ТарихнамалыҚ зерттеудегі жалпыметодологиялыҚ принциптер

Принциптер логикалық жә не тарихи сипатта ө ткен кезең дердегі тарихтан, дү ниетанымнан олардың жалғ асы ретінде шығ арылады. Табиғ ат та, адамзат та принциптерді бейнелемейді, керісінше принциптер ақ иқ атты, себебі олар табиғ ат пен тарихқ а сә йкес келеді. Принциптер - зерттеудің тоқ тайтын пункті емес, оның қ орытынды нә тижесі. Осы идеялар ғ ылымдағ ы принциптің жетекші желісі, ғ алым қ ызметінің негізгі ережесі оның ішкі сенімі екендігін кө рсетеді.

Принциптердің қ атарында саяси жә не ә леуметтік қ ұ былыстарғ а талдау жасауда, бағ а беруде, сондай-ақ ғ ылыми тұ жырымдамаларда қ олданылатын жалпыметодологиялық тү рлері анық таушы болып табылады. Олар табиғ ат пен қ оғ амның объективті заң дылық тарын теориялық тану негізінде пайда болғ ан негізгі дү ниетанымдық бағ ыттар. Принциптер объективті шындық қ а, ғ ылыми білімге сү йене отырып, кездейсоқ ойдан шығ арылмайды. Тарихнамада жалпыметодологиялық принциптер “тірек пункті” ретінде таным ү шін нақ ты пайдаланылып, ғ ылыми білімнің осы саласының, оның мақ сат, міндеттерінен шығ а отырып, ө зіне тә н кө рініске ие болады.

Осылайша принциптер дегеніміз ғ ылымның негізгі, жетекші ұ ғ ымдары. Олар тарихтың объективті заң дарын оқ ып-ү йренуден туындайды, соның нә тижесі ретінде саналады жә не осы мағ ынада заң дылық тар іспеттес болады. Ә йтсе де олардың арасында айырмашылық бар: заң дылық тар объективті тү рде зерттеушіден тыс ә рекет етеді, ал принциптер логикалық категория, олар табиғ атта емес, адамдардың санасында ө мір сү реді.

Тарихи зерттеулер методологиясында басты орынды тарихилық, объективтілік, ә леуметтік принциптер алады. Тарихилық жә не объективтілік принциптерінің тарихи оқ иғ алар мен қ ұ былыстардың шынайы сипатын, мә н- мазмұ нын ашудағ ы маң ызы зор. Сондық тан олар тарихшылар ү шін ғ ылыми зерттеу жұ мыстарын жү ргізуде басты принциптерге айналулары тиіс.

Тарих ғ ылымының теориялық принциптері тарихнамағ а да тә н. Алайда олардың біраз айырмашылық тары бар. Мә селен, тарихнамадағ ы объективтілік принципі зерттеушілердің белгілі бір тарихи оқ иғ алар мен процестерді талдауда шынайы пікір танытып, тұ жырым жасауын таразылап, олардың шынайылығ ын анық тауда жетекші рө л атқ арады. Осы объективтілік арқ ылы тарихнамашы зерттеушілердің тарихи оқ иғ алар мен қ ұ былыстарды шынайы тү рде ашу дең гейіне бағ а береді. Ғ ылыми ең бектердің ә ртү рлі кезең дерде жазылып, жариялануына байланысты зерттеушілер шынайы оқ иғ аны бұ рмалап кө рсетіп немесе ол туралы айтпай кетуі де мү мкін. Мұ ндай методологиялық принциптерден ауытқ у кең ес дә уірінде біршама етек алды. Себебі тарихшылар тарихи оқ иғ алар мен процестерді тоталитарлық жү йе мен коммунистік идеологияның ү стемдігі кезінде объективті тү рде кө рсете алмады. Ал керісінше, тә уелсіз Қ азақ стан кезең інде ізденушілерге бұ рын-соң ды айтылмағ ан шындық ты ашып кө рсетіп, бұ рмаланғ ан оқ иғ алардың ақ иқ атын айқ ындауғ а мол мү мкіндіктер туды. Мә селен, Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын жаппай ұ жымдастыру тарихы кең естік тарихнамада біржақ ты жағ ымды аграрлық реформа тү рінде кө рсетіліп, оның қ айғ ылы зардаптары туралы мү лде айтылмады. Тә уелсіз отандық тарихнама аталмыш проблеманың шынайы тұ старын ашып кө рсетіп, ұ жымдастырудың кү шпен жү ргізілгендігін, асыра сілтеулер мен бұ рмалаулардың етек жайғ андығ ын, соның салдарынан алапат аштық тың орын алғ андығ ын, екі жарым миллионғ а жуық қ азақ тың қ ырылғ андығ ын дә йектеді. Осындай мысалдарды тарихнамалық фактілерді талдау нә тижесінде кө птеп келтіруге болады. Айта кетерлік жайт, ғ ылымда ө ткен уақ ыттарда жағ ымды тү рде қ арастырылғ ан оқ иғ аны қ азіргі кезде жағ ымсыз етіп кө рсететін қ ұ былыс белең алып отыр. Тарих ғ ылымында кейбір жағ дайларда объективтіліктен гө рі мә селенің тым ұ шқ ары жақ тарына кету тә різді ұ станымдар кездеседі. Тарихнамашы осындай ү рдістерді айқ ындауда тарихи оқ иғ алар мен процестердің шынайылығ ын анық таумен қ атар объективті принципті берік ұ станып, субъективизмге бой ұ рмауы тиіс. Мә селен, Қ азақ станның Ресей бодандығ ын қ абылдауын ішкі жә не сыртқ ы факторларын айқ ындамай, бірден “империя жаулап алу саясатын жү ргізді, басып алды” деген тұ жырым тү йіндеу тарихқ а жасалғ ан қ иянат болып табылады. Сондық тан да тарихнамада объективтілік принципін басшылық қ а алу шынайы тарих жазудың кепілі болып табылады.

Аталғ ан принциптердің ішінде тарихилық ең басты рө л атқ арады. Тарихилық танымның жалпы методологиялық принципі болып табылады. Ғ ылыми танымда ол ө зіндік, дербес маң ызғ а ие болады. Тарихилық принципі арқ ылы тарихи оқ иғ алар мен процестердің, олардың пайда болуы жә не дамуының, нақ ты жағ дайлармен байланысының зерттелу дең гейін айқ ындауғ а болады. Осы принцип қ ұ былыстардың сандық жә не сапалық, жалпылама, дара ерекшеліктерін тануғ а жол ашады. Тарихилық тың келесі таным функциясы мынада: принцип шынайылық туралы білімді нақ тыландыруғ а жә не дә йектей тү суге мү мкіндік береді. Тарихилық принципті бұ рмалау тарихшыны ғ ана емес тарихнамашыны да қ ателіктерге ұ рындырып, салдары ғ ылым мен қ оғ ам ү шін қ ауіпті болады. Тарихилық принципті дұ рыс ұ станғ ан тарихнамашығ а тарихи дә уірлер мен кезең дердің мерзімдерін дә л анық тауғ а, процестердің себептерін, барысы мен нә тижелерін, салдарларын, маң ызын айқ ындауғ а қ олайлы жағ дай жасалады. Тарихилық тың тағ ы бір маң ызы ол арқ ылы қ оғ ам мен ә леуметтік топтардың, тұ лғ аның рө лін, тарихи кезең дердің ерекшеліктерін анық тауғ а мү мкіндік туады.

Тарихилық принципінің басты талаптарының бірі - тарихнамада кезең дер мен сатыларды, олардың дамуын уақ ыт желісі жә не заң ды сабақ тастық негізінде қ арастыру, ө ткендегі оқ иғ аларды, қ ұ былыстарды зерттеуде тарихи бағ ытты ұ стану. Кезең дер мен сатылар ө зіне тә н заң дары бар аяқ талғ ан цикл ретінде талданады. Тарихилық тарихнамада тарих ғ ылымының дамуындағ ы кезең дер мен сатылардың ауысымын талдауда ғ ана кө рінбейді. Бұ л тұ рғ ыда осы процестің ә леуметтік тарихи прогресінің заң дылық тарын айқ ындайтын алғ ышарттары анық талады. Осылайша жалпыметодологиялық тарихилық принципі тарихнамада тарихи білімнің дамуын бір жағ ынан олардың пайда болуы бойынша хронологиялық кезекте, екінші жағ ынан тұ жырымдамалық бірлікте зерттеуге мү мкіндік береді.

Айта кетерлік жайт, тарихнамашы тарих ғ ылымын зерттеуге қ ойылғ ан қ оғ ам талаптарының ғ асырлар бойы ө згеріп отырғ андығ ын есте ұ стауы тиіс. Егер ежелгі дә уірде тарихқ а тә рбиелік функция атқ аратын қ ұ рал ретінде қ араса, қ азіргі заманда оны зерттеудің мақ сат, міндеттері кең ейіп қ ана қ оймай, ол кө п жағ ынан ө згерді. Осығ ан орай тарихты адам қ ызметінің жемісі ретінде қ абылдау тү сінігі қ алыптасты. Оның ү стіне ғ ылым тарихи сананың ық палымен дамыды, ол осы сананы айқ ындап қ ана қ оймай, оны қ алыптастырды. Мысалы, Қ азақ стан ө зінің егемендігін алғ аннан кейін тарих ғ ылымын тә уелсіздікке сә йкес тарихи сана тұ рғ ысынан зерттеу, дамыту қ ажеттілігі туды. Осығ ан орай тарихи сана қ алыптастыру туралы тұ жырымдама қ абылданды. Тұ жырымдамада тарих методологиясының жаң а тарихи таным тұ рғ ысындағ ы негізгі бағ ыттары кө рсетілді.

Тарихилық принципінің аясында тағ ы мынадай мә селелер жайында айтып ө ту қ ажет. Ә рбір тарихнамалық факт, сондай-ақ олардың жиынтығ ы ө здерінің пайда болу, қ алыптасу, ө згеру, даму, бір-бірімен бірігу процесінде талданады. Фактінің мә ні мен пайда болуы оның генезисін, одан ары дамуын кө рсету жолдарын ғ ана ашады. Нақ ты тарихнамалық фактілер мен қ ұ былыстарды олардың генезисі, сабақ тастығ ы тұ рғ ысында қ арастыру олардың ә ртү рлі сатылардағ ы мә нін, ө згеруін тү сіндіруге жағ дай жасайды. Тарихнамалық фактіні генезис пен даму кө зқ арастарынан тыс талдаудың қ ажеттілігі уақ ыт тезіне тө теп берген жә не тарихнамада берік орнағ ан теориялық ережелерді айқ ындауғ а жол ашады. Осы принцип тарихнамашыдан теориялық материалдың шынайылығ ын тексеруді талап етеді.

Тарихилық принципі тарихнамалық фактілерді зерттеудегі абстрактілі бағ ытқ а, оларды сың аржақ, бұ рмалап бағ алауды болдырмауды ескертеді. Тарихилық принципін басшылық қ а алып тарихнамалық қ ұ былыстың пайда болуының шарттары мен себептерін, олардың экономикалық, ә леуметтік жә не идеологиялық тамырын терең зерттеп, оның ө згеруіне, дамуына назар аударып, қ азіргі кезең дегі жағ дайын ашып кө рсету қ ажет. Тарих ғ ылымындағ ы оқ иғ аларды олардың пайда болуының тарихи алғ ышарттарымен тығ ыз байланыста зерттеу тарихнамалық фактілерді бір-бірімен ө зара жә не қ оғ ам дамуының заң дылық тарымен байланыстыра талдауғ а мү мкіндік береді. Тарихнамалық қ ұ былыстарды қ оғ ам дамуы заң дылық тарымен біртұ тастық та қ арастыру кү рделі, бірақ қ ажет, шешілуге тиіс міндет.

Тарихнамашы ғ ылыми мектептің идеялық мұ расынан кө рініс тапқ ан “ө міршең ” тұ жырымдамаларды, кө зқ арастарды мә лімдеумен шектелуге тиіс емес. Ө кінішке орай отандық тарих ғ ылымында тарихнаманың ө зіндік мектебі қ азан тө ң керісіне дейін, кең естік кезең дерде қ алыптаса алмады. Оның себептері тарихнама тарихи білімнің ерекше тармағ ы ретінде кө ріне алмады. Тарихнамалық дә стү рдің негіздерін қ алайтын зерттеулердің дү ниеге келуіне қ азақ халқ ының тө л тарихын, деректерін зерттеуден шеттету елеулі ық палын тигізді.

Кең естік кезең де қ азақ стандық тарихнамада ғ ылыми мектептер қ алыптаспағ анымен осы саладан қ адау-қ адау ең бектер жазғ ан Г.Ф.Дахшлейгер, Д.И. Дулатова, К.Нұ рпейіс[52] сынды ғ алымдар болды. Республикадағ ы тарихнама ғ ылымының кенже қ алуының бірқ атар себептерін атайық. Олар қ азақ тарихына қ атысты тө л жазба деректерінің зерттеліп, ғ ылыми айналымғ а тү сірілмеуі. Келесі бір себебіне Кең ес Одағ ы тұ сында тарихнамалық зерттеулердің қ атаң коммунистік идеология қ ұ рсауында болып, ұ лт тарихы туралы тә уелсіз ой-пікірлердің жазба тарихымызда еркін кө сіле алмауы жатты.[53] Сонымен қ атар кең естік тоталитарлық жү йеде ғ ылыми ең бектерде бір-біріне ұ қ сас, сың аржақ, таптаурын тұ жырымдар тү йінделіп, батыл тұ жырымдамалар жасалмады. Сондық тан да тұ жырымдары ортақ ең бектерді талдап, бағ алауғ а қ ызығ ушылық та, ұ мтылыс та болмады. Соның салдарынан тарихнамалық зерттеулер дү ниеге келмеді.

Кең естік дә уірде тарихнама теориясынан тү сінік беретін тарихнама пә ніне арналғ ан оқ улық тардың қ азақ тілінде жазылмауы себепті, болашақ қ азақ тарихшылары тарихнама туралы терең тү сінік ала алмай, бұ л пә н тар шең берде бір жақ ты тү сіндіріліп келді. Міне осылардың барлығ ы тарихи жә не тарихнамалық зерттеулердің жазылуында айтарлық тай кемшіліктер мен қ иындық тар тудырып, ең бектердің сапасы мен дең гейінің тө мен болуына ә сер етті.

Бұ дан ары тарихилық принциптің қ ажеттіліктері жайлы жан-жақ ты айтатын болсақ, оның тарих ғ ылымындағ ы жалғ ан ә рі қ ате идеялардың, тіпті тұ жырымдардың ұ зақ “ө міршең дігінің ” себептері мен алғ ышарттарын зерттеудегі маң ызы ө те зор. Мысалы, қ азақ тардың ежелгі халық тардың бірі, оның арғ ы тегі сақ тар мен ү йсіндер, қ аң лылыр, ғ ұ ндар екендігі туралы автохтонды теория соң ғ ы уақ ыттарда анағ ұ рлым шынайы дә йектелуде. Ал Ресей бодандығ ындағ ы озбыр отарлау саясатына қ арсы Сырым, Кенесары, Жанқ ожа, т.б. бастағ ан “бү ліктердің ” ұ лт - азаттық сипатта жү ргенін тың деректер айғ ақ тап отыр. Кө терілістердің халық тық, азаттық сипаты туралы ғ ылыми тұ жырымдар тарихнамадан кө рініс табуда.

Қ азан тө ң керісінің, Қ азақ станда кең ес ө кіметінің сырттан таң ылғ ан қ ұ былыс екендігі туралы да ғ ылыми пікірлер 1920-1930 жылдары жарық кө рген Г.Сафаров, М. Шоқ ай, А. Байтұ рсынұ лы, Т. Рысқ ұ лов, Ф.И. Голощекин[54] ең бектерінің негізінде ә рі жаң а тарихи таным бағ ытында білдірілуде.

Ғ ылыми ойдың дамуын талдау тарихи білімді жинақ таудың шарттары мен ерекшеліктерін ескеру арқ ылы жү ргізілуі тиіс. Тарихилық принципі тарихнамада тарихнамалық фактілердің шынайылығ ын, олардың кө пжақ тылығ ын, нақ тылығ ын кө руге мү мкіндік береді. Мұ ның ө зі тарихнамағ а даң ғ ыл жол ашады. Нақ тырақ айтсақ, ол ә ртү рлі проблемалардың ғ ылыми дамудың тү рлі кезең дерінде емес бір уақ ытта шығ арылғ андығ ын айқ ындауғ а, жекелеген бір мә селелердің қ арастырылуына баса назар аударылып, екінші біреулерінің маң ыздылығ ына мә н берілмей зерттелгендігінің себептерін ашуғ а жағ дай жасайды. Тарихнама осылайша тарихи процесті жақ сартатын немесе оны нашарлатып кө рсетуге, субъективті тұ рғ ыдан баяндау ұ мтылысына қ арсы шығ у мү мкіндігіне ие болады.

Тарихилық принципі тарихнаманың дамуын, оның сатыларының сабақ тастығ ын, тарихи білімнің ө ткенін, қ азіргісін жә не болашағ ын тұ тас қ амту тұ рғ ысында тү сінуде анық тауыш болып табылады. Осы турасында мына тө мендегі жайтқ а назар аударайық. Тарихнамалық фактідегі қ азіргі кезең тарихтың бір бө лігі, ол дамушы тарихи шындық. Тарихнамалық фактіде қ азіргі кезең ү шін айтарлық тай маң ызды емес, бірақ болашақ та ө зектілікке ие болатын тұ стары кездеседі. Сондық тан да тарихнамалық фактіні қ азіргі кезең биігінен зерттеу тарихнамағ а саяси ө ткірлік береді. Бұ л ғ ылым ү шін қ ауіпті қ ұ былыс.

Тарихнамалық фактіні тарих пен қ азіргінің бірлігі ретінде тү сіну тарихнама ғ ылымының заң дылық тары мен тенденцияларын, тарихшылардың ә ртү рлі буындарының шығ армашылығ ының ө зара байланысын терең тануғ а қ ызмет етеді. Алайда, сонымен қ атар тарихнамалық фактілердің ө ткені мен қ азіргісінің бірлігін қ арапайым тү рде тү сіндіруге болмайды. Жоғ арыда кө рсетілгендей, тарихнамалық фактіні талдау ең алдымен белгілі бір тарихнамалық факт жасалғ ан тарихи кезең нің позициясынан жү ргізілуі тиіс. Осығ ан орай ө ткен уақ ыттардағ ы фактілерге бү гінгі кү ннің талаптарын қ ою қ исынсыз. Мұ ның ө зі тарихқ а қ арсы ә рекет ә рі тарихилық принципіне сә йкес келмейлі. Алайда тарихнамалық фактіні қ азіргі кезең дегі тарихнама ғ ылымының жетістіктері негізінде қ арастыру оның болмысын терең ә рі жан-жақ ты ашуғ а мү мкіндік береді. Тарихнамашы қ андай фактілердің уақ ыт тезіне шыдағ андығ ын жә не эталон тү рінде ө зге де фактілерге бағ а беруде қ ызмет ететіндігін тү сіндіреді.

Болашақ та тарихнамалық фактілердің дамуын олардың қ азіргі кездегі тү рлерінің кейбір ө згерістерін айқ ындау негізінде кө руге болады. Бұ л ә сіресе болашақ та зерттелетін тақ ырыптарғ а, мамандарды даярлауғ а, ғ ылыми мекемелерді дамытуғ а қ атысты. Болашақ ты болжай білу тарихтағ ы жаң а тарихнамалық фактілердің жинақ талуын нақ ты қ арастыруда кең ейеді. Сондық тан да тарих ғ ылымының ө ткенін қ азіргі арқ ылы тү сіндіруді ұ сынатындармен келісуге болмайды. Себебі ол ө ткенді бұ рмалауғ а ұ рындырады. Болашақ туралы кейбір кө зқ арастарды тарих ғ ылымының қ азіргісі жә не ө ткендегісін тү сіндіруде пайдалануғ а болады.

Тарихилық принцип тарихнамалық фактінің жеткіліктілігін анық тауда қ олданылады. Ғ ылымда баршағ а мә лім, тарихнамашы кө бінесе белгілі болғ ан, ғ ылыми айналымғ а тү скен фактілермен жұ мыс істейді. Дегенмен тарихнамашының назарынан тыс қ алғ ан фактілердің де болуы ғ ажап емес. Осығ ан орай тарихнамашы тарихилық принципін пайдалана отырып жаң а фактілердің негізін анық тап, ғ ылыми айналымғ а тү спеуінің, ғ ылыми білімнің игілігіне айналмауының себептерін кө рсетуі тиіс.

Тарихнамалық шығ армашылық та жекелеген тарихнамалық фактіні мысалы, тарихшының ең бегін зерттеуді талап ететін ахуал пайда болады. Тарихшының ең бегі тарихи білімнің жалпылама процесінің негізінде талдануы қ ажет. Сондық тан да жекелеген жұ мыстар, олардың ә дебиетттердің жалпы ағ ымындағ ы маң ызы мен орны ә діл бағ аланып, белгілі бір кезең дегі ғ ылыми тенденцияларғ а сә йкестігі айқ ындалуы керек. Бұ л жерде тарихилық принцип жекелеген тарихнамалық қ ұ былыстарды жалпы процеске қ арсы қ ою емес оның бір бө лшегі ретінде зерттеуге септеседі.

Жалпыметодологиялық тарихилық принцип тарихшыларды екі топқ а бө леді: біріншісі ө ткенді жә не қ азіргіні объективті тану арқ ылы болашақ ты болжауғ а ұ мтылатындар, екіншісі ө ткенге оқ иғ алардың хроникасы ретінде қ арайтындар.

Тарихилық методологиялық принцип ретінде тарихи оқ иғ аларды, кө зқ арастарды, оларды танудың тарихи ә дістерін біріктіреді.

Ә леуметтік принцип - тарих ғ ылымының, сондай-ақ тарихнаманың қ ажетті принциптерінің бірі. Кейде бұ л принципті партиялық деп те атайды. Партиялық сө зі саяси партия деген ұ ғ ымды білдірмейді, ол қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымымен, топтарымен тығ ыз байланысты ұ ғ ым.

Маркстік-лениндік методологияда кез-келген тарихи процесс ә леуметтік таптық тұ рғ ыда қ арастырылып, партиялық принципте бағ а беру біржақ ты пікір, тұ жырым тү йіндеуге негіз қ алады. Мұ ның ө зі партиялық принциптен бас тарту дегенді білдірмейді. Себебі ә леуметтік принцип арқ ылы ғ ана тарихнамалық фактілердің қ алыптасу ортасын, сипатын анық тауғ а болады. Маркстік-лениндік методология шең берінде партиялық принцип тап кү ресінің аясында қ алып, кейде бұ л принцип таптық бағ ыт деп те аталды. Ал маркстік - лениндік методологияның кү йреуіне орай оны сынап, жоқ қ а шығ ару ү рдісі орын алды. Мұ ндай ахуал тарихи оқ иғ алар мен процестерге объективті бағ а беруден гө рі белгілі бір қ оғ амдық -саяси кезең нің талаптарының зерттеушілерге ық палын кө бірек аң ғ артады. Тап кү ресі орын алғ ан тарихи кезең дерді таптық тұ рғ ыдан кө рсету ө ткеннің шындығ ын бұ рмалаусыз реттеу деген сө з. Осы орайда ресейлік тарихшы Ю.А.Поляков: “Тап кү ресінің маң ызын Батыс тарихшыларының айтарлық тай бө лігінің мойындағ аны белгілі жә не мойындап отыр. Тап кү ресінің орын алуы мен рө лі кө птеген фактілер арқ ылы дә лелденеді. Ө йткені зерделеуде таптық бағ ытты алып тастау фактілерге қ арама-қ айшы келу болып шығ ады”[55], - деп жазды. Бұ л жерде мә селені таптық кө збен зерттеу турасы емес, тарихта тап кү ресінің орын алғ андығ ын мойындау туралы болып отыр.

Ә леуметтік принцип объективті шындық ты кө рсете отырып, алдын-ала пікір қ алыптастыруғ а жол бермейді, кез-келген қ ұ былысты оның ә леуметтік алғ ышарттары тұ рғ ысынан нақ ты талдауды талап етеді.

Ә леуметтік принцип тарихнамалық фактлер мен қ ұ былыстардың сипатын олардың шынайы нә тижелері бойынша бағ а берудің қ ажеттілігін кө рсетеді. Олар ғ ылыми білімге “ұ ласу” тұ рғ ысында шынайы маң ызына орай бағ аланады. Қ арастырылатын ең бектердегі ә леуметтік принциптің сақ талғ андығ ы жө нінде тарихнамашығ а бағ а беруде мү мкіндік тудыратын белгісі тарихи материалды талдау болып табылады. Аталмыш принцип тарихнамалық талдау жасауда зерттеушіге тарихнамалық деректердің ә леуметтік ортасын, тарихнамашының ұ лттық, таптық мү ддесін ескеруде қ ажетті болып саналады. Сонымен қ атар ә леуметтік тарихнамалық қ ұ былыстардың ө зектілігін айқ ындауғ а да негіз болады. Бұ л жерде ө зекті болып ғ ылым дамуының кез-келген кезең іне жататын, тарихи білімді алдығ а жылжытуда прогрессивті рө л атқ аратын тарихнамалық факт саналады. Тарихнамашы ә леуметтік принципті ғ ылыми пікір-талас тә різді тарихнамалық фактіні талдауда басшылық қ а алады. Айта кетерлік жайт, бұ л принцип тарихнамалық қ ұ былыстардың пайда болуы мен дамуында ә леуметтік -саяси жә не тарихи шарттардың ерекшеліктерін ескергенде ғ ана іске қ осылады немесе ә рекет етеді.

Жалпыметодологиялық ә леуметтік принцип ө зінің нақ ты қ олданысында тарихилық принципімен диалектикалық бірлікте пайдаланылады.

Соң ғ ы уақ ыттардағ ы посткең естік кең істіктегі саяси ө згерістер зерделі тарихшығ а ө ткенді терең зерттеп, тарихи оқ иғ алар мен процестердің шынайы бағ асын беруге жағ дай жасады. Тарихшы зерттеушілерге тарихты “Тарих жекелеген адамдардың, таптар мен партиялардың еркі мен санасына байланысты емес” жә не “Тарих ө з мақ сатын кө здеген адам қ ызметі” деген екі қ ағ иданы байланыстыра зерттеуге мү мкіндіктер туды. Мұ ндайда зерттеуші екі қ ағ иданың екеуін де жоқ қ а шығ армай тарихтағ ы заң дылық тарды тануғ а ұ мтылуы тиіс. Ә міршіл- ә кімшіл басқ ару кезінде орнық қ ан “тарихты халық жасайды” деген тұ жырымды ә рбір тарихи дә уірде тарихты жеке адам, субъект қ алыптастыратындығ ы туралы қ ағ ида толық тыруы қ ажет. Мұ ндай тұ жырымның тарихнамағ а да тікелей қ атысты екендігі даусыз.

Тақ ырыптың мамұ нын бекіту ү шін қ ойылатын сұ рақ тар:

1.Тарихнамадағ ы жалпыметодологиялық принциптердің функциялары.

2.Тарихнамадағ ы объективтілік принципі. Осы принциптің қ ажеттілігін мысал келтіре отырып тү сіндірің із.

3.Тарихилық принципінің атқ аратын рө лі.

4.Ә леуметтік принциптің ерекшеліктері.

5.Таптық бағ ыт немесе маркстік-лениндік методологиядағ ы негізігі ұ станым.