ТАРИХНАМАЛЫҚ ФАКТІ

Тарихнаманың методологиясында маң ызды аспект тарихнамалық шығ армашылық қ а аса қ ажет материал тарихнамалық факт болып табылады. Сондық тан да тарихнамалық фактнің болмысы мен ә леуметтік функциясын ашып кө рсету ө зекті болып саналады.

Тарихнамалық фактнің мә ні мен мазмұ ны туралы кө бінесе орыс зерттеушілері мен тарихшылары пікір білдірген. Ә сіресе кең естік кезең дегі орыс ғ алымдары С.О.Шмидт, А.М.Сахаров, М.А. Барг, А.И.Данилов, О.Л. Вайнштейн аталмыш мә селеге қ атысты бірқ атар ең бектер жариялап, оның тү йінін шешуге ат салысқ ан[56]. Қ азіргі ТМД аумағ ында тарихнама ғ ылымындағ ы жетістіктері бойынша кешегі одақ тық республикалардан озық тұ рғ ан Ресей Федерациясының ғ алым зерттеушілері тарихнамалық фактнің мә нін толық тырып, терең дете тү сті.

Тарихқ а жү гінетін болсақ, тарихнамалық фактінің анық тамасын алғ ашқ ылардың бірі болып берген кең естік ғ алым-тарихшы - С.О.Шмидт. Ғ алым тарихнамалық фактнің тарихнамалық зерттеудің объектісі дей келе, оның зерттеуші ү шін негізгі тарихнмалық дерек болатындығ ын атап кө рсеткен. Ал А.М.Сахаров тарихнамалық фактні зерттеушінің ғ ылыми ізденістер нә тижесінде тапқ ан ғ ылыми білімі деп тү сінген. Алайда мұ ндай анық тамалар тарихнамалық фактнің мә ні мен мазмұ нын толық ашып бере алмайды, ө йткені оның ә леуметтік функциясын ескермейді. Себебі тарихнамалық факт эмпирикалық білімнің шең берінде шектелмей, теориялық мазмұ нды да қ ұ райды. Тарихнамалық фактіні танудағ ы теорияның рө лі сонда, ол тарихнамалық заң дылық тарда зерттеуге қ ажетті шынайы фактлерге қ ол жеткізіуді қ амтамасыз етеді. Сондай - ақ ол фактілердің ө зара тә уелділігі мен объективті байланыстарын ашып кө рсетеді. Мұ ның ө зі “теория фактілерге сә йкес келуі керек” деген қ ағ идағ а қ айшы емес.

Осылайша айтылғ андарды қ орыта келе, тарих ғ ылымында тарихнамалық заң дылық тарды ашу ү шін қ олданылатын тарихи білімдер туралы ақ парат беретін мә лімет тарихнамалық факт деп аталады деген анық тама беруге болады. Бұ л анық тама мынадай критерийлерге негізделген; тарихнама пә нінің мазмұ ны, тарихи факт пен тарихнамалық фактінің қ атынасы, тарихнаманың ә леуметтік-саяси функциялары, ғ ылымның ақ параттық ә леуетін тү сіну.

Критерийлердің арасындағ ы алғ ашқ ысының негізіне тарихнамалық фактінің ә рекет ету бағ ытын тү сінуге ә келетін тарихнамалық қ ұ былыстардың жиынтығ ы алынғ ан. Мә селен, тарихнаманың пә ніне тарих ғ ылымының ә леуметтік функциялары енгізілген. Соның нә тижесінде тарихнама фактлерді анық тап қ ана қ оймай, сонымен қ атар олардың жинақ талу, сұ рыпталу жә не талдану бағ ытын да кө рсетеді деген қ орытындығ а келуге болады.

Тарихнамалық факт тарихи фактіге негізделгендіктен оның қ азіргі кезең дегі тү сінігін анық таудың ғ ылым ү шін маң ызы зор. Тарихи факт - шындық тың ү зіндісі, объективті оқ иғ а; факт ө зіне сә йкес оқ иғ а, ахуал, процес туралы білім; факт ақ иқ аттың синонимі.

Тарихи фактінің мә нін айқ ындай келе зерттеушілер оны шынайы қ ұ былыс деп танып, оның ойдан шығ арылмайтындығ ына, тарихи шындық тан орын алатындығ ына назар аударады. Оқ иғ а фактсінен ө зге білім фактсі бар. Сонымен қ атар факт кө п қ ырлы ә рі сипатты болып келеді. Ол ө з бойына дара, яғ ни дербес, қ айталанбас, жалпы, кездейсоқ, қ ажетті, тікелей, жанама, объективті, субъективті, т.б. қ асиеттерді жинақ тағ ан. Осылайша, тарихи факт ө зіне тарихи процеске, оның ауқ ымынан, мә нінен, дә режесінен тә уелсіз тарихи шындық ты қ оса сақ тайды. Фактнің ү немі даму жә не баю қ абілеті бар. Кең естік ғ алым -тарихшы М.В.Нечкинаның пайымдауынша факт атом тә різді, ө йткені ол шексіз қ асиеттерге, белгілерге, ө зара қ атынастарғ а толы. Гносеологияның міндеті білімнің фактге айналуын анық тау, ал мұ ндай процесс тек методологиялық талдау жолымен ғ ана мү мкін бола алады.

Тарихшының зерттеуі тұ рғ ысынан фактінің ерекшелегі сонда, ол жалпығ а бірдей ереже бойынша, зерттеушінің тікелей бақ ылауындағ ы нә рсе емес. Факт деректерді талдауда танылады. Фактінің тағ ы бір ерекшелігі, ол субъективті кө зқ арастарғ а қ арсы тұ рады. Осы тұ рғ ыда белгілі тарихшы, методолог А.С. Лаппо - Данилевский тарихи фактні оның анағ ұ рлым сипатты, ө зіне тә н ерекше мә нін дараның ортағ а ә сері ретінде тү сінген. Автордың пікірінше, яғ ни жалқ ының қ ұ ндылығ ы мен шынайылығ ын ү йлестіру тарихи фактлерді сұ рыптаудың критерийі болып табылады. Фактінің қ ұ ндылығ ын тү сіну негізінде зерттелуге тиіс объектнің тұ тас бейнесін қ алыптастыру қ ажет. Ә рбір жеке факт тұ тастық тың бө лшегі ретінде ө з ерекшелігімен танылады. Ғ алым тарихшы фактімен жұ мыс істей отырып, дерек фактіге салынғ ан ақ паратты талдайтындығ ына назар аударады. Осығ ан орай кез - келген деректі сыни талдаудан ө ткізудің қ ажеттілігін баса айтқ ан. Деректерді сынау немесе деректанудағ ы сын деп ғ ылымда деректердің қ ұ ндылығ ын ашуғ а бағ ытталғ ан ә дістер жиынтығ ын санағ ан. Ал ғ ылыми ә дістер міндеті - деректердегі, фактлердегі кемшіліктер мен олқ ылық тарды, қ ателіктерді айқ ындау, оның шынайылығ ына кө з жеткізу[57].

Ғ ылыми факт - бұ л оқ иғ а емес, деректегі орын алғ ан білім дә лелденген жә не қ орытындылаушы тарихи білім болып саналатын ерекше тү рдегі мә ліметтің бейнесі. Мұ ның ө зі факт тарихшының ғ ылыми тұ жырымдамасына, оның тарихи пайымдауларына сә йкес ө ң деледі дегенді білдіреді. Бұ ғ ан қ оса фактлік білім болып ол шынайы, ғ ылыми проблеманы шешуге қ ызмет ететін, ғ ылыми білімнің логикалық қ ұ рылымы саналатын, білім жү йесіне ендірілген кезде ғ ана табылады. Танымдық субъектге қ атысты фактнің ө згермейтін, тә уелсіз белгілері оның болмысына ә сер етпейді. Бұ дан шығ атыны тарихи факт тарихи таным, теория мен гипотеза қ ұ ру, тарихи процестердің заң дылық тарын анық тау ү шін негіз болатын шынайы, қ орытындылаушы материал.

Тарихи фактілер ө здерінің номенклатурасы мен типологиясына ие. Олар біліктілілік, сандық, сапалық, статистикалық жә не т.б. болып келеді. Факт ө зінің сипаты жағ ынан екі қ ырлы, яғ ни ақ парат жә не бағ а беруші міндет атқ арады.

Тарихи факті анағ ұ рлым тар ұ ғ ым. Олардың арасындағ ы айырмашылық тарихи ең бек пен тарихнамалық зерттеуге байланысты пайда болады. Дегенмен олар тікелей генетикалық байланыста ө мір сү реді, методологиялық ұ станымдары, ғ ылымды дамытудағ ы рө лі мен маң ызы екеуіне де ортақ. Десек те тарихнамалық фактнің ө зіндік ерекшеліктері бар. Тарихнамалық зерттеу ө зінің маң ызды міндеті ретінде ғ ылым тарихының даму заң дылық тарын жә не осы процеске қ атысты барлық элементтерді зерттеуді қ ояды. Осығ ан орай басты айырмашылық тары тарихнамалық фактнің мә нінен, оның тарихнамалық таным қ ұ рлымындағ ы орнынан, ұ ғ ымынан кө рінеді.

Тарихнамалық факті субъекті шығ армашылығ ының жемісі санала отырып, оның жұ мыс процесінде объект пен субъектнің бірлігі “тү йісінде” тұ рады. Тарихнамалық фактілер ө зінің табиғ аты жағ ынан объективті. Факт пе, ә лде жоқ па, соны тү сіну, ол шынайы ма немесе оның интерпретациясы қ ате ме бұ лардың барлығ ы істің барысын ө згертпейді. Фактнің ө зі тарихнамашының санасынан тыс оның интерпретациясынан, ө зіне берілген бағ адан, бағ ыттан тә уелсіз ө мір сү реді. Тарихнамалық фактнің болмысын Е.М.Жуков ө зінің ғ ылыми тә жірибесінің нә тижесінде анағ ұ рлым дә л кө рсетіп берген. Зерттеуші фактнің адам тү йсігінен ө те отырып ө зінің мә нін ө згертпейтіндігін, объективті шынайы тү рде қ ала беретіндігін баса айтқ ан. Осы шынайылық қ а жақ ындау тарихнамалық таным процесінің мә нін қ ұ райтындығ ы туралы пікір танытқ ан.[58]

Фактнің тарихнамалық таным қ ұ рылымына, яғ ни жү йесіне қ осылуын былайша айтуғ а болады; тарихнамалық факт белгілі тұ тастығ ымен ерекшеленеді, ол ү немі тарихшылардың ең бектерінен орын алады. Тарихнамалық тұ жырымдама қ алыптастыру, заң дылық тарды анық тау, фактнің маң ызын тү сіндіру осылардың бә рі фактлердің жиынтығ ының негізінде мү мкін болады. Осығ ан ө з кезегінде А.С.Лаппо-Данилевский назар аударғ ан. А.Е.Топольский фактлер жү йесінің кү рделі, олардың бірнешен шағ ын жү йелерден қ ұ ралатындығ ы, ө зара байланыста болатындығ ы туралы тұ жырым жасағ ан.[59]

Фактні тү сінуге жә не шынайы бағ алауғ а тек осы тарихнамалық қ атарғ а, яғ ни жү йеге енгізген кезде ғ ана қ ол жеткізіледі.

Тарихи жә не тарихнамалық фактлердің арасындағ ы айырмашылық тар ақ параттық материалдың мазмұ нына қ арай орын алады. Тарихнамалық факт бұ л - ғ ылымның дамуы, оны ұ йымдастырудың тү рлері туралы ақ парат. Тарихнамалық факті ақ параттың дерегі ретінде оның сипатына, кө леміне, терең дігіне, шынайылық дә режесіне нұ сқ айтын белгілерді қ амтиды. Осығ ан сә йкес ол нақ тылық, даралық, сабақ тастық, қ айталану, баяндау тә різді кө рсеткіштерге ие болады. Бұ л кө рсеткіштер белгілі бір фактні ө згелермен салыстыра, байланыстыра отырып кө рсету, оның тарих ғ ылымындағ ы орнын, рө лі мен маң ызын айқ ындау ү шін қ ажет. Сонымен қ атар тарихнамалық факт ә леуметтік функция атқ аруымен де ерекшеленеді.

Фактнің ә леуметтік шарты тарих ғ ылымының қ оғ амдық мә ртебесін тү сінумен, оның гуманитарлық ғ ылымдар жү йесіндегі, тіпті ә леуметтік қ атынастар ауқ ымындағ ы орнына байланысты.

Тарихнамалық фактінің ұ ғ ымы оны қ азіргі кезең дегі ғ ылымның ақ параттық “бейнесін тү сіру”, “объект туралы мә лімет”, ”білім” ұ ғ ымдарының эквиваленті ретінде тү сіндіру орын алғ ан. Себебі ақ паратта ө ткен мен қ азіргі жө нінде мә лімет келтіріледі. Ақ парат тарихнамашыны қ ажетті мә ліметтермен қ амтамасыз етеді, сондық тан да оны тарихнамалық ақ парат деп атауғ а болады.

Методологиялық тұ рғ ыда ақ парат тарихнамалық фактнің кө пқ ырлы қ асиеттерін тү сінуге септеседі. Дә лірек айтсақ, ақ парат зерттеушінің ә леуметтік позициясын, оның нақ ты ахуалдарғ а қ атынасын айқ ындауғ а, тарихи білімнің қ алыптасу тарихын тануғ а, оларды болжауғ а қ ызмет етеді. Тарихнамалық ақ парат тарихи фактен, оның қ ызмет шарттарынан, деректен алынады. Бұ дан шығ атыны, тарихнамашының фактнің шығ уын, қ асиеттері мен ә рекетін тү сінуде пайымдайтын ақ паратының кө птеген тү рлері, белгілері, қ асиеттері болады. Ол ү шін ә сіресе, ақ параттық пен бағ алаудың бірлігі аса маң ызды. Ә рбір аталғ ан тарихи білім туралы ақ парат элементін біртұ тас, диалектикалық тұ рғ ыда зерттеу қ ажет. Айта кетерлік жайт, тарихнамалық ең бекте қ ажетті ақ парат кө п жағ дайда дайын кү йінде кө рінетін жерде жатпайды. Зерттеушіге ақ паратты алу, ал одан соң анағ ұ рлым қ ұ ндысын таң дау терең ізденіс пен кү ш - жігерді талап етеді. Ақ паратты ұ тымды пайдалану жә не ғ ылыми бағ алау тарихнамашының шығ армашылығ ындағ ы шешуші ә рекет болып табылады.

Тарихнамалық факт бойына мол ақ парат жинақ тайды, алайда олардың барлығ ы бірдей тарихнамалық талдауғ а қ ажет бола бермейді.

Тарихнамалық фактіде бір фактнің екінші фактімен байланысын, мә нін, ерекшеліктерін, нақ ты мә селені зерттеуге қ ызмет етуін, бағ ытын ашатын тұ стары маң ызды. Ғ ылыми білімді жинақ тауғ а, фактлердің қ озғ алысын, ғ ылыми бағ ыттардың қ алыптасу ө згерістерін, зерттеулердің дең гейін, т.б. кө рсететін ақ парат ерекше қ ұ нды болып табылады. Фактнің ә леуметтік - саяси функцияларымен байланысты ақ парат таптырмас мә лімет.

Тарихнамалық фактіні басшылық қ а алғ ан тарихнамашы фактлерді сұ рыптай отырып, ғ ылыми ақ параттың терең дігі мен ауқ ымын, оның шынайылығ ын, ғ ылымның дамуын мең зейтін идеялық бағ ытын айқ ындайды.

Тарихнамалық фактілердің ө здерінің градациясы бар. Градация олардың иеархиялық мә ні мен ауқ ымына қ арсы келмейді. М.В.Нечкина тарихнамалық фактнің негізгісі жә не бастысы ретінде ғ алымдардың ең бектерін санайды. Тарихшының рухани шығ армашылығ ының қ орытындысы ретіндегі ең бектері ғ алымның жұ мысының сипаты, пайдаланғ ан ә дістемесі, зерттеу тә сілдері, кө зқ арастары, идеялары, тұ жырымдары туралы фактілерге толы. Бұ дан кө рінетіні, тарихшылардың ең бектеріне қ арап тарих ғ ылымы дамуының тенденцияларын, олардың кө зқ арастарының экономикалық саяси жә не идеологиялық жайттармен ө зара байланыстарын анық тауғ а болады. Белгілі бір дә уірді тануда монографиялар, оқ улық тармен қ атар ә сіресе памфлеттер жә не пайымдаушы жұ мыстар аса қ ұ нды болып саналады. Олар тарихшының ө зге шығ армаларына қ арағ анда қ оғ амдық ө мірді, ә леуметтік топтардың мү ддесін айқ ын танытады.

Тарихшының ең бегіне ө зіндік ішкі заң дылық тары тә н.

Басты тарихнамалық фактіде салынғ ан ақ парат ө зінің мазмұ ны мен оны алудың ә дістері жағ ынан біртекті емес. Егер мысалы, автордың идеяларының мазмұ нын тарихшының ө зінің ең бектерін, деректанулық базасын тікелей талдау негізінде қ алпына келтіруге болса, олардың ә леуметтік алғ ышарттарын, ғ ылыми мектепті қ алыптастырудағ ы рө лі қ омақ ты теориялық жә не методологиялық жұ мыстың жолымен ашылады. Бұ ғ ан ойлаудың, яғ ни ақ ыл- ойдың жоғ арғ ы тарихнамалық дең гейі ғ ана емес, сонымен қ атар шығ армашылық қ иял да қ ажет. Тарихнамалық зерттеудің осы бө лігі аса тартымды.

Кейбір тарихнамашылар тарихшының тұ жырымдамасын басты тарихнамалық факт ретінде қ абылдау жө нінде пікірді негіздеді. Ондағ ы келтірген уә ждері мынадай; тарихнамағ а теориялық ойлау, зерделеу жә не тарихи кө ріністерді бағ алаудағ ы пайымдаулар тә н. Осы тұ рғ ыда кең естік академик А.М.Сахаров былай деп жазғ ан; “ Ғ алым ең бектерінен орын алғ ан тұ жырымдамалардың сә йкестігін бағ алау тарихнамашының міндетіне жатады. Алайда біз ү шін маң ыздысы - ол тұ жырымдамалардың қ алыптасу процесі, олардың ә ртү рлі қ оғ амдық -cаяси сатыда немесе кезең де ауысымы”[60]

Алайда мұ ндай пікір тұ жырымдаманың тарихнаманың міндетіне кіретіндігі тұ рғ ысынан алғ анда даусыз болып кө рінгенімен, оғ ан қ арсы кө зқ арас танытуды талап етеді. Осығ ан орай М.В. Нечкина тарихи тұ жырымдамаларды тарихшының тарихи процестегі ә рекеттерімен, қ оғ амдағ ы функциясымен қ оса зерттеуі тиіс екендігін атап кө рсеткен. Ө з тұ жырымын нақ тырақ ғ алым былайша тү йіндеген; “...егер тарихшы тө л ең бегін тә мамдап, нү кте қ ойғ ан болса, бұ л оны тарихнамашының зерттеуі ү шін шектеулі сызық қ ойылды дегенді білдірмейді. Тарихнамашы осы тарихшы ең бегі ары қ арай қ алай ә рекет етті, неге қ ызмет етті соны білуі тиіс”.[61]

Тарихшылардың тұ жырымдамаларын зерттеу тарихнамашының жұ мысын тү гелдей емес оның тек елеулі бө лігін ғ ана қ амтиды. Тарихнамалық білімнің барлық қ ырларының ә рекеті мен қ алыптасу заң дылық тарын танудағ ы сол тұ жырымдамалардың кө рініс табуы да ғ ылым ү шін елеулі болып табылады.

Тұ жырымдаманың жә не оның ауысымы тарихнамада айқ ындаушы сә т болып саналатындығ ы туралы пікір орыстың ХХ- ғ асырдың бас кезінде жарияланғ ан ең бектерінен, соның ішінде Лаппо-Данилевскийдің туындыларынан орын алғ ан еді. Уақ ыт ө те келе ресейлік тарихшылар дә лірек айтсақ, кең естік зерттеушілер заманауи пайымдаулар жасап, тұ жырымдаманың мә нін ашып берді. Мә селен, А.М.Сахаров тұ жырымдаманың белгілі идеяның ө зіндік дамуының қ орытындысы емес, бірқ атар тұ тас факторлардың ө зара ық палдарының ө те кү рделі ө зара байланыстарының жемісі екендігі туралы пікір айтты. Дегенмен де тұ жырымдаманың пайда болуы, ғ ылымғ а келуінің себептері, ә леуметтік-саяси билікке қ атысы, белгілі бір ең бектерде бекітілуі жә не одан ары дамуы мә селелері ең бастылары болып табылады. Осығ ан байланысты тарихшының жарияланғ ан ә рбір ең бегінің нақ ты айқ ындалғ ан, дара тұ жырымдамасы бола ма деген заң ды сауал туындайды. Бұ л сауалғ а тарихнамашы тарихшының ең бектерін, яғ ни монографияларын, ғ ылыми мақ алаларын, диссертацияларын, т.б. талдау барысындағ ы негізгі ойлары, тұ жырымдамалары анық тайды. Нә тижесінде тарихшының кез-келген шығ армасында белгілі бір тұ жырымдаманың орын алғ андығ ына кө з жеткізуге болады. Алайда кейбір кездерде тарихшылардың тү йіндеген тұ жырымдары бір-біріне ұ қ сас болып келеді. Дегенмен солардың арасында ерекше кө рінетін тұ жырымдамалар кездесуі мү мкін. Мұ ндайда сондай тұ жырымдамаларды таң дап, сұ рыптап алу тарихнамашының тікелей міндетіне жатады. Осындай ізденісте тарихнамашы фактлердің кешеніне арқ а сү йеуі тиіс.

Тарихнамалық фактілерге жарық кө рген симпозиум, конференция, пікір таластардың, т.б. материалдары да жатады. Сонымен қ атар ғ ылым дамуының ә рбір сатысындағ ы оны ұ йымдастыру, ғ ылыми институттардың жү йесі, ғ ылыми қ оғ амдар, тарихи мерзімді басылымдар, сондай-ақ тарих ғ ылымының мамандары, тарихи білім - міне осылардың барлығ ы маң ызды тарихнамалық фактлер болып саналады. Алайда бұ л тарихнамалық фактлердің тізімі толық емес, аяқ талмағ ан. Тарихнаманың пә ні мен нысанын тү сінудің кең еюі, оның тарих ғ ылымындағ ы рө лінің кү шеюі, соғ ан сә йкес қ оғ амның ә леуметтік ө мірінде олар тарихнамалық зерттеулердің ө здерінің нығ аюына жә не тарихнама ғ ылымындағ ы жаң а қ ұ былыстарды тарихнамалық факт дең гейіне кө тереді.

Ғ ылымда рецензияларды тарихнамалық факт ретінде тану мә селесі пікір - талас тудырып келеді. Тарихшылардың бір тобы, ә рине ресейлік тарихшылардың кейбіреулері рецензияны талқ ылаусыз тарихнамалық фактге жатқ ызса, екіншілері дербес тарихнамалық ең бектің тү ріне жә не бір мезетте тарихнамалық іргелі зерттеулер дайындауғ а аса қ ажетті материал ретінде таниды.[62] Ал ү шіншілері оны ақ параттық сипаттағ ы библиографиялық ең бектер тү рінде жіктейді. Осығ ан орай рецензияны тарихнамалық фактге жатқ ызбайды. Егер рецензия бірнеше ең бектерді салыстыра қ арастырып, заманауи ғ ылыми білімнің позициясынан бағ а беретін болса ғ ана, ол тарихнамалық фактлер қ атарына енгізілген.

Тарих ғ ылымының қ озғ алысын зерттейтін тарихнама бір немесе бірнеше ең бектерді бір - бірінен алшақ оқ ып - ү йренумен сирек айналысады. Мұ ндай ізденіс бірнеше ең бектер ғ ылымда тоғ ысу жасағ ан кезде, оның дамуына жаң а бағ ыттар кө рсеткен жағ дайда ғ ана жасалады. Бір немесе бірнеше ең бектердің негізінде жалпы ғ ылымның дамуына бағ а беруге болады. Бір немесе бір топ тарихнамалық факт бірдей абсолютті мә нге ие бола алмайды. Тек олардың жиынтығ ы ғ ана тарихнама ғ ылымының дамуы туралы объективті кө рініс береді. Факт фактлер жү йесіне енген кезде ғ ана теориялық білімнің элементі болады.

Айта кетерлік жайт, бір немесе бірнеше кітаптардың мазмұ нын кө рсетумен шектелмей ө те жоғ ары дең гейде дайындалғ ан рецензия ғ ылымнан орын алғ ан идеологияны, ү стем методологияғ а сә йкес тү йінделген тұ жырымдаманы кө рсете алмайды. Рецензия ө зінің алдына мұ ндай мақ сатты қ оймайды. Рецензия ғ ылыми мекемелердің қ ызметін, мамандар даярлау жә не т.б. тарихнаманың нысанына енетін мә селелерді шешуге міндетті емес.

Рецензия тарих ғ ылымының даму дең гейінің кө рсеткіші болып табылады. Сондық тан да тарихнамашы журналдар мен газеттердің беттерінде жарияланғ ан жоғ арғ ы дең гейдегі немесе сапасы тө мен рецензияларғ а назар аудармауы тиіс емес. Осығ ан орай ө з кезегінде М.В.Нечкина “алғ ашқ ылары ғ ылымның дамуына жағ дай жасаса, соң ғ ылары оны тежейді, [63]- деп жазғ ан. Сонымен қ атар рецензия ғ алымдардың этикалық ө зара қ арым - қ атынастарын кө рсетеді. Бұ л тарихнамашы ү шін немқ ұ райлы жайт емес. Сондық тан да рецензия кө п жағ дайда тарихнамалық факт емес, оғ ан қ ажетті материал болып табылады.

Тарихнамалық фактіні талдауда шешуші міндетті тарихнаманың жалпыметодологиялық таным принциптері тарихилық, объективтілік, ә леуметтік атқ арады. Бұ л принциптер жайында біз жоғ арыда айтып ө ткенбіз. Сондай-ақ тарихнамашығ а ойлау логикасы жә не мә селені қ арастыруда диалектикалық ұ станымдар қ ажет.

Тарихнамалық фактілерді талдаудың іргелі критерийлерінің бірі- қ оғ амдық - тарихи тә жірибе. Осы тә жірибенің негізінде фактлердің шынайылығ ына, олардың тарихи дамудың барысына сә йкес келуіне қ ол жеткізіледі. Тә жірибе тарихи ең бектердегі идеялардың, кө зқ арастардың, тұ жырымдамалардың “уақ ыт тезі” сынағ ынан ө ткендігін, олардың адамзаттың прогрессивті дамуына қ ызмет еткендігін кө рсетіп береді. Тарихнамағ а тә жірибе арқ ылы тексеріс жү ргізу тарихи кө зқ арастарды ғ ылыми мектептердің қ абыл алуы жә не бағ а беруі, шә кірттері мен пікірлестерінің ары қ арай ө рбітуі ү шін қ ажет. Бұ ны орнату жаң а білімнің ағ ымғ а енуі процесінің адекваттілігі, прогрессивті дамуы негізінде іске асырылады.

Тарихнамашы тарихнамалық фактінің сапалы сипаты туралы проблемағ а тіреледі. Ол монографияның кө лемімен де, монографияның ө зімен де анық талмайды. Ғ ылымның дамуы ү шін ө зге жұ мыстардың маң ызы зор. Олардың мазмұ ны қ ойылымы ә лі де болса жеткілікті фактлермен бекітілмеген, ескі кө зқ арастардан арылтуды қ ажет ететін бағ ытта болуы тиіс. Аталмыш бағ ыттағ ы тарихнамалық фактнің сипаты осы фактнің негізіндегі тарихнамалық деректің талдауымен сә йкес келуі керек. Бұ л ә сіресе ғ ылыми мақ алаларғ а, баяндамаларғ а қ атысты. Осығ ан орай ө з кезегінде Е.А. Косминский былай деп орынды жазғ ан: “Дә уірдің тарихи журналдарындағ ы, мақ алаларындағ ы ү стем кө ң іл - кү йлер жазушының ірі шығ армаларынан жиі кө рініс таба бермейді”. Тарих ғ ылымының негізгі даму тенденцияларын “кө рнекті тарихшылардың шығ армашылығ ынан ғ ө рі жалпылама атмосферадан... жә не мерзімді басылымдардан, пікір - таластардан, т.с.с. жиі тауып алуғ а болады”[64].

Жекелеген тарихнамалық фактнің ә р тү рлі масштабтары мен ә ралуан сапалық мә нін мойындау олардың арасындағ ы негізгісін анық тау қ алғ андары ү шін қ атаң иерархия орнатуғ а жол бермейді. Тарихнамалық фактлердің жү йесі туралы сө з еткенде олардың бірінші дә режелі, екінші кезектегісі, ү шінші қ атардағ ысы жайында айту артық. Тарихнамалық фактлердің маң ыздылығ ының ө зі относителді. Сонымен қ атар бұ л ғ ылым дамуының қ азіргі сатысы ү шін дұ рыс, келесі кезең іне қ атысты қ ате, одан ары мү лде жарамсыз болып шығ уы мү мкін. Тарихнамадағ ы фактнің маң ыздылық дә режесін орнату субъективті ә рекет болып табылады.

Тарихнамалық фактінің ауқ ымды сипатына байланысты бірқ атар мә селелер туындайды; алғ ашқ ы сұ рыптауда барлық фактлер ескерілуі тиіс пе, олардың барлығ ы бірде талданатын фактлерінің қ атарына кіруі керек пе жә не зерттеуші ө зінің тұ жырымдары мен қ орытындыларын жасауда соларғ а негізделе ме. Бұ л жерде екіжақ ты бағ ыт болуы мү мкін. Cолардың біреуі мынадай; тарихнамалық фактлердің ауқ ымдылығ ы мен объективтілігінен шығ а отырып, соларды талдауда ғ ылымды дамытудың барлық мү мкіндіктерді пайдалану қ ажет. Тарихнамашы кітаптардың, брошюрлардың, оқ улық тардың, тезистердің, баяндамалардың, конференциялардың, симпозиумдардың, пікір-таластардың ү здіксіз, қ арқ ынды ағ ымы жағ дайында барлық фактлерді біліп, оларды пайдалануы тиіс. Барлық фактілерді біліп қ ана қ оймай, ғ ылымды дамытуғ а даң ғ ыл жол ашатын ең бектерді ө зінің шығ армашылығ ында кең інен талдауы қ ажет. Тарихнамалық фактілердің қ атарына ғ ылым дамуына жаң а элемент қ осатын тарихшылар ең бектері ғ ана енбейді, ешбір жаң алығ ы жоқ зерттеулер де кіре береді. Егер мұ ндай ғ ылыми ә рекеттер жасалмаса, субъективизм кү шейіп, тарих ғ ылымының дамуы туралы толық мә лімет алынбайды. Осы турасында кең естік академик А.М.Сахаров: ” Зерттеулер шең берінен ешқ андай жаң алығ ы жоқ ең бектерді алып тастау ғ ылымда жаң а кө зқ арас тудырғ ан шығ армалардың объективті бағ асын қ иындатып, маң ызын ашуғ а кедергі келтіреді, сондық танда ғ ылыми жаң алық тың дең гейін оның пайда болуының алдындағ ы кезең дегі ү стем еткен тұ жырымдармен салыстыру арқ ылы ғ ана айқ ындауғ а болады”[65]. Тарихнамашының міндеті осындай ең бектердің пайда болуының себептерін тү сіндіру. Шет елдік тарихнамашы Э.Карр “Тарих деген не” атты кітабында ғ алым фактлердің арасынан мә нді мә ліметтерді таң дап алу жә не оларды тарихи фактге айналдыру, ал маң ызды еместерін тарихи еместер ретінде лақ тырып тастау ү шін максималды кө п мө лшердегі фактлерді білуі тиістігін атап кө рсеткен.[66]

Тарихнамалық фактілер туралы мә селеде олардың шынайылығ ын тексеру, тарихи ақ иқ атқ а сә йкес келуін анық тау проблеманың аса маң ызды методологиялық аспектлерінің бірінен саналады. Тарихнамалық фактлерді танудың негізі қ оғ амдық - тарихи тә жірибе мен тарихнамалық ғ ылыми білімнің жетістіктерін ұ штастыру. Ал тә жірибенің ө зі тарихи тұ рғ ыда ө згеріссіз қ ала алмайды. Тарихи фактлерді тану барысында ол шынайылық критерийінің функциясын атқ арушығ а айналады. Фактлерді қ оғ амдық - тарихи тә жірибе арқ ылы тексеру ө зектілігін анық тап қ ана қ оймай, тарихнамалық жұ мыстың ғ ылыми зерттеу тиімділігін арттырады. Тарихнамалық фактіні оның қ алыптасу уақ ытына, тарих ғ ылымының сол кездегі даму ерекшеліктеріне сә йкес тексеріп, бағ асын беруге болады. С.О.Шмидт осығ ан орай “ тарихнамадағ ы синхронды факторлер толығ ымен тарихнамалық фактге қ атысты. Мынадай жағ дайды ескермей кетуге болмайды, егер тарихнамалық факт, мә селен тарихшының ең бегі, талдап отырғ ан оқ иғ алардың замандасы арқ ылы дү ниеге келсе, онда сол уақ ыттың тікелей ық палы, тарихи деректерден ғ ана емес, ө зге де мә ліметтерден алынғ ан ә леуметтік процестерді егжей - тегжейлі ә рі барлық қ ырынан кө рсетуге мү дделілік, автордың ө зі қ атысқ ан оқ иғ аларды баяндауы міндетті тү рде орын алады. Егер тарихнамалық факт тарихи дистанциямен байланысты болса, онда ретроспективтілік тұ рғ ысынан зерттеуші ү шін аса белгісіз қ ырларын айқ ын ә рі негізгілерін, бастыларын кө руге мү мкіндік береді, [67]”-деп жазғ ан. Тарихнамалық фактні шынайы бағ алау оның деректік базасына байланысты.

Тарихнама ғ ылымының методологиялық даму дең гейі фактілерді талдаудың жә не бағ а берудің мынадай критерийлерін ұ сынады: ғ ылыми ақ параттың шынайылығ ы жә не кө лемі, тарихи тұ жырымдамалардың тарихнамалық процестердегі орны, тарих ғ ылымы мен тарихнаманың алдында тұ рғ ан ө зекті мә селелерді шешуге ү лес қ осу, бір фактнің екінші фактмен сә йкес келуі, олардың ө зара байланысы жә не ө зара терең дігі, ғ ылыми фактнің дербес жә не сапалы ерекшеліктері, оның ө згелерден ө згешелігі, қ оғ ам ө міріндегі фактнің ә леуметтік саяси рө лі. Бұ л критерийлер ғ ылым дамуындағ ы тарихнамалық фактлердің атқ аратын объективті рө лімен тығ ыз байланысты. Мұ ның ө зі зерттеушінің субъективті жағ ымды кө зқ арастарымен, жағ ымсыз пікірлерімен ешқ андай байланыстың болуы мү мкін еместігін кө рсетеді.

Осылайша тарихнамалық факт ө зінің сипаты бойынша кө п нұ сқ алы, кө п қ абатты, ақ параттық жағ ынан таусылмас кө лемді, сол себепті де ғ ылыми білімді дамытуда, қ оғ амның ә леуметтік-саяси ө мірінде де ү лкен рө л атқ арады. Ол тарихнама ғ ылымын дамытуда таным процесінің ортасында тұ рады ә рі тарихи білімнің жинақ талып, толық тырылуына тікелей ық пал етеді.

Тақ ырыптың мазмұ нын бекіту ү шін қ ойылатын сұ рақ тар:

1.Тарихнамалық факт туралы зерттеушілер пайымдаулары.

2.Тарихнамалық фактінің мә ні мен мазмұ ны.

3.Тарихнамалық фактінің сипаты.

4.Фактіні жинақ таудың ә діс-тә сілдері.

5.Фактіні талдаудың жолдары.