ТАРИХНАМАЛЫҚ ШЫҒАРМА ЖАЗУДЫҢ ҮЛГІЛЕРІ

Соң ғ ы уақ ыттарда жоғ арыда айтқ анымыздай, тарихнама ғ ылымының методологиясын дамытуда бірқ атар қ иындық тар орын алып келеді. Ол бір жағ ынан тарихнама ғ ылымының ұ зақ жылдар бойы кенже дамып келгендігімен тү сіндірілсе, екінші жағ ынан республикада тарихнама мектебінің ұ йымдастырылмай отырғ андығ ы зерттеулер жү ргізуде ала-қ ұ лалық қ а жол беруде. Жас зерттеушілерге арналғ ан, нағ ыз тарихнамалық ең бек жазуда мұ рындық болар методологиялық тұ рғ ыдағ ы жү йелі, сү белі зерттеу жарияланбай келеді. Ғ ылымның методологиялық мә селелерінің кейбір тұ стары жекелеген кандидаттық, докторлық диссертацияларда ғ ана кө рініс тапқ ан. Ондай ең бектердің кө пшілігі жарық кө рмегендіктен жас ізденушілердің олармен етене танысуына мү мкіндіктері болмай отыр. Сондық тан да жас зерттеушілерге ә діснамалық кө мек кө рсетіп, бағ ыт - бағ дар беру мақ сатында осы оқ у қ ұ ралына тарихнамалық шығ арма дайындаудың ү лгісін ұ сынуды жө н деп санадық.

Тарихнамалық шығ арма жазу - қ иын ә рі кү рделі зерттеу. Оның ә діснамасымен қ атар қ ұ рылымына сә йкес ғ ылыми тә сілдерді де жетік мең геріп, зерттеудің “қ ұ пияларын” да білу қ ажет.

Тарих ғ ылымының жалпы заң дылық тарына сә йкес дайындалғ ан тарихнамалық зерттеудің ө зіндік ерекшеліктері болады. Басқ а да ғ ылымдар тә різді тарихнаманың ө зара байланыстағ ы, біртұ тас бірліктегі танымдық, теориялық -методологиялық, болжамдық функциялары бар. Танымдық функция тарихи білімді айқ ындап, жинақ тауда, оларды тарихнамалық талдауғ а жү йелеуде, бір ретке келтіруде аса маң ызды. Теориялық -методологиялық функция тарихнаманың заң дылық тары мен даму заң дарын қ алыптастыруғ а бағ ытталады, сондай-ақ оларды объективті тү рде тану мақ сатында қ олданылады. Болжамдық функция ғ ылымның болашағ ын, зерттелуге тиіс мә селелерді айқ ындау ү шін қ ажет. Тарихнаманың осындай функциялары тарихнамалық зерттеудің қ ұ рылымын жасауғ а тікелей қ атысады. Сондық тан да аталғ ан функцияларды ескере отырып, тарихнамалық шығ арманың мынадай қ ұ рылымын ұ сынуғ а болады; кіріспе, методологиялық зерттеу, фактлік жә не талдау - синтездеу бө лімі, болжамдық буыны, қ орытынды. Енді қ ұ рылымның жекелеген бө лімдеріне тоқ талайық.

Кез - келген ғ ылыми жұ мыстың кіріспе бө лімі тә різді тарихнамалық шығ арманың да кіріспесі оның айнасы іспеттес болады. Тарихнамалық зерттеудің кіріспесі тарих ғ ылымының басқ а салаларындағ ыдай дә стү рлі тү рде жазылғ анымен, оның атап айтарлық тай ерекшелігі болады. Мысалы, мә селенің зерттелу дең гейі деп аталатын буынында тарихи емес, тарихнамалық ең бектер талданады, яғ ни ғ ылымда ол тарихнамалық зерттеудің тарихнамасы деп аталады немесе қ ысқ аша тарихнаманың тарихнамасы тү рінде де айтыла береді. Тарихнамалық шығ арма жазуда жас зерттеуші осыны ү немі есте ұ стауы тиіс. Осы тұ ста айта кетерлік бір жайт, тарихнамалық зерттеудің тақ ырыбын дұ рыс таң дау керек. Ғ ылымда “сә тті таң далғ ан тақ ырып зерттеу нә тижелерінің жартысына тең ” деген қ ағ ида орын алғ ан. Осығ ан орай тарихнамалық шығ арманың тақ ырыбын кездейсоқ ала салмай, зерттелуге тиіс ауқ ымды мә селелерді қ айта-қ айта ой елегінен ө ткізіп, тарихнамалық теория мен тә жірибенің логикалық дамуымен етене жақ ын танысу қ ажет. Тақ ырыптың ө зектілігі тарих ғ ылымындағ ы ахуалмен, оны дамытушы факторды ескерумен, тарихи зерттеулердің жай - кү йімен байланысты болуы шарт. Себебі, тарихнамалық зерттеу ғ ылымды алғ а жылжытушы, дамытушы рө л атқ аруы тиіс. Тарихнамалық тақ ырыпты оқ ып- ү йрену ә ртү рлі дең гейде жаһ андық, ө ркениеттілік, аймақ тық, ық шамдық, т.б. жү ргізіледі. Тарихшының ең бегінде кө рініс тапқ ан қ оғ амның ә леуметтік, саяси, экономикалық жә не мә дени ө мірі мә селелері тарихнамашының зерттеу объектісі болып табылады. Хронологиялық жағ ынан ық шам проблеманы таң дап алғ ан тарихнамашы ө з тақ ырыбын тарихнамалық шығ армашылық тың заң дылық тарын терең мең гермей зерттеуі мү мкін емес.

Тарихнамалық ең бектің жалпы мақ саты - тарих ғ ылымының даму заң дылық тары мен ү рдістерін айқ ындау. Осығ ан орай тарихнамалық зерттеудің міндеттері мыналар болып саналады; жаң а теориялық ұ станымдарды орнық тыру, ғ ылымды жалғ ан, сың аржақ тұ жырымдар мен қ орытындылардан босату, тарихнамалық тұ жырымдарды қ алыптастыру, ғ ылыми тарихи ойдың дамуының сабақ тастығ ын, тоғ ысуларын қ арастыру.

Тарихнамалық шығ арма дайындаудың ғ ылыми ә діснамасы кө бінесе орыс зерттеушілерінің ең бектерінен кө рініс тапқ ан. Тіптен ресейлік тарихшылардың кейбіреулері, мә селен, Е.Н.Городецкий, В.О.Ключевский, А.С.Лаппо- Данилевский, Н.М.Дружинин, М.В.Нечкина, Л.В.Черепнин, А.М.Сахаров, С.О.Шмидт, Н.Л.Рубинштейн, В.Б.Наумова, А.И.Зевелев, т.б[84] тарихнама ғ ылымының ө зекті мә селелері бойынша арнайы ең бектер жазғ ан. Солардың ең бектерін оқ ып-ү йрену барысында тә уелсіз Қ азақ стан кезең інде бірқ атар тарихнамалық зерттеулер жарияланды. Мұ ның ө зі отандық тарихнама ғ ылымының дамып келе жатқ андығ ын кө рсетеді. Дегенмен кейбір зерттеулер тарихнамалық ең бектен гө рі библиографиялық шолуларғ а кө бірек ұ қ сап кетеді. Мұ ндай келең сіздік орын алмас ү шін тарихнамалық шығ арма жазудың ә діс - тә сілдерін жан-жақ ты мең геру керек. Теориялық -методологиялық ізденістер жү ргізілмесе, тарихнама ғ ылымының ө зіндік ә діснамасымен таныспаса, тарихнамалық жұ мыстың кіріспе бө лімі шолуграфияғ а ұ қ сап кетуі ә бден мү мкін.

Тарихнамалық ә дебиеттерге шолу жасауда тарихнамашылардың алдың ғ ы жә не қ азіргі ұ рпақ тарының атқ арғ ан зертеу жұ мыстары негізделіп кө рсетілуі тиіс. Осығ ан байланысты жаң а тақ ырыпты зерттеудің қ ажеттілігі мен қ ойылымы ашып айтылуы қ ажет. Ә дебиеттерге шолу тә жірибе кө рсеткендей, тарихилық принципі негізінде жасалады. Мұ ның ө зі проблеманың зерттелу сатыларын, идеялар мен кө зқ арастардың идеологиялық тамырларын, ғ ылымда ү стемдік еткен методологияны, тұ жырымдамаларды айқ ындауғ а кө мектеседі.

Кіріспеде таң дап алғ ан тақ ырып бойынша ә ртү рлі кезең дердегі тарих ғ ылымының даму сатысы кө рініп тұ руы керек. Кіріспе тақ ырыптың ө зектілігінен басталып, логикалық байланыста барлық тұ стары ашылып, аяқ талуы тиіс. Осы орайда ресейлік тарихнамашы А.И.Зевелев былай деп жазғ ан; ” Тарихнамалық кіріспені “ү штік бірліктегі тарихнамалық мә селе” деген атауғ а ие болғ ан мінездемемен аяқ тағ ан жө н. Олар; алдың ғ ы буын ө кілдерімен сә тті зерттелген проблемалар; ғ ылымда зерттелуге тиіс мә селе ретінде қ ойылғ ан, бірақ шешілмеген жә не жеткілікті зерттелмеген, кейде бұ рмаланғ ан тү рде зерделенген болуы да мү мкін мә селе; мү лде зерттелмеген проблема. Аталғ ан сауалдарғ а берілетін жауаптар зерттелуге тиіс мә селе қ алай пайда болды, оны зерттеудің сатылары қ андай, қ андай идеялық ағ ымдар оның тө ң ірегінде орын алды дегендерді ұ ғ ынуғ а септесуі тиіс. Сондық тан да кіріспенің осы бө лімі ерекше жауапты, ө йткені бұ л жерде зерттеушінің тарихнамалық біліктілігінің дең гейі, кә сіпқ ойлық дайындығ ы, ғ ылымда белгілі ә дебиеттерді білуі, олар туралы білімі жә не ғ ылым дамуының жалпы тенденцияларын бағ алауы кө рінеді”[85].

Тарихнамашы ө зі таң дап алғ ан тақ ырып бойынша зерттеу жұ мысын дайындауда, ә сіресе кіріспе бө лімінде тарихнаманың тарихнамасынан басқ а зерттеудің деректік негіздеріне баса назар аударуы тис. Себебі тарихнамалық ең бектің деректік негізі тарихи зерттеуге қ арағ анда ө згеше. Бұ л жерде зерттеуші тарихи деректерді емес ө зі пайдаланғ ан тарихнамалық деректер жө нінде мә лімет беріп, оларғ а шолу жасағ аны абзал. Тарихнамашының тарихнамалық деректер жә не тарихнамалық фактлер туралы тү сінігі ә рі оларды жіктеудің методологиялық ұ станымдары кіріспенің осы тұ сында ерекше танылады.

Сонымен қ атар жас зерттеуші тарихнамалық жұ мысының мерзімдік шегін де ғ ылымның талаптарына сә йкес дұ рыс кө рсетуі тиіс, ө йткені тарихи оқ иғ алар мен процестердің хронологиялық шең берімен салыстырғ анда тарихнамалық зерттеудің мерзімдік шегі мү лде басқ а. Ол таң дап алынғ ан зерттеу тақ ырыбының зерттелу дең гейіне тікелей байланысты. Сондық тан да тарихнамашы зерттеудің тарихи емес тарихнамалық мерзімдік шең берін ашып кө рсетуі қ ажет.

Кіріспеде тағ ы бір маң ызды жайт зерттеудің методологиялық негіздері жайында айтылатын тұ сы. Жас зерттеуші ө зінің ең бегінде пайдаланғ ан жалпыметодологиялық принциптер мен тә сілдерді атап кө рсетіп, басшылық қ а алғ ан ұ станымдарын, ең бектерге бағ а берудегі негізгі критерийлерін, тарихи білімнің ә ртү рлі кезең деріндегі жай - кү йін айқ ындауда ғ ылыми бағ ыттарын баса кө рсетуі тиіс.

Тарихнамалық шығ арманың методологиялық тұ сы аса маң ызды болып табылады. Тарихнамашы ғ ылымда берік орнық қ ан тұ жырымдарды, теориялық ұ станымдарды, зерттеу принциптерін егжей - тегжейлі мең геруі тиіс. Отандық тарихнамада, сондай-ақ тарих ғ ылымындағ ы қ алыптасып келе жатқ ан жаң а методологияның бағ ыттары мен ерекшеліктерінің де назардан тыс қ алмағ аны абзал.

Ең бектің фактілік бө лімі тарих ғ ылымы дамуының заң дылық тарын тануғ а негізделген деректер мен фактілерден тұ рады. Олар зерттеудің негізін қ ұ райды. Тарихнамалық фактлерді іздеу, айқ ындау, жинақ тау тарихнамашының басты ә рі бастапқ ы міндеті. Тарихнамалық деректерді іздеуде кітапханалық катологтардан басқ а “Мұ рағ аттану”, “Исторический вестник”, “Летопись журнальных статей”, “Книжная летопись”, т.б. жыл сайын шығ атын кө рсеткіштер айтарлық тай рө л атқ арады. Тақ ырыптың библиографиясын оқ ып-ү йренуден тарихнамалық зерттеу басталады десе де болады. Библиография мә селені терең оқ ып - ү йренген сайын жаң а зерттеулермен, яғ ни кітаптармен, мақ алалармен толық тырыла тү седі.

Тарихнамалық деректердің шең бері М.В.Нечкина кө рсеткендей, ү лкен. Оларғ а жоғ арыда кө рсеткеніміздей, тарихшылардың ең бектері монографиялар, мақ алалар, ескертулер, ауызша баяндамалар, пікір-таластардағ ы сө здері, диссертациялар, қ ұ жаттық материалдар топтамалары, мерзімді басылым материалдары, мұ рағ ат қ ұ жаттары, т.б. жатады.[86]

Тарихнамалық библиография тарихи тә різді “ашық ” сипатта болады. Проблеманы терең зерттеген сайын ол жаң а жарияланымдармен толық тырылып, кө бейтіледі. Сө йтіп, ә дебиеттер хронологиялық жә не тақ ырыптық ретке қ ойылып, реттеледі.

Тарихнамашының мұ рағ ат деректерін іздеуінің де ө зіндік ерекшеліктері бар. Тарихнамада мұ рағ ат деректері белгілі бір ғ ылыми тұ жырымды дә йектеуде ғ ана аса қ ажет. Тарихнамалық деректерді тексеру жә не қ айта тексеру зерттеудің тұ ғ ырнамасын нығ айтудың кепілі.

Тарихнамадағ ы зерттеу кө п жағ дайларда жекелеген, дербес тарихнмалық фактлермен танысудан басталады. Тарихнамашы мұ ндай ізденістерде жалпыдан жалқ ығ ы, жалқ ыдан жалпығ а қ арай деген философиялық категорияларды ұ тымды пайдалануы тиіс. Тарихнамадағ ы жалқ ы қ ұ былыстармен танысу танымның қ ажетті алғ ашқ ы сатысы болып табылады, себебі дарасыз жалпы болмайды, жалқ ыда жалпының белгілері байқ алады.

Тарихнамашының міндеті сол - аталғ ан категорияларды абсолюттендірмей, жалпыны, жалқ ыны, ерекшені айқ ындау. Мұ нсыз тарихнама ғ ылымы баяндау дең гейінің жолына тү сіп, заң дылық тар мен қ ажеттіліктерді назардан тыс қ алдырады.

Алғ ашқ ы сатыда фактілерді жинақ тауда тұ ң ғ ыш пайымдаулар мен қ орытындылар жасалады. Бұ л саты шартты тү рде танысу деп аталады. Жекелеген фактлерді оқ ып - ү йрену болашақ тұ жырымдардың қ орын қ ұ райды. Зерттеу ұ қ сас фактлерді жинақ таудан жә не дараларын айқ ындаудан жә не оларды тексеруден басталады. Мұ нда айтарлық тай рө лді жалпыдағ ы жалқ ының, немесе дараның орнын анық тайтын жү йелі талдау атқ арады. Одан кейінгі тарихнамалық жұ мыс негізгі фактлерді айқ ындау мен жү йелеуден тұ рады. Тарихшының зерттеуі тарихнамалық факт ретінде ғ ылымғ а айтарлық тай ү лес қ осады. Тарихнамашы тарихшының ең бегіндегі мә селенің қ ойылымына, зерттеу тә сілдеріне, деректік қ орына, тү йіндеген тұ жырымдарына баса назар аударуы тиіс. Жұ мыс барысында тарихнамашығ а шашыраң қ ы фактлерді байланыстыруғ а тура келеді. Оғ ан талдау, синтездеу тә сілдерінің негізінде қ ол жеткізуге болады. Талдау мен синтездеуді зерттелуге тиіс мә селенің мақ саты, міндеттері айқ ындайды. Сондық тан да белгілі бір факт қ алыптасқ ан дә уірдің немесе кезең нің ерекшеліктерін міндетті тү рде анық тау қ ажет. Тарихнамашы басты тарихнамалық факт тарих ғ ылымының алтын қ орын қ ұ райтын ең бектер екендігін естен шығ армауы тиіс. Мұ ндай бағ ыт тарихнамашының зерттеу тақ ырыбына қ атысты барлық жарияланғ ан жә не жарияланбағ ан ең бектерді, соның ішінде ғ ылымдағ ы бұ рын қ алыптасқ ан заң дылық тарды қ айталайтын, ғ ылымның жекелеген проблемаларын дамытуғ а ү лес қ оспағ ан, тарихнамалық емес библиографиялық, туындыларды да талдауын талап етеді. Ө йтпеген жағ дайда тарихнамашы субъективизмге ұ рынып, тарихи білімнің толық ә рі жан - жақ ты жай -кү йі ашылмайды. Тағ ы бір ескерер жайт, тарихнамалық фактлерді таң дау тақ ырыпқ а ғ ана емес, ең бектердегі фактлердің сипатына да байланысты.

Егер бастапқ ы тарихнамалық жұ мыс библиография жасау жә не жекелеген фактлермен танысудан басталса, оларды баяндау тарихнамалық танымның элементарлы клеткасы болып саналады. Маң ыздысы, осымен тарихнамалық шығ армашылық аяқ талып қ алмауы тиіс.

Фактілерді талдау жә не синтездеу зерттелуге тиіс тақ ырыптың мақ сат-міндеттері арқ ылы жү зеге асырылады. Сондық тан да белгілі бір факт қ ызмет еткен дә уірдің ерекшеліктерін ашу міндетті болып саналады. Егер тарихи ең бек талданатын болса, онда автордың ә леуметтік-саяси кө зқ арастарын, жә не оғ ан замандастарының, шә кірттерінің, ізбасарларының пікірлерін қ арастыру, олардың пайда болуындағ ы субъективті фактордың рө лін, сондай-ақ тарихи тұ жырымдамалардың, бағ ыттардың, мектептердің, т.б.қ алыптасуындағ ы объективтілікті айқ ындау тарихнамашының синтездеу жұ мысының қ атарына кіреді.

Тарихнамалық ең бекте талдау, синтездеу ғ ылымда орнық қ ан білімнің кө мегімен жү зеге асырылады. Мұ ндай қ айшылық тарихнамалық білімнің сабақ тастығ ына негізделген, ө йткені тарихнамашы ө зіне дейінгі зерттеушілер мен замандастарының ең бектеріндегі ойлардан, идеялардан “бос” бола алмайды. Олардың кейбіреулері эталонды тү рде алынады. Алайда мұ ның ө зі тарихнамашы тың жолдар ашу мү мкіндіктерінен айрылғ ан дегенді білдірмейді. Сол мү мкіндіктердің арғ ы жағ ынан жаң а тенденциялар жә не соны ә леуметтік ахуал кө рініс береді. Мұ нда сонымен қ атар тарихнамалық фактлердің дамуы мен оларды тудыратын ә леуметтік-саяси факторларды талдаудың маң ызы зор. Талдау-синтездеу процесінде идеялар мен ойлар, сыни кө зқ арастар ескеріледі. Сонымен бірге ә ртү рлі, тіпті сыни ескертпелер жасалып, оларды болашақ зерттеуге “дайындық қ оры” ретінде санауғ а болады. Осы тә сіл тарихнамалық шығ армашылық та жауапты орын алады, сондай-ақ тарихнамашының біліктілігі мен мамандану дә режесін кө рсетіп береді. Фактлерді талдау-синтездеуде, ә сіресе талдауда оларды бір-бірімен ө зара салыстыру қ ажет. Кейде ұ қ сас, кейде бір біріне қ арама - қ айшы фактлер кездеседі. Ұ қ сас фактлерді синтездеп, бір жү йеге келтіріп, тұ жырым жасауғ а болады. Ал кереғ ар фактлердің шынайылығ ына кө з жеткізіп, егер ол дербес факті болатын болса, оны дара талдап, ғ ылымда орнық қ ан пікірге сә йкес бағ асын беріп, ой тү йіндеу абзал. Тарихнамадағ ы синтездеп қ орыту жұ мысы оның “жү регі” жә не шың ы болып табылады. Ол жалпыны, жалқ ыны, заң дылық ты орнық тыруғ а ә келеді.

Талдау-синтездеу бө лімінде тарихшылардың деректермен жұ мыс істеуі, оларды қ орыту тә сілдері, ә леуметтанулық талдауды ұ стануы, ә леуметтік эксперимент жасауы зерттеледі.

Осылайша, ғ ылыми тарихнамалық шығ арма тың ғ ылық ты ең бекпен жинақ талғ ан, хронологиялық ретке қ ойылғ ан, бір-бірімен байланыста ө зара салыстырылғ ан, зерттеудің мақ саты мен міндеттеріне сә йкес талданғ ан фактлерге негізделуі тиіс.

Тарихнаманың танымдық стратегиясы тарихнамалық ақ иқ аттың мә нін, оғ ан жетудің жолдарын тү сіну туралы мә селеге ә келеді. Гносеологияның кү рделі нысаны ретіндегі ақ иқ ат тарихнамалық тұ рғ ыда мынадай формула арқ ылы анық талады; шынайылық тарихнамашының ең бегінен орын алғ ан тарихнамалық білімнің объективті бейнесі. Тарихнамадағ ы шынайылық қ а зерттеуші-субъектнің “ә рекеттеріне” қ арамастан белгілі бір ұ лттың, ә леуметтік топтың идеялары мен кө зқ арастарының кө рініс табуы арқ ылы қ ол жеткізіледі.

Тарихи ақ иқ аттың объективтілігі, оның шынайы тарихи білімнің дә режесіне сә йкес келуі қ оғ амдық -тарихи тә жірибе арқ ылы негізделеді, ө йткені соң ғ ысы танымның пә ні мен нысанын, субъектні тануды қ алыптастырады. Бұ дан ө зге тә жірибеге ендірілген білім ө з кезегінде объективті болмыстың заң дарымен тексеріледі. Тарихнамада қ оғ амдық -тарихи тә жірибе бірнеше бағ ыттарда кө рінеді. Ең алдымен тарихнамалық жұ мыстың тә жірибесі, оның дамуы мен жетілдіруі тарихи шығ армашылық тың сатыларына бағ а берудің кө рсеткіштерін бойына сақ тайды. Басқ а сө збен айтсақ, тарихнаманың жетістіктері алдың ғ ы тарихнамалық білімді аттестациялаудың критерийлері болуғ а мү мкіндік жасайды.

Объективті шындық ты, оның ғ ылымилығ ын тексерудің ө зге де критерийі эксперимент болып табылады. Алайда тарих ғ ылымында, соның ішінде тарихнамада эксперимент жү ргізілмейді, сондық тан да тарихнамалық фактлердің қ айталануын тексеру қ ажет. Бұ л олардың пайда болуы мен қ ызмет атқ аруының заң дылық тарын, тарихи білімнің шынайылығ ын дә лелдейді.

Тарихнамалық тә жірибенің тиімділігін айқ ындай отырып, тарихнамашы бірнеше факторларды анық тайды. Осығ ан орай М.В.Нечкина; “бұ л тарих ғ ылымының ішіндегі рычаг, ол тарихи зерттеулердің ғ ылыми дең гейін кө теруге септеседі”[87] - деп жазғ ан.

Ғ ылыми танымның кө пжақ ты процесс екендігі баршағ а мә лім. Онда ғ алым ө зінің кә сіпқ ойлық тә жірибесін, зерттеу ерекшеліктерін, фактлермен жұ мыс істеу ә дістемесін жә не т.с.с. кө рсетеді. Тарихнамашы тарихнамалық фактілерге жеке тү сініктеме беруші ғ ана емес, ол қ оғ амның ә леуметтік ө мірімен байланысты ғ ылыми қ ұ нды позицияны ұ станушы санатында болады. Алайда бұ л қ ұ былыс ө зінен-ө зі ә рекет етпейді. Ол - кү рделі ә рі ұ зақ процесс. Тарихнамашы тарихнамалық фактінің ішіндегі ақ паратты асыра бағ алауғ а, жасыруғ а, жақ сартуғ а, нашарлатуғ а жол бермеуі тиіс. Тарихнамашы фактіге кесімді шешім шығ аратын “прокурор” да, “сот” та бола алмайды. “Жазаның ” ғ ылымның қ азіргі кезең дегі жетістіктеріне сә йкес “кесілуіне” тиым салынуы керек. Ғ ылыми, объективті, дә йекті сын айтылуы тиіс. Тарихнамада ғ ылыми сын айтудың этикасын естен шығ армау қ ажет. Тарихнамалық фактілерді сынау процесінде тарих ғ ылымының шынайы, сапалы жағ дайы анық талады. Оның алғ а жылжуы, қ арқ ынды тү рде дамуы, тоқ ырауғ а ұ шырауы немесе ескі қ орытындылар мен ережелердің қ айталануы, кү ні ө ткен кө зқ арастардың, тұ жырымдардың сақ талуы айқ ындалады. Тарихнамалық сынның міндетіне осы қ ұ былыстардың ә леуметтік жә не идеологиялық алғ ышарттарын анық тау жатқ ызылады. Тарихнамлық сын арқ ылы жаң а білім қ алыптасады. Осығ ан сә йкес шынайы тұ жырымдар тү йінделеді.

Тарихнамашының қ орытындылары мен тұ жырымдары шынайы ә рі нақ ты болуы тиіс. Тарихнамалық фактілерге бағ а беру алдың ғ ы кезең дердегі тарихи біліммен салыстырғ анда кейінгінің ғ ылымғ а қ осқ ан ү лесін терең талдау арқ ылы жү ргізіледі.

Осылайша, тарихнамалық зерттеу жекелеген тарихи ең бектердің мазмұ нын қ арастырумен немесе жеке-дара фактлерді, қ ұ былыстарды талдаумен ғ ана шектелмейді. Қ олда бар эмпирикалық материалдардың негізінде тарихнамашы ғ ылыми ойдың дамуын жә не оның жаң а идеялармен, тұ жырымдармен толық тырылуын, қ ызмет ету заң дылық тарының о рнатылуын ашып кө рсетуі тиіс.

Тарихнаманың міндеті ғ ылымның болашағ ын болжау, ғ ылыми ойдың даму қ озғ алысын оқ ып-ү йрену, зерттелуге тиісті мә селелерді айқ ындау болғ андық тан ең бектің болжамдық бө лімінің атқ арар рө лі ерекше екендігі тү сінікті. Тарихнамадағ ы болжам ө зіне бірнеше мү мкіндіктерді жинақ тайды; жақ ын жә не алыс уақ ыттарғ а болжау; тә жірибелік міндеттерді ұ сыну; тарихи білімнің салдарын анық тау. Осындай мү мкіндіктерді іске асырудың басты шарттарының бірі қ оғ ам мен ғ ылыми процестің, сонымен қ атар ғ ылым жә не қ оғ амдық -тарихи тә жірибенің ө зара байланысы болып табылады. Нақ ты ғ ылыми болжам жасау ү шін мынадай шарттар болуы тиіс; тарихнамалық шығ армашылық тың танымдық заң дылық тары, тарихнамалық білімнің ерекшеліктерін тү сіну, нақ ты тарихнамалық фактлерді терең ә рі жан-жақ ты талдау, т.б. Осығ ан орай белгілі бір тарихнамалық ең бекті, проблеманы, оның жекелеген бө лімдерін, деректерді жариялау ә дістемесін, мамандарды дайындауды жә не ғ ылыми ұ жымның жұ мысын, т.б. болжауғ а болады. Тарих ғ ылымының болашағ ы болжамның ғ ылыми дә лдігіне байланысты. Ө йткені болжау арқ ылы ғ ылымда зерттелуге тиіс тың тақ ырыптар айқ ындалып, олқ ы тұ стар мен бұ рмаланғ ан мә селелер зерделеніп, тарихи білім жаң а тұ жырымдамалармен, теориялармен, пайымдаулармен толық тырылып, байытылады. Осылайша ғ ылымның алдында тұ рғ ан стратегиялық мақ саттар мен міндеттер анық талады.

Тарихнамалық шығ арманың қ орытынды бө лімінде автордың ғ ылыми тұ жырымдамасын кө рсететін ой - пікірлер жазылады. Автордың пайымдаулары қ оғ амдық - тарихи тә жірибе арқ ылы тексеріледі, олар қ алыптасқ ан болжамдар мен тұ жырымдарды нақ тылай тү седі немесе теріске шығ арады. Тұ жырымдар нақ тыланғ ан жағ дайда олар тарихнамалық білімді толық тырады. Қ орытынды жасауда тарихнамашығ а методологиялық білгірлік пен ғ ылыми интуиция қ ажет.

Кең естік кезең нің белгілі тарихнамашыларының зерттеулері мен тұ жырымдамаларына сү йеніп, тарихнамалық ең бектің қ ұ рылымын мына тө мендегідей етіп қ орытып кө рсетуге болады; тақ ырыпты таң дау мен оны негіздеу, ө зіне сә йкес ғ ылыми ұ йымда бекіту, мақ сат - міндеттерін айқ ындау, фактлер мен деректерді іздеу, кең ейтілген библиография қ ұ растыру, оны жү йелеу, тарихнамалық деректер мен фактлерді тарихнамалық ақ парат алу ү шін зерттеуді бастау, зерттеудің жоспарын қ ұ ру, тарихнамалық фактлерді тараулар мен тармақ шалағ а бө ліп жү йелеу, қ ажет жағ дайда жоспарды қ айта қ арап, нақ тыландыру, фактлерді, деректерді тарихнамал ық сыннан ө ткізу, зерттеу тақ ырыбы бойынша заң дылық тар мен ерекшеліктерді анық тау, алдын-ала қ орытынды жасауғ а “дайындық ”, “қ ор” дайындау, тарихнамалық жұ мысты аяқ тау.

Кө рсетілген қ ұ рылым жә не тарихнамалық жұ мыстың сатылары бір- бірімен қ ұ рамдас бө лімдері арқ ылы ө зара байланыста ғ ана емес, сондай-ақ ө згермелі сипатта, яғ ни ең бектің бө лшектерінің орнын ауыстыра беруге болады. Мысалы, жұ мыстың болжамдық бө лімін қ орытындымен біріктіруге болады. Немесе қ орытынды-болжамдар талдау синтездеу бө лімінде жасалуы мү мкін жә не т.б. Сатылардың сабақ тастығ ы мен жұ мыстың бағ ыттарын да ө згертуге болады. Тарихнамалық жұ мыстың қ ұ рылымы неғ ұ рлым икемді болса, соғ ұ рлым оны догмалық пайдаланудан босатып, тақ ырып пен проблеманы зерттеуге, сондай- ақ тарихи ең бектердің сапасын, сипатын, объективті маң ызын ашуғ а мол мү мкіндіктер тудырады.

Осылайша, тарихнамалық зерттеу дайындаудың ү лгісін кө рсеттік. Біз ұ сынғ ан ү лгі тарихнамалық зерттеу жазуғ а негіз бола алады. Алайда мұ ндай ү лгіні абсолюттендіріп, барлық тарихнамалық жұ мыстарғ а таратуғ а болмайды. Осы ү лгінің негізінде оғ ан толық тырулар, бірнеше нұ сқ алар енгізіп, қ ұ рылымын икемді етіп ө згертуге болады. Біз қ арастырғ ан тарихнамалық шығ арманың ү лгісінің ерекшелігі бар ол жас тарихнамашығ а ғ ылыми жолбасшы ретінде кө мек кө рсете алады.Себебі, тарихнамалық ғ ылыми шығ армашылық кә сіптік дайындық пен жоғ ары біліктілікті талап ететін кү рделі ә рі жауапты ізденіс.

Тарихнамалық жұ мысты жү ргізіудің тү рі оның қ ұ рылымымен тығ ыз байланысты. Осығ ан орай тарихнамалық ең бектің хронологиялық, тақ ырыптық, проблемалық, биографиялық тә різді тү рлері болады. [88]