ТАРИХНАМАЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАР

Тарихнамалық ә дебиеттерде “заң дылық тар” жә не “заң дар” тақ ырыбы теориялық тұ рғ ыда қ арастырылмағ ан, десек те олардың кейбіреулері “стихиялы” тү рде қ олданылғ ан. Кө рсетілген проблеманың танымдық функциясы тарихнаманың қ ызмет ету ерекшеліктеріне байланысты артады. Оның сипаты, мазмұ ны жә не мү мкіндіктеріне тарихнаманың ө зінің заң дылық тары мен заң дарының негізіндегі пә ні бағ а береді. Заң дылық тарды айқ ындау жә не қ алыптастыру ә ртү рлі тарихнамалық ахуалдарда тү рлі сипатта жү реді. Тарихнаманың заң дылық тары алдын-ала ашылмайды, зерттелетін фактінің ө згеруіне байланысты олар да ө згеріп, тү рленіп отырады. Заң дылық тар солардың негізінде жаң а білім алу ү шін ашылып, қ олданылады, ал содан кейін алынғ ан жаң а білім тарихнамашы-зерттеушінің ары қ арайғ ы теориялық жә не тә жірибелік қ ызметінде пайдаланылады. Осылайша, заң дылық тарды ашу жә не пайдалану тарихнамалық жұ мысты “тарихнамалық баяндау” дең гейінен ғ ылыми зерттеуге кө терілуіне жағ дай жасайды.

Тарихнаманың заң дылық тарын танудағ ы объективті факторлардың ү стемдігінің ерекше маң ызы бар, ө йткені тарихнама субъектінің - тарихнамашының ә рекеттері арқ ылы іске қ осылады, оның ә леуметтік кө зқ арастары жә не т.б. тарихнамалық тұ жырымдардың, идеялардың, пікірлердің қ алыптасуына ә сер етпей қ оймайды.

Тарихнаманың заң дылық тары ө зіне тә н белгілеріне қ арай кө рінеді. Бұ л ең алдымен тарихнамашының ө зі тапқ ан жә не ө ң деген, белгілі бір ә леуметтік-экономикалық жә не саяси жағ дайларда ә рекет ететін заң дылық тар. Сондық тан да оларды тану кө п жағ дайда тарихтың тарихи білімін қ алыптастыру теориясын терең тү сінумен ғ ана емес, субъективті факторғ а бағ а берумен де тығ ыз байланысты. Тарихнаманың заң дылық тары ә леуметтік, психологиялық, эмоционалды, кә сіпқ ойлық ерекшеліктерді ескеруде жан-жақ тылық ә рі терең ділік қ асиеттерге ие болады. Тарихнамашы ә рекет еткен кезең заң дылық тарын, соның ішінде тарихнаманың заң дылық тарын тү сіндіру ө зінше ә леуметті ә рі мү дделі. Осылайша жеке дара ерекшеліктері бар тарихнамашының зерттеу процесінде кө рінетін заң дылық тар оның қ ызметінің объективті-тарихи шарттарымен тығ ыз байланысты. Объективтілік, логикалық жә не субъективтіліктің осы диалектикалық бірлігінде жетекші рө лді объективті фактор атқ арады. Кез-келген заң дылық, соның ішінде тарихнамалық тә жірибеде ә лдеқ ашан ғ ылымда белгілі болғ анды ә рі дә лелденгенді қ айталау дегенді білдірмейді.

Тарихи заң дылық тардың кө ріну жә не пайдалану механизмдері негізінен тарихнамада да қ олданылады, себебі тарихнаманың заң дылық тары ғ ылымды танудың жалпы заң дылық тарымен генетикалық тұ рғ ыда, тарих ғ ылымының заң дылық тарымен ерекше байланысады. Осындай байланыстың салдарынан тарихнамашы “кө пқ абатты” ізденіс жұ мыстарын жү ргізіп, нә тижесінде тарихнаманың заң дылық тарын анық тайды. Мысалы, тарихшы тарихнамалық фактілердің тұ рақ ты қ айталануына ә келетін шарттарды, себептерді айқ ындайды. Оғ ан бұ рын ә дебиеттерде кө рініс тапқ ан тақ ырыптарғ а жазылғ ан жұ мыстардың пайда болуы мысал бола алады. Алайда зерттеуші сол тақ ырыпты ғ ылымның жаң а даму бағ ытында соны теориялық -методологиялық мү мкіндіктер мен тың деректердің негізінде қ арастырады. Осындай қ айталанатын тақ ырыптарғ а жазылғ ан ең бектерді талдауда тарихнамашы теріске шығ арылғ ан кейбір теориялық ережелер мен қ орытындылардың “ө міршең дігімен”, соның салдары ретінде олардың келесі ең бектерде кө рінуімен бетпе-бет келеді. Осындай қ ұ былыстардың орын алуын тү сіндіру зерттеушінің міндетіне жатады.

Тарихнамалық заң дылық жекелеген тарихшылардың іргелі ең бектеріндегі ой-пікірлерді зерттеу жолымен ғ ана емес, ғ ылыми ойдың тарихнаманың дамуының тү рлі кезең деріндегі қ озғ алыс процесін кө рсететін тарихи шығ армашылық ты талдау нә тижесінде орнатылады.

Тарих ғ ылымында ә ртү рлі тенденциялардың кү ресімен басылып тасталғ ан, ғ ылымды жетілдірген немесе кедергі келтірген бірқ атар тарихнамалық фактілерді тү сінудің кү рделілігі ашылмағ ан заң дылық тардың бар екендігіне куә болады. Заң дылық тарғ а қ айшы келетін қ ұ былыстар оларды жоймайды, тек олардың ә рекетін ә лсіретеді. Бұ дан тарихнамалық заң дылық тардың ғ ылымның ө зіне тә н мү мкіндіктері мен қ айшылық тарғ а толы даму процесіне терең ену нә тижесінде орнатылатындығ ына кө з жеткізіледі. Оның мазмұ ны тарих ғ ылымының дамуындағ ы жетекші тенденцияларды айқ ындау жолымен ашылады. Бұ л істе жекелеген кезең дерді, яғ ни сатыларды зерттеудің маң ызы зор.

Тарихнамалық факт деп тарихнаманың ілеспелі қ озғ алысындағ ы ө зіндік ерекшеліктерімен, қ атынастарымен қ айталанатын объективті қ ұ былыстарды атайды. Осы тұ рғ ыдан келгенде тарихнаманың мынадай заң дылық тарын атауғ а болады: зерттеудің жаң а бағ ыттағ ы методологиясын шығ армашылық жағ ынан мең геру жә не тұ рақ ты тү рде дамыту, тарихнаманың ө ткен кезең дердегі жә не қ азіргі замандағ ы ө зекті мә селелерді зерттеуге қ ұ лшыныс тудыруы тарихнамалық фактіні, ә сіресе тарихшының шығ армашылығ ын қ оғ ам дамуының ә леуметтік-саяси аспектілерімен тығ ыз байланыста зерттеу, тарихнамада тарихнамалық білімді жинақ тауда ү немі сабақ тастық, олардың жаң а идеялар, қ орытындылар, тұ жырымдар негізіндегі сапалы қ айта тү рленулері, қ ұ рулары байқ алады. Сондық тан да бұ л қ ұ былыс заң дылық тү рінде кө рінеді. Ғ ылым тарихын танудағ ы ә рбір жаң а сатының жетістіктері ө зінің алдындағ ы сатыда қ ол жеткізілген табыстарғ а сү йеніп, олардың жалғ асы, дамуы жә не терең деуі болып табылады.

Жетілдірілген жаң а идеялар, кө зқ арастар жә не заң дылық тар уақ ыт тезінен, ә леуметтік тә жірибеден ө ткен білімге қ осылып, оны толық тырады.

Жаң а тарихи білімнің қ алыптасу механизмі, байланыстары мен алдың ғ ы білімнен келесіге ө туі, оның реттелу прициптері тарихнамалық фактілерді эмпирикалық талдау дең гейінде емес, теориялық -методологиялық негізде зерттеледі. Осы бағ ыт тарихнамашығ а алдың ғ ы тә жірибенің жарамды, жарамсыз тұ старын зерттеуде аса қ ажет.

Тарихнамалық білімді жинақ таудағ ы сабақ тастық тың заң дылығ ы осылайша ғ ылымды дамытудың қ озғ аушы кү штерін, жаң а білімдердің тү йісу нү ктелерін, оларды кө бейтудің жолдарын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Тарихнамалық теорияда жә не тә жірибеде “ескі” мен “жаң а” ғ ылымдарды шын мә нінде зерттеудің заң дарымен бірге салыстырудың бірқ атар себептері бар. Тарихнамалық ең бекте ә ртү рлі бірін-бірі алмастырғ ан сатылардағ ы ғ ылыми тарихи білімнің дамуы барысында алынғ ан тарихи білімдердің жиынтығ ы талданады. Тарихнамашы тарихи шығ армалардан орын алғ ан ә ртү рлі танымдармен, бағ ыттармен, жаң а идеялармен, теріске шығ арылғ ан кө зқ арастармен зерттеу жұ мысын жү ргізеді. Объективті шындық қ а жетудегі тарихшының ө згелермен ұ қ сас пікірлерін, айырмашылық тарын салыстыру, бір-бірімен тең естіру тарихнамалық щығ армашылық тың басты аспектілерінің бірінен саналады.

“Ескі” жә не “жаң а” ғ ылымдарды салыстыруды іске асыру тө мендегідей тарихнамалық жұ мысты атқ арғ ан кезде қ омақ ты нә тижелерге ә келеді: тарихи қ ұ былыстардың қ айталануына кө з жеткізу, солар арқ ылы тарихнаманың заң дылық тарын орнату, тарихнаманың ә ртү рлі даму сатыларында тарихи білімнің тұ тас немесе жекелеген проблемалар мен тақ ырыптардың қ арастырылу дең гейін айқ ындау, зерттелетін тарихи процеске зерттеушілердің жаң а буынының қ осқ ан ү лесін анық тау, тарихи білімнің шынайылығ ын ашу, тарихи оқ иғ аларды баяндаудағ ы сың аржақ тық тың орын алуын кө рсету, автордың ойғ а тү йгендерін тү сіну, тарихи білімнің қ арастырылу жә не қ ол жеткізген мү мкіндіктерінің дең гейін анық тау.

Салыстыру тарихнамалық фактілердегі ұ қ састық жә не ерекшеліктерді, жалпы немесе сә йкес келмейтін белгілерді, сондай - ақ ө ткен тарих ғ ылымындағ ы бірреттегі процестердегі дара, ерекше, жалпыламаны айқ ындауда қ ажет. Ортақ белгілері бар ә ртү рлі уақ ытта тү рлі елдерде пайда болғ ан тарихнамалық фактлердің айырмашылық тарын зерттеудің де маң ызы айтарлық тай. Салыстырудың осындай заң дылығ ы тарихнмалық фактлерді генетикалық ө зара байланыста жә не айырмашылық та зерттеуге барынша қ олайлы жағ дай тудырады.

“Ескі” жә не “жаң а”тарих ғ ылымын салыстыруды бірнеше дең гейде жү ргізуге болады. Солардың арасында тарихнама ғ ылымын білімді жинақ тау процесін хронологиялық кезекте қ арастыру ерекше маң ызды. Тарихнамалық зерттеудегі уақ ыт кезегін сақ тау тарихнамалық шығ армашылық тың бірнеше маң ызды аспектлерін анық тау ү шін қ ажет. Осы бағ ытты тарихи шығ армалардың байланыстары мен ішкі бірлігін айқ ындауда пайдалану нә тижелі болып табылады.

Тарих ғ ылымында тә різді тарихнамада да бірдей, мү лде ұ қ сас оқ иғ алар мен ахуалдар болмайды. Зерттеуші ә рқ ашан тү рлі тарихи жә не ұ лттық негізде пайда болғ ан қ ұ былыстарды кездестіреді. Осындай ә ртү рлі қ ұ былыстарда жалпылама тенденциялар байқ алады жә не тарихтағ ы ә лдеқ ашан белгілі болғ ан типтік қ ұ былыстар жаң адан қ айта ө ң деледі. Осығ ан орай олардың арасында салыстыру жү ргізуге болады. Осылайша, тарих ғ ылымының тарихын зерттеуде салыстыру тарихнамадағ ы заң дылық тарды орнатудың жә не оның кү рделі міндеттерін шешудің маң ызды қ ұ ралы деген қ орытынды жасауғ а болады.

Тарихнамада қ оғ амдық білімдердің жалпы заң дылық тары ә рекет етеді, олар аталмыш ғ ылым саласының нысаны мен міндеттеріне сә йкес қ олданылады. Тарихнамада ғ ылымтанудың жә не информатиканың заң дылық тары ерекше мә нге ие болады.

Тарихнаманың міндеті кездейсоқ тарихнамалық фактлер мен қ ұ былыстардың пайда болуының объективті жә не субъективті жағ дайларын, олардың заң дылық тарымен салыстырғ анда екінші кезектегі орынды иеленеді. Мұ ның ө зі ғ ылымдағ ы қ ателіктерғ е алып келуі мү мкін. Қ ателер белгілі бір уақ ыт ішінде оларды теріске шығ аратын заң дармен салыстырылмағ ан, тарихнамашы ғ ылыми методологиялық емес ұ станымдарды басшылық қ а алғ ан кезде кө рініс береді. Тарихнамашы мұ нда бір реткі қ ұ былыстарды кездестіреді. Мә селен, ұ зақ уақ ыт бойы қ арастырылып келген проблема зерттеушінің қ олда бар тарихнамалық деректеріне байланысты ә ртү рлі тұ рғ ыда тү сіндірілуі мү мкін. Бұ л жерде мұ ндай жағ дайда қ ате кө зқ арастар, тұ жырымдамалар туралы мә лімет беруге негіз жоқ екендігі тү сінікті. Тың деректер тобының пайда болуы кө п жағ дайда тарихи процесті терең тү сіндіруге алып келіп қ ана қ оймай, жаң а бағ аларды да тудырады. Мысалы, кең естік кезең дегі Қ азақ стан тарихына, ә сіресе 1920-1930 жылдардаң ы саяси, ә леуметтік экономикалық жағ дайына байланысты ә міршіл - ә кімшіл жү йенің арнайы тапсырмасымен кө пшілік кө зінен тасада қ алдырылып, қ ұ пия сақ талып келген мұ рағ ат қ ұ жаттарының ғ ылыми айналымғ а ендірілуі кө рсетілген уақ ыттағ ы ө ң і айналдырылғ ан тарихи оқ иғ алар мен процестерге объективті бағ а беруге мү мкіндік жасады.

Осылайша біз тарихнамалық заң дылық тарды қ арастырдық. Ә рине тарихнаманың тү йіткілдері бір ғ ана заң дылық тармен, кездейсоқ тық тармен шектелмейді. Ғ ылымның методологиялық ұ станымдары, принциптері мен ә дістері, зерттеу тә сілдері, бағ ыттары, жолдары, т.б. ө те кө п. Тарихнамашы солардың барлығ ын мең геріп, ғ ылыми зерттеуде пайдалануы тиіс. Методологиялық “қ аруланусыз” тарихнаманың шешуші мә селелерін зерттеу мү мкін емес. Тарихтың тарихы ғ ылымның методологиялық негіздерін зерттеу жү ргізуде пайдаланғ ан сә тте ғ ана оның дамуы туралы сө з етуге болады. Дегенмен ғ ылымның алдындағ ы мақ сат эмпирикалық дең гейде ғ ана емес, теориялық білім жолымен іске асырылады. Мұ ның ө зі тарихнама мен шолуграфияның айырмашылығ ын тү сінуде аса маң ызды.

Тақ ырыптың мазмұ нын бекіту ү шін қ ойылатын сұ рақ тар:

1.Тарихнамалық заң дылық деген не?

2.Тарихнамадағ ы заң дылық ты орнатудың жолдары.

3.”Ескі” жә не “жаң а” тарих ғ ылымдары туралы тү сінік.

4.Тарихнамалық заң дылық тардың тарихи заң дылық тардан айырмашылық тары.