында мемлекет болды ма деген сұ рақ қ а жауап беру.

Біз кез келген кө шпелі аталатын қ оғ амда отырық шы тұ рмыстың нышандары бар деген пікірдеміз. Тіпті ө згені айтпағ анның ө зінде хандық кезең де қ азақ мемлекетінің экономикалық ірге тасы Сырдария бойындағ ы қ алалық алқ апқ а негізделгені де біздің ең бектерімізде сан рет айтылды. Кө шпелілердің мемлекет қ ұ ру ү рдісінде кө шпелі қ ауымдар ық палындағ ы қ алалық ө лкенің алатын орыны ерекше. Саяси бақ ылауындағ ы қ алалар неғ ұ рлым кө п болғ ан сайын мемлекет те соғ ұ рлым кү шті, беделді болмақ. Бұ л жерде мемлекеттің салық саясатын да ескерген жө н, себебі отырық шы-саудагер қ ауымдардан алынанатын салық белгілі дә режеде мемлекет қ азынасы деген қ ұ нды қ ұ былысты қ алыптастырады.

Осындай жаулап алулар барысында шекаралық алқ аптағ ы қ алалық ө ң ірлер мен оның отырық шы тұ рғ ындары ғ ұ н иелігіне енді, осы жаугершілік кейіннен бейбіт ө мірге ұ ласып қ алалық аймақ пен кө шпелілік доминанта арасында ү йлесімді қ арым-қ атынас қ алыптасты. Бірақ осы процесті Қ ытай тарихнамасында сақ талғ ан аң ыз деректермен айшық тай отырып біз мемлекет қ ұ ру ең алдымен белгілі бір ә улетті, кү шейе келе халық тың негізгі бө лігін қ амтитынын ұ мытып кетеміз, яғ ни біздің айтпағ ымыз ұ лт болып басы біріге бастағ ан елде ә уелі мемлекет қ ұ ру идеясы пайда болады.

Соң ғ ы екі мың жылдық та Еуразияғ а ү стемдік жү ргізген кө шпелі Ғ ұ н, Тү ркі, Алтын Орда мемлекеттерін Кең ес дә уіріндегі белгілі зерттеушілер “временные, эфемерные образования” деп атады. Олардың тү сінігі бойынша кө шпелілер тек шаруашылық қ ауым болып қ ана ө мір сү реді, саяси конъюктураның сә ті тү скенде ғ ана “ә скери-кө шпелі қ ауым” яғ ни империя қ ұ райды. Постсоветтік жү йедегі зерттеушілер бү гінгі кү ні де осы қ алыптасқ ан кө зқ арастар шең берінде қ алып отыр. Осы бағ ытта соң ғ ы кезең де ө німді жұ мыс жазып жү рген ресейлік Н.Н.Крадин кө шпелілер империясының ү ш моделі бар дейді: «1) кочевники и земледельцы сосуществуют на расстояний...2) землевладельцы завиясят от кочевников...3) номады завоевывают земледельческое общество и переселяются на его территорию...Вне всякого сомнения, данную политическую систему нельзя считать государством». Н.Н.Крадин ғ ұ ндарғ а арналғ ан кө лемді монографиялық ең бегінде кө шпелілердің қ ұ рғ ан мемлекеттік қ ұ рылымдарын «вождество» деп атауды ұ сынады. «Вождество» бұ л жерде ең алдымен «кө семдік» деп атауғ а болатын қ ұ былыс, яғ ни кө шпелілердің билік жү йесі зерттеушінің пікірі бойынша тайпалық жү йенің негізінде қ ұ рылғ ан билік.

Қ азақ тарихына қ алам тартқ ан ғ алымдардың ішінде қ азақ халқ ының ө ткен жолында мемлекет болды деп айтып та, жазып та жү ргендері баршылық, ө кініштісі далалық ө лкеде қ ұ рылғ ан саяси жү йелердің ө мір сү ру жә не ө зін-ө зі сақ тау сияқ ты мә селелеріне, саяси жү йенің сыртқ ы жә не ішкі сипатына терең тоқ талып, толғ амды айтылғ ан пікір аз. Бізде мемлекет болғ ан дейді ғ алымдар, бірақ оны саяси-қ оғ амдық жү йе ретінде сипаттау жә не бағ а беру кезең і келгенде кү мілжіп қ алады немесе, «государство возникло с появлением классового антогонизма между людьми» делінетін мемлекет тек тап кү ресінің ық палымен пайда болатын қ ұ былыс дейтін ортодоксальды марксистік тұ жырымның ық палынан шығ а алмай материалистік тү сініктердің жетегінде кетеді. Соң ғ ы кезде кө шпелі мемлекеттер туралы қ ызық ты зерттеу ең бектерін жарық қ а шығ арғ ан Е. Кычанов та «ә леуметтік жіктелу жә не тапқ а бө ліну процесіне» кө п кө ң іл бө леді. Дегенмен біз кө шпелілердің мемлекетіне қ атысты ең татымды пікірді осы автордың ең бегінен кездестіреміз. Бұ л жерде автордың бұ л тақ ырыптың нақ ты зерттеу нысанасына айналмағ аны туралы пікірін оқ ырман дұ рыс тү сінуі керек. Ең бастысы мә селені ғ ылыми дең гейде кө теруде: «Если мы рассмотрим эти и близкие к ним трактовки кочевых обществ и государств кочевников, то увидим, что в разной мере они призваны обьяснить одно обстоятельство – быстрое возникновение сильных государств кочевников и затем столь же скорую в исторических масштабах их гибель, возврат кочевого общества к догосударственному состоянию, в котором не находят ни классов, ни следов государственности. Это действительно чрезвычайно трудная и мало разработанная проблема. И именно ее неразработанность порождает крайние точки зрения и споры. Есть предложения, суть которых состоит в том, что нужно рассматривать кочевников, хотя бы данного региона, в целом, независимо от их этнической принадлежности, а их государства – как единое последовательно развивающееся общество... На исследователя, бесспорно, влияют источники его исследования: полевая этнография – на этнографа, вещественный, трудно самостоятельно интерпретируемый материал – на археолога. В этом можно видеть известную причину неодинаковости оценки уровней социально-экономического развития кочевников, признания у них государственности. И мы не считаем свои суждения и мнения бесспорными и окончательными. Хотя не весь материал данной монографии посвящен кочевникам, хотелось бы, чтобы читатель вынес убеждение в том, что кочевые государства как важный фактор общечеловеческой истории не только существовали, но они достойны самого пристального дальнейшего изучения, именно как высоко и своеобразно организованные государственные образования, а не случайно сплотившиеся дикие орды, жаждущие лишь грабежа оседлого населения».

Еуразия кө шпелілерінің саяси жү йелері «тайпалық бірлестік» пе, ә лде «мемлекет» пе? Қ азақ тарихи-этнологиялық ғ ылымы ү шін бұ л мә селе ойыншық емес, себебі бұ л ұ лттық тарихтың ең ө зекті тұ сы. Егер біз ө ткен тарихымыздан мемлекет мә селесін (тө релер институтын, онымен бірге билік қ ұ рылымдары, қ ұ қ ық тық ережелері т.б./ алып тастасақ біздің тарихтың оқ улық тарында ә р уақ ыт кезең іне реттестіріліп жинақ талғ ан эмпирикалық фактілер ғ ана қ алады. Егер сіз зер салып қ арасаң ыз ә р тү рлі дең гейлерге арналып жазылатын «Қ азақ стан тарихының» қ азіргі кү нгі ең осал тұ сы да осы.

Міндетті жә не қ осымша ә дебиет пен дереккө здер тізімі:

6.1 Негізгі ә дебиеттер:

1. Артыкбаев Ж. Методика этнографических исследований//Этнология: Учебник. – Алматы: «Қ азақ университеті», 2006. -316 с.

2. Артановский С.Н. О сравнительно – историческом и структурном методах в этнографии // Методологические вопросы общественных наук. Л., 1968, вып. І.

3. Ә жіғ али С.Е., Ошанов О.Ж., Тоқ табай А.У., Оразбек Е.Ж. Монғ олия қ азақ тары этникалық тобын зерттеудің бағ дарлама – сұ рақ намасы. Алматы, 2004.

4. Вопросы и программы по этноархелогии и этнографии для участников археологических экспедиции и студенческих практик. Учебно-методическое пособие. Омск, 2002.

5. Громов Г.Г. Методика этнографических экспедиций. М., 1966.

6. Кожанов А.А. Внешность как фактор этнического соспоставления: к вопросу о методике изучения // «Советская этнография», 1977, №3.