Тарихнамалық зерттеу әдістері

Тарихнаманың ө зге де ғ ылымдар тә різді ө зіндік методологиялық негіздері мен ұ станымдары бар. Методологиялық мә селелердің дұ рыс қ ойылуы ғ ылымда оқ иғ алар мен қ ұ былыстарды объективті тү рде терең зерттеуге жол ашады.

Методология кө не грек сө зінен аударғ анда “методос” - “зерттеу жолдары, ” “таным тә сілдері”, ал “логос” ілім деген мағ ына береді, яғ ни ол ғ ылыми зерттеу жолдары, таным тә сілдері туралы ілім болып шығ ады. Ғ ылымда методологияның “тарихи таным теориясы” деген интерпретациясы да кездеседі. Қ азіргі кезең де методологияның анық тамасын беруде ресейлік тарихшылар белсенділік танытуда. Мә селен, В.В.Журавлев: “... тарихи зерттеу методологиясы - бұ л тарихи білімді дү ниеге келтіру жә не олардың принциптерін реттеу. Методология бұ л тұ ста ғ алымның қ арамағ ындағ ы малай немесе қ ұ лдық ұ руды талап ететін патша емес. Яғ ни, методологияны “не істесем де ө зім білемін” деген принципті ұ станып, оны біржақ ты дә ріптеуге немесе елеусіз қ алдыруғ а болмайды. Нағ ыз тарихшы ең алдымен ө мір бойы методологиялық жағ ынан жетіледі. Ол ғ ылымда жинақ талғ ан методологиялық қ азынамен бірге ө седі, ал соң ғ ысы ғ алымның кү ш-қ айратының арқ асында молаяды”[39], - деп жазды. Сонымен тарих ғ ылымының методологиясы теориялық, дү ниетанымдық ережелердің жү йесі, ол нақ ты шындық ты танудың тә сілдері ретінде ғ ылыми талдау жасау талаптарынан пайда болады. Басқ аша айтқ анда тарих ғ ылымының методологиясы ғ ылыми зерттеу жұ мысында танымдық принциптер, идеялар ретінде пайдаланылатын белгілі бір дү ниетанымдық теориялық ережелердің жү йесі. Методология - белгілі бір мә селені зерттеудің ғ ылыми ә дістемелері. Тарих ғ ылымындағ ы зерттеу тә сілдері мен жолдары, яғ ни методология математикадағ ыдай дайын формула емес, ол ө зін теориялық жағ ынан жетілдіруді жә не ү здіксіз ізденістер арқ ылы қ алыптастырып, дамытуды талап етеді. Методологияғ а сү йеніп, зерттеуші іс-тә жірибелік қ ызметінде ә дістер кешенімен жұ мыс істейді. Осығ ан байланысты ғ ылыми ә дістер қ ұ рылымын былайша кө рсетуге болады. 1. Танымның мазмұ нын сипаттайтын дү ниетанымдық ережелер мен теориялық принциптер. 2. Зерттелуге тиіс мә селенің ерекшеліктеріне сә йкес ә дістемелік қ олданыстар. 3. Ғ ылыми зерттеуді дә йектейтін, оның барысы мен нә тижелерін кө рсетуде қ олданылатын тә сілдер. Осылайша, ә діс зерттеудің теориясының, ә дістемесінің жә не техникасының ө зара байланысын іске асырады.

Методология ә дістен де кең, ол ә дістердің ілімі ретінде білімнің ү ш дең гейінен қ ұ ралады: философиялық, ғ ылыми-теориялық жә не эмпирикалық.

Енді тарихнаманың зерттеу ә дістерін кө рсетуге кө шейік. Методологияның аса бір маң ызды міндеттері тарихнама ғ ылымының ә дістерінің табиғ атын, пайдаланылуын жә не ерекшеліктерін айқ ындау. Осы мақ сатқ а қ ол жеткізу ә дістің жалпы мазмұ нын, соның ішінде ғ ылымның ә дісі ретінде тү сіну арқ ылы мү мкін болады.

Ә дістің ғ ылыми зерттеу ү шін маң ызы ө те зор. Оның ү стіне тарихнамалық процестің кү рделілігі кө птеген зерттеу тә сілдерін қ олдануды талап етеді. Тарих ғ ылымында ә дістің қ ұ ндылығ ы сол, ол методологияны жетілдіру жә не байыту мақ сатында қ ажетті материал бере алады.

Ә діс адамның танымдық қ ызметіндегі жә не тә жірибеде белгілі бір нә тижелерге қ ол жеткізудің тә сілдері, қ ұ ралы ретінде баршағ а таныс. Орыс зерттеушісі Е.М.Жуков: “ә діс ғ ылымғ а бағ ыт беріп қ ана қ оймайды, сонымен қ атар қ арастырылуғ а тиіс процестер мен қ ұ былыстарды шырғ алаң нан шығ арудың дұ рыс жолын кө рсетеді”, - деп толық тырғ ан[40]. Осы тұ рғ ыдан алғ анда ә діс ғ алымғ а тақ ырыпты зерттеуде бағ ыт беріп, оның танымдық қ ызметін рационалдандырып, тиімділігін қ амтамасыз етеді ә рі ө зіне дейінгі зерттеушілердің жинақ тағ ан фактілері мен мә ліметтерін жү йелеуге, бағ алауғ а жағ дай жасайды. Сондық тан да ә діс ө ткен уақ ыттардағ ы ғ ылыми жұ мыстың тә жірибесінен орын алып, болашақ тағ ы зерттеудің шешуші факторы ретінде шынайы білімді қ алыптастырудың тә сіліне айналады.

Айта кетерлік жайт, ғ ылыми ә дебиеттерде ә діс ө здігінен жасампаздық рө л атқ ара алмайды, ол тек шығ армашылық қ абілеттің дамуына жағ дай жасайды деген пікір де кездеседі. Шындығ ында да тарихнамада ә діс ө зінен-ө зі зерттелуге тиіс материалғ а қ осымшасыз білімге айнала алмайды, ал егер оны шеберлікпен таң дап, пайдалана білсе, тарихи білімді алғ а жылжытады. Осындай мағ ынада ә дістің шығ армашылық рө лі туралы айтуғ а болады. Тарихнамада ә дістер тарих ғ ылымын дамыту ү шін жаң а білімді алу мақ сатында пайдаланылады.

Ә діс эвристикалы. Ол ө з бойында объективтілік пен субъективтілікті сақ тайды. Осы орайда орыс зерттеушісі П.В.Копнин: “танылғ ан заң дылық тар ә дістің объективті қ ырын қ ұ райды, ал соның негізінде пайда болғ ан зерттеудің тә сілдері мен қ ұ былыстардың ө згеруі субъективті ө мір сү реді”, [41] - деп санайды. Ә дістер жетіліп, ө згеріп, басқ аларғ а орын беріп, анағ ұ рлым прогрессивті ә рі рационалды бола тү седі. Ә діс методология арқ ылы теориямен астасып жатады, ө йткені теория ғ ылыми ә дістің дамуынсыз ө мір сү ре алмайды. Себебі ә діс теориялық білімге негізделген сайын кү шейе тү седі. Сондай-ақ ә діс пен теорияның бө лінуі алғ ашқ ысының бұ рмалануына, соң ғ ысының мазмұ нынан айырылуына ә келеді.

Осылайша теория мен ә дістің диалектикалық ө зара байланысының нә тижесінде олардың арасында бір-бірімен сабақ тастық тағ ы толысу процесі жү реді. Мұ ның ө зі тарихнаманың тә жірибесін тү сіну ү шін қ ажет.

Ә діс жә не оның сипаты зерттеу объектісіне қ атысты айқ ындалады. Ол зерттелуге тиіс объектінің ерекшеліктерімен байланысып қ ана қ оймайды, екі тү рлі фактор арқ ылы оның мә ні терең ашылады. Олар зерттеушілердің алдың ғ ы ұ рпағ ының материалдар жинақ тауы жә не талдануы, шынайылық қ а жетудегі ә леуметтік принциптің рө лі.

Тарихнамадағ ы ә дістің ерекшелігі мен атқ аратын рө лін айқ ындау ү шін жалпы ғ ылымдағ ы ә дістің анық тамасын, ғ ылыми танымның тү сінігін, сонымен қ атар тарих ғ ылымын дамытудың жинақ талғ ан тә жірибесін білу қ ажет.

Тарихнамадағ ы зерттеу, яғ ни ғ ылыми ә дістер - бұ л тарихнамашының танымдық қ ызметіндегі тарихи білімнің шынайылығ ына жетудегі саналы тә сілдер мен жолдар. Ә діс - тарихи заң дылық тарды оның нақ ты кө ріністері тарихи фактілер, фактілерден жаң а білімді шығ ару жолдарын зерттеудің тә сілі.[42] Ә дістер тарихнамашының қ ызметін рационалдандырып, ғ ылыми зерттеуде пайдаланудың тиімділігін қ амтамасыз етеді. Сө йтіп тарихнамашының ғ ылыми ізденістерінің методологиялық бағ ыты айқ ындала тү седі.

Методология ә дістен де кең ұ ғ ым. Методология мен ә дістің арасында айтарлық тай айырмашылық тар бар.

Объектіні, оны тану тақ ырыптың зерттелу дең гейіне байланысты зерттеу ә дістері ә ртү рлі болып келеді: теориялық, эмпирикалық, жалпы, дара, салыстырмалы, қ осалқ ы, кө ркемсуретті жә не т.б. Методология осы жә не басқ а ә дістердің жалпылама, ә ртү рлі болулары туралы ғ ана ілім болып табылмайды. Ғ ылыми жұ мысты жү ргізудің ә діс-тә сілдерінің кө мегі арқ ылы анық талатын ә дістің функциялары жә не оларды пайдалану методология ү шін жеткіліксіз, ө йткені олардың қ ұ рамынан ғ ылыми ақ иқ аттың жалпылама жетістігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан қ ұ рылымдық элементтер орын алмағ ан. Сонымен қ атар ә дістің ө з бетінше ә рекет етуі де салыстырмалы, себебі ол зерттеу жү ргізілмесе, қ олданылмайды.

Ә дістің функциялары туралы келтірілген пікірлер мынадай қ орытынды жасауғ а мү мкіндік береді: біріншіден, методология бү кіл танымдық процеске бағ ыт беруші ә діс ұ ғ ымынан ә лдеқ айда кең ә рі ауқ ымды, ө йткені ол дү ниетанымның жалпы қ ұ былыстарын бейнелейді, ә дістің ғ ылыми қ олданысын қ амтамасыз етеді жә не ғ ылыми танымның барлық жү йесінде байланыстырушы рө л атқ арады. Екіншіден, ғ ылымда да дү ниетанымдық рө л атқ арады.

Методология мен ә дісті тең естіру ә діснаманы гносеология позициясына тү сіріп, таным теориясындағ ы онтологиялық, аксиологиялық аспектілерді ә лсіретеді.

Тарих ғ ылымы методологиясының мә нін ашуғ а бағ ытталғ ан осындай жалпы бағ ыт ә діс пен ә діснаманың субординациялық ө зара қ арым-қ атынасын ашуғ а мү мкіндік береді.Осы турасында ғ алымдар арасында “егер методология танымдағ ы басты жол болса, ә дістер осы жолмен қ алай жү руді анық тап береді жә не методология талдаудың қ ұ ралы, бірақ ол сол талдауды алмастырмайды” деген қ ағ ида қ алыптасқ ан.

Дегенмен айтылғ ан пайымдаулар тарихнама ү шін жеткіліксіз. Методология ә дістерді талдау жә не сыныптау, сондай-ақ олардың арасынан тиімділерін таң дап алу мү мкіндігіне ие. Оларды тарихнамалық тә жірибеде пайдалануда тарихнамалық талдаудың объектісі, зерттеудің мақ сат-міндеттері жә не т.б. тә різді бірқ атар шарттары орын алғ ан. Методологияда таным ә дістері зерттеу тә сілдері ретінде трансформацияланады, берік теориялық негізге айналады деген де пікірлер кездеседі.

Методологиялық талдаудың тағ ы бір артық шылығ ы, ол теориялық негізде таң дап алынғ ан ә дістерді біріктіре алады, ақ иқ ат жолындағ ы қ ызметінің соң ғ ы нә тижесіне қ ол жеткізеді.

Осылайша, методология мен ә дістер қ ай жағ ынан алып қ арасаң ыз да синонимдер бола алмайды. Методология мен ә дістерді тең естіру ұ мтылыстарына қ арсы шығ а отырып, олардың ө зара байланысының генетикалық тү п-тамырын жә не ғ ылыми танымның шынайылығ ын қ амтамасыз ету мақ сатының, тарих ғ ылымын дамытудағ ы заң дылық тарының ортақ екендігін баса айтқ ан жө н. Осы орайда ә дістер методологияның жекелеген аспектілерін іске асырады деп санауғ а болады. Бұ дан ө зге ә діс ғ ылыми таным методологиясын жетілдіріп, байытуда орасан зор мә лімет береді. Алайда методологияның біртұ тас жү йесінде ә дістер ө зіндік негіздемесі, орны арқ ылы дамып, жетіледі. Тарихнамада қ азіргі кезең дегі ә дістер жү йесі қ олданылады. Тарих ғ ылымының тарихындағ ы ә дістер гуманитарлық пә ндердегі ғ ылыми зерттеу тә сілдеріне ұ қ сайды. Осығ ан орай оларды мынадай етіп жіктеуге болады: тарихнаманың ерекшеліктері мен міндеттері ескерілген барлық гуманитарлық немесе қ оғ амдық ғ ылымдарғ а ортақ ә дістер; тарихнамалық танымның ө зіне тә н ә дістер; басқ а да, соның ішінде аралас ғ ылымдардан алынғ ан, яғ ни пә наралық ә дістер.

Айта кетерлік жайт, жалпы ғ ылыми ә дістерді тарихнамада нақ ты пайдалану оның терминдер аппаратын толық тыратын дә йекті дерек болуына мү мкіндік береді. Зерттеу ә дістері тә жірибеде “таза” кү йінде қ олданылмайды, олар бір -бірімен қ осылып, тарихнамалық ең бек дайындауда ә ртү рлі ә дістердің қ оспасы ретінде кө рініс табады.

Ғ ылымда тиімді ә дістерді пайдалану мынадай факторларғ а байланысты болады; ғ ылымның даму дең гейі, зерттеушінің біліктілігі, оның ә леуметтік позициясы, дә стү рлер жә не т.б. тарихнамадағ ы тарихи салыстырулардың, тең еулердің, параллелдердің жә не т.б. маң ызы зор. Осындай “қ асиеттерді” салыстырмалы-тарихи ә діс ө з бойына жинағ ан. Бұ л ә діс басқ алардың арасында алдың ғ ы орынды иеленеді, себебі тарихилық тағ ы ә мбебап потенцияны біріктіреді, тарих ғ ылымының болашағ ын болжауғ а қ олайлы жағ дай тудырады.

Тарихнамада осы ә діс ө зінің мақ сат-міндеттерінен шығ а отырып, белгілі бір тарихи жағ дайда пайда болып, ә ртү рлі даму сатыларында тү бегейлі ө згеріп отырғ ан, ә рекет еткен тарихнамалық фактілерді оқ ып-ү йренуге мү мкіндік береді. Бұ л ә діс тарихнамада сонымен қ атар жекелеген тарихи сатыларда қ алыптасып, тарихи білімнің жаң а міндеттері мен шарттарына қ арамастан қ айталанатын қ ұ былыстардың алғ ышарттарын, себептерін айқ ындауда аса қ ажет. Қ айталанатын тарихнамалық фактілердің себептерін ашуда тарихнамашы салыстыратын қ ұ былыстың ең алғ ашқ ы интерпретациясына назар аударуы тиіс. Аталмыш ә діс генетикалық туыстастық тағ ы, бірақ шығ у тегі жағ ынан бір-бірімен байланыспағ ан, дегенмен біртұ тас тарихнамалық ахуалғ а ә рекет еткен фактілерді салыстыруда жиі қ олданылады. Ескеретін жайт, салыстыратын қ ұ былыстардың ортақ белгілері болуы тиіс. Оның ү стіне тә жірибеде салыстырмалы тарихи ә дісті пайдалану тарихнамашыны тарихты бұ рмалау мен жаң сақ етуден сақ тандырады.

Салыстырмалы-тарихи ә діс - тарих ғ ылымында жинақ талғ ан терең білімді айқ ын кө рсетуге, ғ ылымның дамуы заң дылық тарын анық тауғ а, пікір ө рісінің тарлығ ынан босауғ а, тарих ғ ылымын ары қ арай дамытуғ а жағ дай жасайтын тарихнамадағ ы қ олайлы ә дістердің бірі. Салыстырмалы-тарихи ә діс тарихнамада нақ ты талдауды жоқ қ а шығ армайды, керісінше оны қ олдануды қ ажет етеді.[43] Нақ ты талдауғ а теориялық жә не нақ ты - тарихи мә селелерді бір- бірімен ө зара байланыста зерттеуде ғ ана қ ол жеткізуге болады. Нақ тылы ғ ылым дамуындағ ы белгілі бір оқ иғ алардың себептерін, қ арастырылатын мә селелердің кең дігін, бұ рын-соң ды ашылмағ ан жаң а тақ ырыптардың пайда болуын, соны идеялар, қ орытындылар, пікірлер қ алыптастырудың, т.б. шарттарын іздеп табуды білдіреді.

Салыстыру тарихнама ү шін аса қ ажет, ө йткені осы ә діс арқ ылы бұ рын белгісіз болып, зерттелмей келген тарихнамалық факт ғ ылыми айналымғ а енген, тарихнамашының тиісті бағ асына ие болғ ан деректер ө зара салыстырылады. Салыстырмалы - тарихи ә діс ғ ылыми ә дебиеттерге енген қ ате пайымдаулардың, бірнеше рет қ айталанғ ан кемшіліктердің себептерін анық тауда, сондай-ақ оларды болашақ та болдырмаудың алдын-алуда елеулі рө л атқ арады.

Айта кетерлік жайт, білімнің белгілі бір мө лшері жинақ талғ анда ә рі зерттеу қ ұ былыстары сан қ ырлы болғ анда ғ ана салыстыруды жү ргізген жө н. Астын сызып айтылуғ а тиіс тұ жырым, салыстырудың ғ ылыми қ ұ ндылығ ы салыстырылатын тарихнамалық фактілерді терең тү сінуге байланысты арта тү седі.

Осылайша, салыстырмалы-тарихи ә діс тарихнамағ а тарих ғ ылымында жинақ талғ ан білімнің терең дігін ашып кө рсетуге, даму заң дылық тарын нақ ты айқ ындауғ а, пайымдауларды таразылауғ а, тарихтың тарихын дамытудың бағ ыттарын кө ре білуге жағ дай жасайды.

Аталмыш ғ ылыми ә діс тарихнамада нақ ты талдау тә сілін қ олдануғ а жол ашады. Нақ ты талдауғ а теориялық жә не нақ ты-тарихи зерттеудің ө зара тоғ ысуларының негізінде қ ол жеткізіледі, себебі мә селенің тарихы мен теориясы бір-бірімен тығ ыз байланыстағ ы, бірінсіз-бірі ө мір сү ре алмайтын ғ ылыми таным тұ стары болып табылады.

Тарихнамадағ ы нақ ты талдау тарихнамалық қ ұ былыстарды олардың пайда болуы мен ө зара ық пал ету шарттарын ескеріп, теориялық фактілік материалдарды жә не кө птү рлі элементтердің бірлігі ретінде зерттеу дегенді білдіреді.

Нақ тыландыру - ғ ылымды дамытудағ ы белгілі себептерді айқ ындауғ а, тақ ырыпты кең ейтуге бұ рын зерттелмеген тақ ырыптарды шығ аруғ а, жаң а идеяларды, пайымдауларды, қ орытындыларды қ алыптастыруғ а қ ажетті алғ ышарттарды іздеу. Кө птү рліліктің бірлігі осылайша пайда болады. Осылайша нақ ты талдауды тарихнама ғ ылымын дамытудың маң ызды ә дістерінің бірі, оның “жаны” деп санауғ а болады.

Тарихнама ө зінің зерттеу арсеналында логикалық талдау ә дісіне ие. Логикалық ә дісте тарихнамалық талдаудың ү лкен мү мкіндіктері шоғ ырланғ ан. Ол - тарихнамалық фактінің ө зіне тә н белгілерін, ерекшеліктерін, оның кө пқ абатты қ ұ рылымын, ө зге де тарихнамалық қ ұ былыстармен арақ атынастарын ашуғ а қ олайлы ә діс. Осы ә діс арқ ылы басты тарихнамалық факт анық талады. Аталмыш ә дісті пайдалану білімнің жинақ талу процесінің қ иындық тарын айналып ө тпей, керісінше тарих ғ ылымын объективті тү рде зерттеу дең гейіне қ ол жеткізуге ық пал етеді. Тарихнамада логикалық талдауды бірнеше дең гейлерде жү ргізуге болады. Оның алғ ашқ ысында тарих ғ ылымындағ ы жекелеген қ ұ былыстар мен оқ иғ алар талданады. Осы дең гейде негізінен формалды логика қ олданылады. Келесі, екінші дең гей белгілі бір тарихи кезең немесе саты шең беріндегі тарих ғ ылымының дамуын талдауды қ амтиды. Осы жерде ғ ылым дамуындағ ы жалпылама, ә ртү рлілік, ерекшелік анық талады. Ү шінші дең гейде диалектикалық логиканың кө мегімен талдаудан синтезге, тарихи білімді дамытудың жинақ талғ ан тә жірибесінен теориялық қ орытындылауғ а ө ту жү реді.

Синтездік таным толық қ анды талдау бола алмайды. Логикалық талдау жә не оның жоғ арғ ы дең гейі - диалектикалық синтез тарихи ойдың, кү рделі, ә ртү рлі ойлау операцияларының, басты элементтері мен сатыларының қ орытындысы болып табылады. Осылардың нә тижесінде тарихи ойдың жә не оның маң ызды элементтері мен сатыларының мә ні танылады[44]. Сонымен қ атар талдау мен синтездің заң ды ө зара ә рекеті, олардың ү йлесуі логикалық талдау ә дісін тиімді пайдаланудың шарты болып табылады. Тарих ғ ылымында ә р қ ырынан жинақ талғ ан білімнің негізінде ғ ылыми ойдың дамуының жалпы жә не біртұ тас бейнесін жасауғ а мү мкіндік беріп, оның ілгерілеуінің заң дылық тарын айқ ындайды. Сондай-ақ талдау мен синтездің диалектикалық ө зара ә рекеті, олардың ү йлесімі логикалық ә дісті қ олданудың тиімді шарты жә не тарих ғ ылымында жинақ талғ ан білімнің кө птү рлілігінің негізінде ғ ылыми ойды дамытуғ а мү мкіндік береді.

Логикалық позитивизм де тарихнамада кең інен қ олданылады. Ол тарихнамалық фактілерді олардың ө зара байланысының процесі позициясынан зерттеуге қ олайлы жағ дай жасайды. Мұ нда жекелеген сатылар мен кезең дер тарихнамалық білімді терең дету жә не жинақ таудың объективті заң дылық тарын ашу мақ сатында салыстырылады. Бұ л ә дісте тарихнама ү шін хронологиялық баяндаудың аса маң ызды функциясы орын алғ ан. Аталғ ан ә діс арқ ылы ғ ылыми ойдың, яғ ни тұ жырымдамалардың, кө зқ арастардың, идеялардың хронологиялық сабақ тастық тағ ы қ озғ алысы қ арастырылады. Нә тижесінде генетикалық бір-бірімен байланыстағ ы жә не қ айталанатын тарихнамалық фактілердің тізбесі пайда болады. Осы тізбені қ ұ райтын фактілерді таң дауды зерттеу тақ ырыбының қ ұ зырына беріледі. Ал оларды хронологиялық ретке қ ою ғ алымды уақ ыт ө ткен сайын бір жағ ынан ә ртү рлі сипаттағ ы қ ұ былыстарды ескеруге мә жбү р етеді. Зерттеудің мерзімдемелік ә дісі кейде тарихнамалық талдау жасауғ а қ олайсыз болады. Мұ ндай жағ дайда тарихнамашы мерзімдемелік ә дістің бір тү рі болып табылатын проблемалық - мерзімдемелік ә дісті ұ станады.[45] Проблемалық - мерзімдемелік ә діс ауқ ымды кең тақ ырыпты бірнеше ық шам проблемаларғ а бө лу арқ ылы зерттеуде ұ тымды. Ә рбір шағ ын мә селе тарихнамалық фактлерді бірінен соң бірін мерзімдемелік кезекке қ ою арқ ылы қ арастырылады.

Қ азіргі кезең де республикадағ ы тарихшы зерттеушілер кө біне осы ә дісті пайдаланады. Бұ л бір жағ ынан мә селенің ә ртү рлі кезең дерде қ ойылымын кө рсетсе, екінші жағ ынан тақ ырыпты терең зерттеуге ық пал етеді. Тарихнамалық деректерді осындай бө ліністе зерттеудің артық шылығ ы, сондай-ақ осалдығ ы бар. Тиімді тұ сы сол, жекелеген тарихнамалық фактілердің ә рекетін терең мең геруге, тү сінуге мү мкіндік береді. Алайда мұ ндай бағ ыт тарих ғ ылымының тарихының даму заң дылық тарын мен қ озғ алысын анық тауда жеткіліксіз ә рі салдары жағ ымсыз болып келеді.

Қ азіргі тарихнамалық тә жірибеде хронологиялық жә не проблемалық хронологиялық ә дістер бірін-бірі толық тыра, тұ таса келіп, жиі қ олданылады.

Тарихшылар мен тарихнамашылардың ү немі пайдаланатын ә дістерінің бірі - мерзімдемелік ә діс. Бір тарихи кезең нен екінші кезең ді ажырата білу мерзімдеменің теориялық негізі болып табылады. Мұ ндай бағ ыт тарихтың заң дылық тарын зерделеуге бағ ытталғ ан.

Мерзімдемелік ә діс тарихнамалық фактілерді олардың ө зара байланысы процесіндегі позиция тұ рғ ысында жекелеген сатылар мен кезең дер тарихнамалық білімді жинақ таудың жә не терең детудің объективті заң дылық тарын айқ ындау мақ сатында тең естіріліп зерттеуге жағ дай жасайды[46] Тарихи процестегі мерзімдемелік ә діс - бір-бірінен тарихи заң дылық тардың, тенденциялардың тү рлері, ә дістері арқ ылы, ө ндіргіш кү штер мен ө ндірістік қ атынастарының дең гейі бойынша дә уірлерді, кезең дерді, сатыларды айқ ындауда қ айталанбайтын тә сіл. Мұ ның ө зі тарихтағ ы ең басты бағ ыт. Адамзат тарихын, соның ішінде қ азақ тарихын дә уірлерге бө лмей қ арастыру мү мкін емес. Себебі ә рбір тарихи дә уірдің ө зіндік ерекшеліктері, даму заң дылық тары, ө зіне тә н белгілері, т.б. бар. Тарихты дә уірлемей зерттеу оны бұ рмалауғ а, қ ате, жаң сақ тұ жырымдар жасауғ а жол ашады. Кең естік тарихнамада дә уірлеудің формациялық теориясы ү стем етсе, қ азіргі отандық тарих ғ ылымында ө ркениеттік тұ жырымдамалар қ алыптасқ ан. Қ азақ тарихы осы ұ станымдарғ а сә йкес ежелгі дә уір, ортағ асырлар, жаң а заман, қ азіргі заман деген дә уірлерге бө лінген. Дә уір замандарғ а, заман кезең дерге, кезең сатыларғ а бө лінеді. Дегенмен ғ ылымда дә уірлеу мә селесінде ә лі де шешімін таба алмай отырғ ан проблемалар да кездеседі. Ондай мә селелерді қ азақ стандық тарихшы ғ алымдар кө теріп, ө з пайымдауларын кө рсетуде.

Тарихнамада да осындай кө рсетілген жаһ андық факторлар ә рекет етеді. Алайда оның ө зіндік ерекшеліктері бар. Бұ л ғ ылым саласында кезең дер мен сатыларғ а бө лу ә рбір жаң а тарихнамалық уақ ыт кесіндісіндегі ғ ылыми ойдың дамуындағ ы шешуші бағ ытты, белгілі бір кезең ішіндегі соны қ ұ былыстарды, оларды алмастырғ ан тың процестерді айқ ындау мақ сатында қ олданылады[47].

Мерзімдемелікті зерттеу ә дісі ретінде пайдалану, оның ғ ылымилығ ы ең алдымен мерзімдеменің критерийлерін таң дап алумен байланысты. Тарихнамада, тарих ғ ылымында тә різді критерийлер болып қ оғ ам ө міріндегі фактор жә не солармен байланыстағ ы тарихи білімнің дамуындағ ы объективті, субъективті элементтер саналады. Сондай-ақ осы ереже мына тө мендегілер арқ ылы нақ тыландырылады: тарихнамадағ ы мерзімдемеліктің критерийі тарих ғ ылымын дамытудағ ы сапалы ө згерістер, тарихи шығ армашылық тың ә дістері мен сипатының трансформациясы, оның ұ йымдастыру тү рі. Хронологиялық шең бер тү рінде белгіленген мерзімдемелік ә дісті пайдалану тарихи ғ ылыми білімнің қ алыптасуы мен дамуы процесіне терең ү ң ілуге мү мкіндік береді.

Тарихнамадағ ы субъективті фактор ғ ылымның жағ дайын тікелей сипаттап береді. Зерттелуге тиіс мә селелер ауқ ымының кең еюі, ғ ылыми мекемелер қ ызметінің сипаты мен міндеттері, тың деректерді ғ ылыми айналымғ а тү сіру, т. б. Объективті жә не субъективті факторлардың ғ ылымғ а ық пал етуі тікелей ә рі тура болмайды, себебі кө п жағ дайда гуманитарлық ғ ылымдар саяси сананы бейнелейді.

Мерзімдемеліктің нақ тыландырылғ ан ғ ылыми критерийлері кездейсоқ таң далғ ан мерзімге негізделген субъективті пайымдаулардың дү ниеге келуіне тосқ ауыл бола алады. Мынадай мә селеге ерекше назар аударғ ан жө н, жекелеген кезең дер мен сатылардағ ы хронологиялық шек тарихи білімнің барлық салалары ү шін жарамды бола бермейді. Оның ү стіне кезең дерде жә не сатыларда кө рсетілген критерий тү рлі жағ ынан кө рінеді. Жалпы мерзімдеме тарихнама ғ ылымының басты бағ ытын кө рсетеді. Сонымен қ атар тарихнамада оның жекелеген кездерде бұ ра тартатын тұ стары болады, ө йткені мерзімдеме тарихи қ ұ былыстарғ а қ атысты математикалық формула емес.

Тарихнаманың методологиялық негіздерін толық тыратын мә селенің бірі тарихнамалық мерзімдеме қ алыптастыру. Мұ ны жоғ арыда айтқ ан мерзімдемелік ә діспен шатастыруғ а болмайды. Кез-келген мә селенің зерттелу дең гейін анық тау тарихнамалық кезең дерге бө луді талап етеді. Мерзімдеме ә р кезең дегі тарихи ең бектердің жариялануына, ерекшеліктеріне байланысты жасалады. Тарихнамалық деректерді, тарихи ең бектерді, т.б. кезең дерге бө ліп талдау зерттеудің терең дігі мен қ ұ ндылығ ына ә серін тигізеді.

Тарихнама ү шін ғ ылымды дамытуда ретроспективті талдау айтарлық тай маң ызғ а ие болады. Ретроспективті ә дістің мә ні тарихи оқ иғ аларды зерттеуде зерттеушінің ой-пікірлер қ озғ алысы процесінің қ азіргі кезең нен ө ткенге қ арай жү руін зерттеу. Қ азіргі кезде сақ талғ ан кө не тарихтың элементтерін оқ ып- ү йрену, солардың негізінде тарихтағ ы оқ иғ алар мен қ ұ былыстарды қ айта жаң ғ ырту ретроспективті ә дістің басты функциясы болып саналады.[48] Біруақ ытта бұ л ә діс кейінгі тарихи тә жірибеде зерттеулердегі қ орытындыларды тексеруде тиімді. Ретроспективті ә дістің методологиялық негізі - ө ткеннің, қ азіргінің жә не болашақ тың бірлігі туралы ұ станым.

Тарихнамадағ ы ретроспекция қ азіргі кезең дегі білімді оның ө ткен уақ ыттардағ ы жағ дайын оқ ып-ү йренуге пайдалануда елеулі нә тижелерге қ ол жеткізеді. Мұ нда тарихты біртұ тас заң ды процесс ретіндегі ұ ғ ымғ а жетелейтін адамзат жинақ тағ ан тә жірибе ү лкен рө л атқ арады. Ә рбір жаң а саты ө зінің алдындағ ы кезең нің элементтерін бойында сақ тайды.

Тарихнамадағ ы ретроспекция бірнеше дең гейде іске асырылады. Солардың алғ ашқ ысы бұ л - аталмыш ғ ылымдағ ы қ азіргі заманғ ы теориялық жә не методологиялық ережелерді ғ ылыми ойдың қ алыптасуы мен дамуы процесін, оның прогрессивтілігін немесе регрессивтілігін, сондай-ақ тарихнамалық қ орытындыларды, тұ жырымдарды алу жолдарын айқ ындауда пайдалану. Екіншісі - тарихнамалық деректанудың жетістіктерін тарихнама бойынша дайындалатын жұ мыстардың деректік негіздерін талдауда пайдалану. Ү шіншісі - қ азіргі заманғ ы тарихнаманың себеп - салдарларының байланысын ө ткен кезең дерде оның дамуындағ ы ұ қ сас қ ұ былыстарды талдау ү шін пайдалану. Осы дең гей ө ткен мен қ азіргінің ө зара байланысы мен ө зара тә уелділігінің арасында ерекше кө рініс табатын кү мә н келтірмейтін фактісіне негізделеді. Отандық тарихнама ғ ылымын жан-жақ ты дамытқ ан сайын ретроспекцияны пайдаланудың жаң а дең гейлері ашылуы мү мкін.

Тарихнамадағ ы ретроспективті талдауды қ олдану қ азіргі кезең дегі ғ ылым дамуының жетістіктері болып саналатын бағ аны ө ткенге кө шіру дегенді білдірмейді. Сонымен қ атар кешегі уақ ыттағ ы ең бектерге қ ойылғ ан талаптарды бү гінгі кү нге таң у қ исынсыз. Тарихнаманың мә ніне тә жірибеде ө зектіліктің келең сіз тү сінігіне алып келетін ғ ылыми тә сілі қ айшы. Ғ ылымның белгілі бір сатыларындағ ы дамуын, сондай-ақ жекелеген авторлардың жетістіктерін, кемшіліктері мен қ ателіктерін, соғ ан сә йкес кезең нің ерекшеліктерінен шығ а отырып айқ ындауғ а болады. Ө йткені кез-келген кезең дегі саяси, ә леуметтік, т.б. ахуал ғ ылым дамуына ық пал етеді. Ретроспекцияны қ олданғ ан, тарих ғ ылымынің қ азіргі заманғ ы жетістіктерін пайдаланғ ан тарихнамашының алдың ғ ы кезең інен тарихи болып қ алыптасып ү лгермеген идеяларды іздеуі қ исынсыз ә рекет. Ғ ылыми ойды дамытудағ ы ең бектердің маң ызы олардың дү ниеге келген уақ ыты, ғ ылымның жағ дайы, оның болашақ прогреске ық палы арқ ылы бағ аланады. Ә рбір ғ ылыми ең бек ө з дә уірінің туындысы, сондық тан да оның ұ тымды тұ старымен бірге ә лсіз жақ тары болады. Сол себепті ө ткен уақ ыттардағ ы шығ армаларғ а қ азіргі заман тұ рғ ысынан бағ а беруде осындай методологиялық принципті ескерген жө н.

Тарихнамада ө зектілік ә дісін пайдаланғ ан тиімді. Ө зектілік ғ ылыми білімнің қ ұ ндылық тарын қ азіргі жә не болашақ уақ ыт ү шін айқ ындау дегенді білдіреді[49]. Тә жірибеде ө зектілік ә дісін қ олдану тарихи білімнің ғ ылымды дамытудағ ы маң ызын анық тауда мол мү мкіндіктер тудырады. Сонымен қ атар ө зектілік ә дісі тарих ғ ылымының болашақ та дамуы ү шін ғ ылыми болжамдар жасауғ а, басты тенденцияларды айқ ындау жә не олардың ө ткеннен қ азіргіге қ арай ө згеруін кө рсетуге жол ашады. Бір уақ ытта ол тарихнамашының келешек қ ызметіне тарих сабақ тарының негізінде тә жірибелік ұ сыныстар жасауғ а мү мкіндік беріп, тарихтағ ы ақ таң дақ тарды жоюғ а септеседі.

Айта кетерлік жайт, тарихнамадағ ы ө зектілік тек қ азіргі кезең дегі проблемаларды зерттеу дегенді білдірмейді. Ә рине, қ азіргі заманның мә селелерін қ арастыру аса қ ажет, дегенмен бү гінгі кү ннің зә ру тақ ырыптарын талдау ғ ылымды тың тұ жырымдармен байытады.

Тарихнама перспективтілік ә дісін де қ олдана алады. Бұ л ә дісті пайдаланудың қ ажеттілігі ө зінің бойына ө ткен мен қ азіргіні жинақ тағ ан тарих ғ ылымының мә ніне тікелей қ атысты. Тарих ғ ылымының болашағ ын болжау оның ө ткені мен қ азіргі уақ ыттағ ы дамуы, ғ ылымның қ озғ алыс заң дарын тану туралы шынайы тұ жырым жасай алуымен байланысты. Перспективті бағ ыттарды, тақ ырыптарды, проблемаларды анық тау, зерттеу жұ мысының ө ткен тарихи сатылардағ ы ізденіс дең гейіне байланысты. Ө ткен кезең дердегі тарих ғ ылымының заң ды дамуы туралы білім қ азіргі уақ ытқ а дұ рыс бағ ыт алудың жә не болашақ ты болжаудың алғ ы шарттары болып саналады. Тарихнамадағ ы перспективтілік ғ ылым дамуының алдың ғ ы сатыларындағ ы тарихи білімді талдауымен ғ ана емес, сонымен қ атар мемлекеттегі саяси билікке, идеологияғ а, қ оғ ам дамуындағ ы сұ раныстарғ а да тығ ыз байланысты болады.

Тарихнамалық талдауда жү йелілік ә дісі де қ олданылады. Осы ә дістің жә не оның мү мкіндіктерінің негізінде тарихнамалық дамудың жалпы кө рінісінен бір немесе бірнеше арнайы тақ ырыптар мен проблемалардың зерттелу жағ дайын кө руге, олардың ө зара байланыстарының басты элементтерін анық тауғ а болады. Бұ дан ө зге анағ ұ рлым дамығ ан тарихнамалық білімнің қ ұ рылымын, оның алғ ашқ ы сатыларын тануғ а жағ дай жасайды.

Тарихнама басқ а да ғ ылымдардан тү рлі ә дістерді, сондай-ақ аралас ә дістерді пайдаланады. Мұ ндай ә дістерді пайдалану зерттеу тә жірибесінде аса маң ызды, ө йткені ғ ылымның интеграциялану процесі бір ғ ылымның екінші бір ғ ылымнан зерттеу ә дістерін алудан кө рінеді. Мә селен, тарихнама ғ ылымы математика, ә леуметтану, тарихи демография ғ ылымдары кең інен қ олданатын статистикалық ә дісті кітап, журнал жылнамаларын жә не ө зге де мерзімді басылым материалдарын талдауда пайдаланады.

Жоғ арыда кө рсетілген ә дістер тарихнамада қ олданылатын ғ ылыми таным тә сілдерінің барлығ ын қ амтымайды, алайда олар бірігіп тарихнамалық шығ армашылық тың мық ты іргетасын қ алай алады. Дегенмен тү рлі тарихнамалық мә селелерді тиімді тү рде талдауда ғ ылыми ә дістердің ө зге, жаң а тү рлерін пайдалануғ а болады. Десек те белгілі бір ә дісті таң дап алу кездейсоқ ә рі мақ сатсыз сипатқ а ие болмайды. Ғ ылыми ә дісті таң дау тақ ырыпқ а жә не зерттеудің ө зіндік ерекшеліктеріне, сондай-ақ методологиялық принциптеріне байланысты жү реді.

Осылайша ғ ылыми тә жірибеде қ олданылатын тарихнамалық зерттеу ә дістеріне тоқ талып, олардың маң ызын ашып кө рсеттік. Жоғ арыда аталып, талдау жасалғ ан ә дістердің кө пшілігі тарихнамалық шығ армашылық та пайдаланылады. Тарихнамашы-зерттеушілердің кө пшілігі кө рсетілген ә дістердің тек кейбіреулерін ғ ана ұ станса, енді біреулері ү ш, тө рт ә дісті пайдаланумен шектеледі. Алайда ғ ылыми тә жірибеге сү йеніп айтатын болсақ, тарихнамалық ә дістер неғ ұ рлым барынша тиімді ә рі орынды қ олданылса, соғ ұ рлым зерттеу ғ ылыми жә не нә тижелері қ ұ нды, тұ жырымдары салмақ ты бола тү седі. Сондық тан жас зерттеушілер тарихнамалық жұ мыстың бастауында методологиялық ә дістерді дұ рыс таң даулары тиіс. Методологиялық ә дістері ғ ылыми талаптарғ а сә йкес дайындалғ ан зерттеулерді нағ ыз тарихнамалық ең бектер деп бағ алауғ а болады.

Тақ ырыптың мазмұ нын бекіту ү шін қ ойылатын сұ рақ тар:

1.Методология ұ ғ ымы жә не оны ұ станудың жолдары.

2.Методология мен ә дістің айырмашылығ ы неде?

3.Тарихнама ғ ылымының ө зіндік зерттеу ә дістері жә не олардың қ ажеттілігі.

4.Тарихнамалық мерзімдеменің мә ні мен маң ызы.

5.Тарихнамалық зерттеуге аса қ ажетті ә дістер.

Пә наралық

Ғ ылым мен техника дамығ ан қ азіргі ХХІ ғ асырда белгілі бір ғ ылымды жеке оқ ып-ү йрену, зерттеу мү мкін емес екендігіне кө з жеткізіп келеміз. Дамудың интеграциясы жә не жаһ анданудың ық палы қ оғ амның барлық салаларынан, соның ішінде ғ ылымнан да кө рініс беруде.

Соң ғ ы уақ ыттарда оқ ытудың жаң а технологияларына ден қ ойылып, оқ ып-ү йренудің дербестігіне, ө з бетінше ізденістер жү ргізуге жіті мә н берілуде. Сонымен қ атар кез-келген пә нді, ғ ылымды жеке дара емес ө зге де ғ ылымдардың, пә ндердің кө мегімен, пә наралық байланыста оқ ыту мен оқ ып- ү йрену заман талаптарына сә йкес іске асырылуда.

Пә наралық байланыстар туралы пікірлер ертеректе туғ ан. Оның тө ң ірегінде кө птеген пікір-таластар ө рістеген. Нә тижесінде ғ алымдардың кө пшілігі оның қ ажеттілігін дә лелдеп берген. Кез-келген ғ ылымды терең ә рі жан-жақ ты тану ү шін оны ө зіне жақ ын, яғ ни туыстас ғ ылымдармен байланыстыра отырып жү ргізу ғ ылыми жетістіктерге ә келеді.

Пә наралық байланыс ұ ғ ымы соң ғ ы уақ ыттарда кең етек жайып, осы негізде ғ ылыми зерттеулер жү ргізу ө зекті проблемағ а айналуда.

Пә наралық - бұ л біздің заманымыздың сипатты кө ріністерінің бірі, білімнің ә леуметтік жә не саяси интеграциясы. Кө п жақ тылы ұ ғ ымда пә наралылық тың бірпә нділіктен айырмашылығ ы оның ә ртү рлі пә ндер, білім салалары арасында ө зара ә рекет етуі тү рінде тү сіндіріледі. Оның дамуы барысында идеялар мен кө зқ арастардың, терминдері жә не зерттеу тә жірибесінің интеграциясы, айырбасы жү реді. Осындай ө зара ық пал етудің нә тижесінде ғ ылыми білімнің ө зекті міндеттерін шешудің бағ ыты қ алыптасып, ақ ырында зерттеу объектісінің мазмұ ны толығ ып, байи тү седі.

Пә наралық қ а қ атысты тағ ы да мынадай пікір орын алғ ан: пә наралық бір білім саласы элементтерінің екінші салағ а ө туімен сипатталады. Мұ нда ғ ылыми теориялар мен жалпыметодологиялық принциптер осындай элементтер ретінде саналады. Пә наралық ө зара ә рекет ететін жекелеген проблемалардың бірпә ндік дең гейінде жан-жақ ты зерттеліп, нә тижеге жеткен жерінде ғ ана жү реді.

Пә наралық тың дамуы білімді белгілі бір ғ ылым салаларынан екінші ғ ылым салаларына жеткізуден кө рінеді. Мұ ның ө зі жаң а сапалы білімге қ ол жеткізу ү шін жасалады. Ғ ылымның пә наралық сипаты аралас жә не ө зге де ғ ылым ө кілдерінің бірігуін, олардың зерттеу аппараттарының интеграциялануын талап етеді. Осындай бағ ытта зерттеу пә нінің жаң а мү мкіндіктері ашылады. Бұ л бағ ыт соң ғ ы уақ ыттарда ө зінің алғ ашқ ы табыстарына қ ол жеткізуде. Мә селен, отандық тарихшылар тарих ғ ылымында соң ғ ы уақ ыттарда математикалық тә сілдерді қ олдануғ а кө ше бастады.

Пә наралық тың пайда болуы ғ алымның методологиялық жұ мыстарын кү шейту, сапалы білім алудың жаң а дең гейінде зерттеу процесін ө рістету қ ажеттіліктеріне байланысты деген пайымдау бар. Осылайша пә наралық феномені ғ ылыми білімді дамытудың қ озғ аушы кү штерінің біріне айналады.[50] Алайда пә наралық ө зара ә рекет методологиялық талдауды алмастыра алмайды, алмастыруы тиіс те емес.

Пә наралық ты тарихнамада қ олдану мү мкіндігі оның теориялық жә не гносеологиялық дә стү рлерімен, методологиялық жетілдірудің бағ ыттарымен байланысты бірқ атар фундаменталды негіздерінен шығ ады.

Пә наралық ө зара ә рекет тарихнамада бірнеше сатылар арқ ылы анық талады; зерттеу проблемасының қ ойылымы, оның мақ саты мен міндеттерін айқ ындау, материалды талдауда жалпы ғ ылыми жә не басқ а да ұ ғ ымдарды таң дау.

Тарихнамадағ ы пә наралық оның ө зіндік потенциясы сызылып тасталғ анда ө зара ә рекет етуі ахуалының орын алғ андығ ын білдірмейді. Бұ л ө зара ә рекет кө шбасшылық дең гейдің орнына емес қ ол жеткізілген бірпә нділіктің методологиялық мү мкіндіктерімен бірге ө мір сү реді. Методологияның пә наралық сипатындағ ы зерттеудің ерекше бір қ ұ ндылығ ы теориялық қ орытудың негізінде ғ ана емес, ғ ылымның ә ртү рлі саласында қ олданылатын тә сілдердің жолымен синтездің кө мегімен жаң а нә тижелерге қ ол жеткізеді. Бұ дан ө зге бү кіл тарихнама ғ ылымындағ ы зерттеудің қ айта қ ұ рылуы мен бір мақ сатты дең гейінің тура мү мкіндіктері ашылады. Тарихнамадағ ы пә наралық ө зінің “жариялығ ының ” арқ асында методологиялық арсеналына білімнің жетістіктерін енгізу, ә діснамалық дә йектерді тарихнамадан алыс ғ ылымдардан іздеу мү мкіндіктерін тудырады.

Методологияның пә наралық мү мкіндіктерінде тағ ы бір маң ызды элемент - тарихнаманы адамзат қ оғ амы тарихының заң дылық тары туралы білім жү йесінде зерттеу орын алғ ан. Пә наралық тұ рғ ыда жинақ талғ ан тарихнамалық фактілердің қ ұ рылымы жә не мазмұ ны, оларды талдау мен бағ а берудің критерийлері туралы мә ліметтер фактілерге терең еніп қ ана қ оймай, қ осымша тә сілдер, соның ішінде жү йелеп талдау ә дісі бойынша білімнің жинақ талу тенденцияларын, олардың одан ары дамуын жә не жаң а ғ ылыми зерттеулерді болжауды айқ ындауғ а жағ дай жасайды. Мұ ндай жетістікке қ ол жеткізу пә наралық тың эмпирикалық тә сілдерін теориялық қ ағ идалармен біріктіре алатын қ абілетінің негізінде мү мкін болады.

Пә наралық тың ә мбебаптығ ы нақ ты тарихнамалық материалдан кө рінеді. Мә селен, тарихнаманың мә нін маң ызды методологиялық міндет ретінде тану қ ажеттілігі туралы мә селенің қ ойылымы оны ә ртү рлі ғ ылымдардың кө мегімен іске асыруды талап етеді. Белгілі бір тақ ырып бойынша даулы мә селелердің шешімін проблеманы философиялық таным тұ рғ ысында, сондай-ақ оның мә нін ашуғ а септесетін ө зге де қ оғ амдық жә не арнайы ғ ылымдарды тарту арқ ылы табуғ а болады.

Пә наралық тың зерттеудің мақ сатын, оның ө зектілігін зерделеудегі маң ызы зор. Тарихнамалық жұ мыстың мақ саты мен міндеттері дұ рыс таң дап алынғ ан жә не негізделген тақ ырыптың мазмұ нын ашу ғ ана емес, сонымен қ атар қ арастырылатын проблеманы тарихнама ғ ылымының заң дылық тары мен ерекшеліктері, танымы қ оғ амдық ғ ылымдардың алдындағ ы зерттеулердің болашағ ын кө ре білудегі негізгі міндеттер болып табылады. Сонымен қ атар тарихнамалық проблеманың ө зектілігін анық таудың бағ ыты зерттеудің алдың ғ ы жә не соң ғ ы сатыларында, яғ ни тақ ырыпты таң дауда, қ орытынды жасауда ғ ана емес тарихнамалық фактілерді талдау процесінде анық кө рінеді. Ә сіресе осы “орта” сатыда пә наралық тың қ ажеттілігі айқ ын сезіледі, себебі проблеманың ә леуметтік мә ні, оның тә жірибелік міндеті ө зге де ғ ылымдармен байланыс орнатуды талап етеді.

Тарихнамадағ ы пә наралық тың қ ажеттілігі онда бірқ атар басқ а ғ ылымдарда біршама қ арастырылатын проблемалар шешіледі. Шешілуге тиіс проблемалар методологиялық арсеналды қ арастыруда жалпыметодологиялық тарихилық, ә леуметтік принциптерді айқ ындауда, жалпы ғ ылыми жә не т.б. ә дістерді қ олдануда пайда болады. Оны шешудегі ортақ проблема жә не ортақ ә дістер - бұ л ғ ылымдардың потенциясын біріктіруші ерекше биіктік. Ол ә ртү рлі пә ндердің кө рінісін бір нү ктеге тоғ ыстырады.

Тарихнамадағ ы методологиялық проблемаларды оқ ып-ү йренудегі пә наралық процестің кө пқ ырлылығ ы қ оғ амдық ғ ылымдардың мемлекеттегі саяси жү йемен, билікпен, саясатпен байланысты, ө йткені тарих ғ ылымындағ ы оқ иғ алар мен қ ұ былыстарды зерттеуде ізденушілер ө здері ө мір сү рген қ оғ амдағ ы идеологияғ а, саяси билікке тә уелді болады. Осығ ан орай тарихи саяси процестердің ық палында дү ниеге келген ең бектерді талдауда тарихнама ғ ылымдағ ы ө згерістерді айқ ын кө рсетіп отырары хақ.

Пә наралық бағ ыт жә не зерттеу тә сілдерін ұ йымдастыру, жалпы ғ ылыми, ө зге де ә дістерді пайдалану пә ндік генетикалық сә йкестіктен тә уелсіз, алайда ол теоретикалық ойлау қ абілетін еселендіріп, нақ ты жә не синтездік ғ ылыми білімге негізделген тарихнамалық зерттеу проблемасын барынша кү рделі ә рі маң ызды етеді. Осы тұ рғ ыда тарихнама білімнің нақ ты салаларына жақ ындай тү седі.

Пә наралық ө зара ә рекет проблемаларын оқ ып-ү йренуде басқ а ғ ылымдардың мә ліметтерін пайдаланғ ан зерттеуші тарихнамашының қ ұ зырлығ ы жө нінде мә селе туындайды. Жоғ арыда кө рсеткеніміздей жоғ ары білікті тарихшы ғ ана тарихнамашы бола алады. Ол қ азіргі заманғ ы тарих ғ ылымының жағ дайын жан -жақ ты білуі, сонымен бірге аралас ә рі ә ртү рлі пә ндердің білімдерін пайдалана алуы тиіс. Мұ ның ө зі тарихнамашы ә ртү рлі ғ ылыми білім салаларының негіздерін игеру ү шін ү немі жұ мыс жү ргізуі тиіс дегенді білдіреді.

Тарихнаманың пә наралық білімі дү ниеге келтірген методологиялық аспектілерінің мақ сатын сә тті шешу ү шін ғ ылыми жетістіктерді, ә сіресе аралас немесе ғ ылыми пә ндерден алыс ғ ылымдардың тү сіндіруші аппаратын пайдалану қ ажет.

Тарихнама ү шін тарихи оқ иғ алар мен процестерді қ арастырғ ан экономика, қ ұ қ ық, философия, т.б. ғ ылымдары бойынша дайындалғ ан ең бектердің маң ызы зор. Мұ ндай зерттеулерді қ ажет жағ дайларда тарихшылар кең інен пайдаланады. Тарихнамашының атқ аратын маң ызды міндеттерінің бірі жазушы, тілші, суретші, тағ ы сол сияқ ты ө нер қ айраткерлерінің тарихи кө зқ арастарын зерттеу болып табылады. Осығ ан орай айта кетерлік жайт, тарихнаманың зерттеу нысаны ө те кең, соғ ан сә йкес оның қ ызмет шең бері де ауқ ымды.

Пә наралық та тарихнама тарих ғ ылымының методологиясымен тығ ыз байланыс орнатады, ө йткені ол аталмыш саланың аса маң ызды теориялық мә селелерін кө тереді. Тарихнаманың пә ні ғ ылыми тарихи білімнің пайда болуы мен жинақ талуын, тарихи ойдың дамуын, тарих ғ ылымының қ алыптасуын, даму эволюциясын, тарихи таным мен ойдың ә ртү рлі сатыларының заң дылық тарын айқ ындау болғ андық тан тарихи білімнің методологиясын терең зерттеу ғ ылым ү шін аса маң ызды рө л атқ арады. Сондық тан да тарихнаманы тарих ғ ылымының методологиясынсыз қ арастыру мү мкін емес.

Тарихнамамен деректану ғ ылымы ө те тығ ыз байланысты, себебі тарихнамалық деректерден ө зге тарихнама тарихи зерттеулердің деректік негіздерін, тарихшылардың деректерді пайдалану сипатын зерттейді. Іргелі тарихнамалық зерттеулерде мә селенің деректік негіздерін талдауғ а жеке тараудың арналатындығ ы кездейсоқ қ ұ былыс емес. Соң ғ ы уақ ыттарда отандық тарих ғ ылымында дайындалғ ан кандидаттық, ә сіресе докторлық диссертацияларда ізденушілер ө здері таң дап алғ ан тақ ырып бойынша деректанулық талдаулар жү ргізген. Алайда олардың кө пшілігі талдаудан гө рі сипаттауғ а кө бірек ұ қ сайды. Мұ ның ө зі отандық ғ ылымда деректану саласы бойынша ғ ылыми мектептің қ алыптаспағ андығ ын, зерттеушілердің біліктіліктерінің, білім дең гейлерінің тө мендігін байқ атады. Бұ л мә селеге баса назар аударудың қ ажеттілігін уақ ыттың ө зі дә йектеп отыр. Деректанулық талдаулардың ғ ылыми дең гейін кө теріп қ ана қ оймай, болашақ та деректанудың тарихнамасынан іргелі зерттеулер дайындауымыз керек.

Тә жірибе кө рсеткендей, соң ғ ы уақ ыттарда тарихнама ғ ылымы бойынша жарияланғ ан, жазылғ ан зерттеулер қ ұ жаттық жарияланымдарды талдауды назардан тыс қ алдырғ ан. Ізденушілер тарихнамалық зерттеулерінде кө бінесе тарихи ең бектерді таразылаумен шектелген. Қ ұ жаттық жарияланымдар тә уелсіздікке қ ол жеткізген тұ ста да, кең естік кезең де де аз жарық кө рмеген. Айта кетерлік жайт, тарихнамашы ү шін қ ұ жаттық жарияланыммен қ оса тарихшының шығ армашылығ ынан хабар беретін естеліктердің, кү нделіктердің, хаттардың, т.б. деректердің маң ызы зор. Ал мұ рағ ат қ ұ жаттарын талдау ғ ылыми тарихи мекемелердің, зерттеу институттарының қ алыптасуы мен дамуын жү йелі тү рде кө рсетуде айтарлық тай рө л атқ арады.

Келесі тарихнама ғ ылымымен тығ ыз байланыста болатын қ осалқ ы тарихи пә н - тарихи библиография, ө йткені библиографиялық ізденусіз тарихнамалық зерттеу жү ргізу мү мкін емес. Тарихи библиография тарихшы- зерттеушіні библиографиялық ақ паратпен қ амтамасыз ететін ғ ылыми тә жірибелік қ ызмет. Ғ алымғ а библиографиялық қ ұ ралдар, тү рлі кө рсеткіштер, анық тамалар, каталогтар, ә дебиеттерге шолулар, тізімдер аса қ ажет.

Тарихнамашы ү шін отан тарихы бойынша дә уірлер мен кезең дерге бө лініп жасалғ ан кешенді библиографиялық кө рсеткіштердің тигізер кө мегі орасан.[51] Оларғ а Қ азақ стан тарихының қ азан тө ң керісіне дейінгі кезең дерінде жә не кең естік, тә уелсіздік жылдары жарияланғ ан, мерзімдемелік ретке қ ойылғ ан барлық монографиялар, ғ ылыми мақ алалар, ұ жымдық зерттеулер туралы қ ысқ аша мә ліметтер енгізілген. Бұ л библиографиялық анық тамалардың ерекшеліктері ізденушіге сол ең бектердің катологтарда сақ талуы туралы мә ліметтер қ оса беріліп, шифрлары кө рсетілген.

Ретроспективті библиография тарих ғ ылымында қ орытындылаушы функция атқ арады, ғ ылымның жай-кү йі мен тә жірибесін зерттеуге септеседі. Ал ағ ымдағ ы мемлекеттік библиография бү гінгі кү нде тарих ғ ылымында белгілі болғ ан білімді куә ландырады.

Тарихи библиография мен тарихнаманы оларғ а ортақ материал тарихи ә дебиет жақ ындастырады. Екеуіне де ортақ міндет - ә дебиеттерге сыни бағ ыт, кө зқ арас таныту. Оларғ а материалды баяндаудың тү рі - ә дебиеттерге шолу тә н. Егер тарихнамалық шолу ғ ылыми ә дебиеттерге сыни талдау беріп, оларда баяндалғ ан тарихи тұ жырымдамалардың, заң дылық тардың мә нін ашып, даму қ озғ алысын, ауысымын кө рсетсе, библиографиялық шолу ә дебиеттің тақ ырыбын, мазмұ ндық қ ұ ндылығ ын жә не оның басылымын айқ ындайды. Библиографиялық ең бектерге ғ ылыми зерттеулерден басқ а танымал шығ армалар, анық тамалық басылымдар, тарихи қ ұ жаттардың жарияланымдары жә не тарихи ә дебиеттердің ө зге де тү рлері енгізіледі.

Тарихнамалық зерттеулер жү ргізуде тарихи географияның алар орны айтарлық тай. Тарихи география тарихнамашығ а тарихи оқ иғ алар мен процестердің географиялық ортасын айқ ындауда ғ ана емес, топонимикағ а сү йене отырып, жер су атауларын дә л анық тауда қ ажет. Тарихилық принципіне негізделген тарихнамашы тарихшының келтірген жер-су атауларының зерттеліп отырғ ан кезең ге сә йкестігін, яғ ни ө з заманында дұ рыс аталуын тексеруі тиіс. Берілген топонимикалық атаулардың қ азіргі кездегі атауларын жақ шаның ішінде кө рсету тә