Және жер мәселесінің зерттелуі 3 страница

50-60-жылдары аталмыш проблеманың кейбір қ ырларын ашуғ а арналғ ан кандидаттық диссертациялар жазылды [34]. Олар сол кезде қ алыптасқ ан тұ жырымдарды қ айталап, берік орнық қ ан қ ағ идаларды аттап кете алмады.Алайда қ оныстандыру тарихын одан ә рі дамытуғ а біршама ү лес қ осты.

70-80-жылдары бұ рын-соң ды толық мә н берілмеген қ оныстандыруғ а байланысты демографиялық мазмұ ндағ ы зерттеулер жазыла бастады. Мә селен, Ф.Н. Базанова ө з мақ аласында келімсектердің ә леуметтік-экономикалық жағ дайын қ арастыра отырып, солардың есебінен қ азақ ө лкесі халқ ының ө скендігін, екінші жағ ынан қ азақ халқ ының санының кү рт қ ысқ арғ андығ ын кө рсетеді. Автордың пікірінше 1902-03 жылдары қ азақ тар 9 процентке азайғ ан. Алайда мұ ндай қ ысқ аруды автор “ү немі болып тұ рғ ан жұ ттың нә тижесі”, - деп есептейді [35]. Мұ ның біржақ ты пікір екендігіне кө з жеткізу қ иын емес. Себебі шұ райлы жерлерден айырылғ ан халық тың азып – тозып, қ айыршылық қ а ұ шырап, азаюы қ оныстандыру саясатының тікелей зардаптары екендігі даусыз. Ол туралы жоғ арыда айтылды да.

Н.Е.Бекмаханова мен В.М.Кабузан мақ аласы да осы бағ ытты ұ станады. Авторлар Қ азақ станда келімсектер саны ХІХ-ғ асырдың соң ы мен ХХ-ғ асырдың басында 1, 3 млн, ал 1916 жылы 2, 2 млн адамғ а жеткендігін кө рсетеді [36]. Қ азақ стан экономикасына капиталистік қ атынастардың жылдам енуі мен байтақ жердің шаруашылық қ а тартылғ андығ ы қ оныстанушылардың кө птеп келуінің нә тижесі ретінде қ арастырылды. “Орыс жә не украиндық тардың қ азақ жерлеріне ағ ылып келуі ө лкенің этникалық қ ұ рамын ө згертті”, - деп мә селенің шиеленісті ұ лттық -демографиялық жақ тарын оң ай айналып ө тіп, оның тү п-тө ркініне ой жү гіртпеді [36.17б].

Кең ес дә уірінде орыс шаруаларының Қ азақ станғ а қ оныс аударуы Қ азақ ССР тарихы тә різді ә р кезде жарық кө рген ұ жымдық зерттеулерде қ арастырылады. Алайда шаруалар қ оныс аударуының, қ азақ жерлерінің тартып алынуының, қ азақ шаруа-ларының отырық шылдық қ а ө туінің объективті, шынайы тарихы 1945 жылы Алматыда М.Ә бдіқ алық ов пен А.Панкратованың редакциялығ ымен жарық кө рген ең бекте ғ ана айтылады [37]. Сондық тан да бұ л зерттеу біз талдап отырғ ан мә селені терең тү сінуге кө мектеседі.

Соң ғ ы жылдары қ оныстандыру тарихының қ адау-қ адау проблемаларын жаң а тарихи таным мен методология тұ рғ ысынан саралауда қ ыруар істер тындырылды. Осы бағ ытта бірқ атар зерттеулер жарияланды. Олар қ оныстандыру саясатының шынайы мә ні мен мақ сатын, салдарын ашуда осы кезең ге дейін қ алыптасқ ан жаттанды пікірлерден арылуғ а, ө ткен тарихқ а жаң аша қ арауғ а жағ дай жасайды. Осы кезең де жарық кө рген ғ ылыми ең бектер патша ө кіметінің қ оныстандыру саясатын тарихи трагедия ретінде кө рсетеді [38]. Қ оныстандырудың мә ні мен мазмұ ны анық талып, мә селе ө зінің шынайы бағ асына ие болды. Ендігі жерде қ азақ стандық тарихнамада империяның қ оныстандыру саясаты қ азақ халқ ының ө мір сү руі негізі-кө шпенді мал шаруашылығ ының “қ абырғ асының сө гілуінің, этностың жойылуының бастамасы болды” деген пікір қ алыптасты. Сонымен қ атар Қ азақ станда “қ оныстандыру жер қ орының қ ұ рылуы мал шаруашылығ ын деградация мен дағ дарысқ а тү сіру есебінен жү ргізілді, “артық жерлерге” ең шұ райлы жерлер мен қ ыстаулардың кіргізілуі, қ азақ жерлерінің жаппай тартып алынуы тың архив қ ұ жаттары мен деректерінің негізінде дә лелденді.

Қ азақ жерлерінің патша ө кіметінің бекіністер салу ү шін тартып ала бастады, яғ ни казактың отарлау мә селелері М.Ж.Ә бдіров зерттеуінен кө рініс тапты. Ең бекте казактардың қ азақ жерлерін тартып алып, билеп-тө стеуі арқ ылы патша ө кіметінің отарлау саясатын нығ айтуғ а ық пал еткендігі тың қ ұ жаттар негізінде дә лелденеді[39]. Автор казактық отарлаудың келең сіз тұ стары мен зардаптарын айқ ындауғ а баса назар аударады.

Соң ғ ы уақ ыттарда осындай бағ ытта жазылғ ан зерттеулердің арасынан филология ғ ылымдарының кандидаты Сапабек Ә сіптің “Қ азақ қ асіреті. Қ оғ амдық -саяси зерттеулер мен толғ аулары” атап айтуғ а тұ рарлық. Бұ л ең бек жазылуының жанры жағ ынан очерк болса да іргелі туындылардың қ атарынан орын алады. Автор қ оныстандыру саясатын зерделеп, саралай келе мынадай батыл тұ жырым жасайды: “Қ ұ нарлы жерден айырылып, ырыздық бұ лағ ынан жырақ тағ ан қ азақ байғ ұ стардың шаруасы кү йзеліп, кү н кө рісі жылдан жылғ а қ иындады. Малдың оты мен суы тапшы, адамның тамағ ы тапшылығ ынан тұ тас ауылдар аштық қ а ұ рынды. Аш – жалаң аш ісініп-кебінгендер арасын ә ртү рлі жұ қ палы дерт жайлады. Қ ара сирақ кедейлік, асы барғ а кіріптарлық белгілі бір ауыл, аймақ та ғ ана емес, ата мекенінен қ уылғ ан аталар мен рулар, тайпалар арасында бұ қ аралық сипат алды [40]. С.Ә сіп қ оныстандыру салдарынан болғ ан жер дауын, жер ү шін кү ресті де қ амтиды. Автордың аталғ ан зерттеуінен басқ а отарлық саясат, жер мә селесіне арнап жазғ ан бірқ атар ғ ылыми мақ алалары да жарияланғ ан [41]. Солардың ішінде “Мұ жығ ына дейін мылтық асынғ ан” атты мақ аласы назар аудартады. Мақ алада 1926 жылы жазылғ ан П.Г.Галузоның “Вооружение русских переселенцев в Средней Азии” атты ең бегінің негізінде патша ө кіметінің ө з билігін нығ айту ү шін қ оныс аударушы шаруаларды қ аруландырғ аны, осы мә селенің ұ зақ уақ ыт бойы кө терілмей келгендігі ашық айтылады [42]. Патша ү кіметі отарлық билікті кү шейту жә не қ оныс аударушы шаруаларды саяси-ә леуметтік тірегіне айналдыру мақ сатында келімсектерді қ аруландырғ анын архив қ ұ жаттары растайды. Сондай тың қ ұ жаттардың негізінде жазылғ ан А.Раджаповтың мақ аласын айтуғ а болады [43]

Қ оныстандыру саясатының шынайы тарихын қ алыптастыруда “қ оныс аударушылырдың жерлікті халық тан ауқ атты да бай тұ рулары керек” деген патша ү кіметі чиновниктерінің нұ сқ ауы айналасындағ ы мә селелер тарихшылар назарын аударуда. Ә рине аталғ ан проблема бұ дан бұ рын П.Г.Галузо, Б.Сү лейменовтың монографияларынан орын алғ ан [8; 32]. Алайда мә селе қ азіргі уақ ыттағ ыдай ө ткір сипат ала алмады. С.Ә сіп, М.Жақ ып т.б. ө з мақ алаларында орыс мұ жығ ының Қ азақ станда шұ райлы мол жерлер алып, бә рі бірдей болмаса да кө пшілігінің ауқ атты тұ рмыста ө мір сү ргендерін жазады [44].

Қ оныстандыруғ а байланысты мә селелердің кейбір қ ырлары соң ғ ы уақ ыттарда ө зінің объективті шешімін табуда. Солардың бірі-жоғ арыда айтылғ ан қ азақ халқ ының отырық шылық қ а кө шуі. Жоғ арыда кө рсеткеніміздей қ азақ тардың отырық шылық қ а кө ше бастауы, “прогрессивті ық пал”, “шаруашылық тың жаң а тү ріне қ ызығ ушылық ” тү рінде бағ аланып, оның тү п-тө ркініне ой жү гіртілмеді. Ендігі жерде отырық шылық қ а ө ту басқ аша пайымдалуда. Тарихшы-ғ алымдардың ой-тұ жырымдарын жинақ тай, қ орыта келе мынаны кө рсетуге болады: біріншіден, қ азақ халқ ына жер беріп, отырық шылық қ а кө шіру арқ ылы патша ө кіметі оның қ алғ ан жерін тонады; екіншіден, халық тың отырық шылық қ а кө -шуі амалсыздық тың, шарасыздық тың салдары. Кесіліп – тоналғ ан жердің қ алғ ан-қ ұ тқ анын сақ тап қ алу ү шін отырық шылық қ а ө туге мә жбү р болды; патша ө кіметі жергілікті халық тың отырық шылық қ а кө шуін қ олдағ ан тү р білдіргенімен бір жағ ынан оны тежеп отырды [45]. Осы мә селемен тығ ыз байланыста қ оныс аудару саясатының қ азақ тардың егіншілікпен айналысуына ә сері қ арастырылады. ХІХ-ғ асырдың соң ы ХХ-ғ асырдың бас кезіндегі Ресеймен ө зара шаруашылық жү йесіндегі Қ азақ станның астық сату жағ дайы Солтү стік жә не Солтү стік-Шығ ыс Қ азақ стан материалдарында Б.З.Отарбаеваның кандидаттық диссертациясында кө рсетіледі. Автор қ азақ тұ рғ ындарының айтарлық тай бө лігінің диқ аншылық қ а ө туін ауылдың таптық жіктелісі, мал шаруашылығ ының дағ дарысы арқ ылы тү сіндіреді [46].

Егеменді еліміздің жаң а тарихи танымын қ алыптастыруда зерделі де салмақ ты зерттеулерімен танымал М.Қ ойгелдиевтің ү лесі зор. Қ оныстандыру саясаты М.Қ ойгелдиевтің докторлық диссертациясында жә не соның негізінде жарияланғ ан монографиясында терең қ амтылады [47]. Автор зерттеулерінде біз кө теріп отырғ ан мә селені қ арастыруды мақ сат етіп қ оймаса да оның бірқ атар қ ырларын жан-жақ ты талдайды. Мә селен, тарихшы-ғ алымның “Алаш қ озғ алысы” деген ең бегінің “Патшалық биліктің ХІХ ғ асырдың соң ы жә не ХХ ғ асырдың бас кезіндегі Қ азақ стандағ ы отарлау саясаты” атты тарауында қ азақ жерлерін отарлаудың жаң а кезең і жә не онын негізгі қ орытындылары, жерге орналастыру мә селесі қ арастырылады. М.Қ ойгелдиев 1896 ж. Ішкі істер Министрлігі жанынан Қ оныс аудару басқ армасының ашылғ андығ ын, патша ү кіметінің Қ азақ стан аумағ ын қ оныс аударатын аудандарғ а бө лгенін айта келіп, “қ азан тө ң керісіне дейінгі кезең де қ азақ жерлерін патша ү кіметі тарапынан отарлау кең кө лемде жә не айтарлық тай ү лкен қ арқ ынмен жү ргізілді. Бұ л процесс, ә сіресе қ оныстандыру мекемелері қ ұ рылғ аннан кейінгі уақ ытта бұ рын болмағ ан дең гейге кө терілді”, - деп тү йіндейді[47.50б]. Тарихшы-ғ алым патша ө кіметінің жерге орналастыру шаралары отарлау саясатының қ ұ йтырқ ы қ ұ рамдас бө лігі екендігіне назар аудара отырып, былай дейді: “…1909-10 жылдары қ азақ жерін отарлау барысында жаң а кезең басталды деп айтуғ а негіз бар. Оның негізгі ерекшелігі - қ азақ шаруаларының пайдалануындағ ы жерді кө бірек босатып алу ү шін оларды бірың ғ ай отырық шы тұ рмысқ а кө шіру еді. Міне, сондық танда ХХ ғ асырдың басындағ ы қ азақ шаруаларының бұ рын болмағ ан кө лемде жә не жедел қ ырқ ынмен отырық шы тұ рмысқ а ойысуының негізгі себебін таптық жіктелу процесімен емес (ә рине оны жоқ қ а шығ аруғ а болмайды), алдымен отарлау саясатынан іздеу толық негізді”[47.61б]. Автор “Қ азақ ” газеті тө ң ірегіне жиналғ ан зиялылардың, соның ішінде Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсыновтың қ оныстандыру мен отырық шылық қ а байланысты тұ жырымдарын бұ лтартпас дә лелдер арқ ылы кө рсетеді. Осығ ан орай мынадай пікір білдіреді: “…”Қ азақ ” газеті Ә.Бө кейханов жә не оның серіктері … отырық шы норманың мазмұ нына, аң қ ау елді алдауды кө здеген астарына қ арсы шық қ ан болатын”[47.160].

Осындай бағ ытта проблеманың жекелеген қ ырларын зерттеуге Ә.Б. Пірмановтың кандидаттық диссертациясы арналғ ан [48]. Автор ХІХ-ғ асырдың екінші жартысы ХХ-ғ асырдың бас кезіндегі қ азақ қ оғ амының жағ дайы жә не ұ лт зиялылары қ алыптасуының алғ ышарттары мен қ ызметінің бағ ыт-бағ дарларын талдай отырып, осы кезең дегі кө шпелі қ оғ амдағ ы экономикалық ө згерістерді кө рсете отырып, кө теріп отырғ ан мә селеге байланысты зерделі ой тастайды.

Батыс Қ азақ стандағ ы жер мә селесі Ұ.Ш.Ысмағ ұ ловтың диссертациясында қ арастырылады [49]. Ізденуші патша ү кіметінің қ азақ жерлерін жаппай иемдене бастауын, жер мә селесі тө ң ірегіндегі тартыстарды талдап, қ оныстандырудың келең сіз тұ старын ашады. Алайда мә селе тек Батыс аймағ ы мысалында қ арас-тырылғ андық тан оны бү кіл Қ азақ стан бойынша зерттеу міндеті туындайды.

Соң ғ ы уақ ыттарда жалпы қ оныс аудару мә селесіне тікелей арналғ ан кандидаттық диссертациялар жазылды. Мә селен, Ғ.А.Мең ілбаевтың Сырдария жә не Р.М.Таштемханованың Семей, Д.Қ.Ә беновтың Орал, Торғ ай облыстарын материалдары негізінде жазылғ ан зерттеулерін атауғ а болады [50]. Ізденушілердің диссертацияларында Сырдария, Семей облыстарына келімсектерді орналастыру, олардың тұ рмыс-тіршілігі, қ азақ ауылдары жә не қ алалармен арадағ ы қ арым-қ атынастары қ амтылып, талданады. Авторлар қ оныстандырудың позитивті жақ тарымен қ атар жағ ымсыз тұ старын да кө рсетеді. Дә л осындай кө зқ арастар Қ.А.Жиренчиннің жаң а бағ ытта жазылғ ан монографиялық зерттеуінен орын алғ ан [51].

Тағ ы бір айта кетерлік жайт, қ оныстандыру саясатының зардаптарынан туындайтын экологиялық мә селе. Қ азақ даласын жапатармағ ай жырту, жердің тозуына ық пал етсе, екіншіден, орман-тоғ айларды қ ырқ ып, аң мен қ ұ сына, қ оршағ ан ортағ а қ атер тө ндірген. Аталғ ан мә селе ә зірше қ азақ стандық тарихнамада кө рініс таба алмай келеді. Мә селенің кейбір тұ стары М.Жақ ыптың мақ аласында айтылады[44].

Соң ғ ы уақ ыттарда тарих ғ ылымында ә леуметтік-тарихи демография мә селелеріне айтарлық тай кө ң іл бө лінуде. Ө йткені тә уелсіз Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық жағ дайын, халық тың ә л-ауқ атын жақ сартуғ а бағ ытталғ ан реформаларды жү зеге асыру жолында республика халқ ының ө суі мен қ ұ рамындағ ы ө згерістерді зерттеу ө зекті мә селелердің бірінен саналады. Ғ ылымғ а негізделген демографиялық, ә леуметтік, кө ші-қ он саясатын саралап, талдау республиканың этнодемографиялық жә не ә леуметтік қ ұ рылымының барысын тү сінуге мү мкіндік береді. Осы мақ сатта бірқ атар зерттеулер мен ғ ылыми мақ алалар жазылып, жарық кө рді. Қ азақ стандағ ы қ оныстандыру саясатының ә леуметтік-демографиялық салдарын зерделейтін ең бектер де жоқ емес. Мә селен, М.Х.Асылбеков, Х.Ә бжановтың мақ аласында ХІХ-ғ асырдың соң ы ХХ-ғ асырдың басында Қ азақ станның кө пұ лтты аймақ қ а айнала бастағ анына қ оныстандыру саясатының тікелей қ атысы, столыпиндік аграрлық реформа кезіндегі келімсектердің мейлінше кө бейгендігі қ амтылады. Авторлар “ұ зын-ырғ асы 46 жыл аясында (1871-1916ж.ж.) 1, 6 миллионнан астам адамның қ оныстанғ анын, бұ лардың басым кө пшілігінің 1907-16 жылдарда келгендігін, орыстар мен украиндық тардың ү лес салмағ ы кү рт ө сіп, 1914 жылы 29, 6 процентке кө терілгендігін” дә лелдейді[52]. Сондай-ақ М.Асылбеков, А.Б.Ғ алиевтің монографиясында да қ оныстандырудың бірқ атар тұ стары демографиялық тұ рғ ыдан талданады. “1914 жылғ а қ арай қ азақ тардың ү лес салмағ ы барлық тұ рғ ындарының жалпы саны бойынша 60 процентке тө мендеп, орыстар, барлық тұ рғ ындардың 19, 6 процентін қ ұ рғ андығ ы” негізінде шындық тың беті ашылады [53]. Осы кө рсеткіштер кең естік дә уірде жазылғ ан зерттеулердегі мә ліметтермен сә йкес келмейтіндігін айтқ ымыз келеді. Себебі жалғ ан “интернационализм”, “халық тар достығ ымен” бү ркемеленген мә ліметтер шынайы демографиялық жағ дайды кө рсетуге кедергі болды.

Қ оныстандыру тарихының жалпы теориялық, методологиялық мә селелері Ж.Қ асымбаевтың “Қ азақ стан тарихында” жә не Қ азақ стан тарихының очерктерінде берілген[54]. Аталғ ан зерттеулердің келімсектер қ озғ алысын, патша ү кіметінің қ оныстан-дыру саясатын терең талдап, пайымдаудағ ы маң ызы зор.

Қ оныстандыру тарихы шет елдік тарихнамада да айтарлық тай орын алады. Шет елдік, ә сіресе батыстық зерттеуші-ғ алымдар Орта Азия, Қ азақ стан тарихына ден қ оя отырып, отарлау, қ оныс аудару мә селелерін де қ амтығ ан. Ол жайындағ ы деректерді тарихшы Қ.Р.Несіпбаеваның, М.Лаумулиннің ең бектерінен кездестіруге болады [55]. Мә селен, Қ.Р.Несіпбаева ө зінің монографиялық зерттеуінде қ оныстандыру, отырық шыландыру жә не егіншілік мә селелеріне байланысты қ азіргі ағ ылшын-американ тарихнамасын талдаса, М.Лаумулин қ азақ даласына орыс мұ жық тарының қ оныстануы, патша ө кіметінің саясаты, қ азақ тар шаруашылығ ындағ ы ө згерістер жайында Дж.Демко, К.М.Макколей, С.Беккер, М.Рывкин, Д.Уильямс зерттеулерінде кө рініс тапқ андығ ын айтады. Батыстық тарихнама М.Лаумулин пікірінше Қ азақ стандағ ы орыстың ә скери жә не азаматтық қ оныстандыру тарихын ү ш этапқ а бө леді 1) 1824-1869ж.ж. 2)1869-1906ж; 3) 1906-1917ж. Егер бірінші кезең негізінен кейін қ алаларғ а айналғ ан ә скери бекіністердің салынуымен сипатталса, екінші, ү шінші[55.39б]. Қ оныстандырудың мә ні мен мазмұ нын ашуда ағ ылшын-американ тарихнамасы мен тә уелсіз қ азақ стандық зерттеушілердің пікір ү ндестігіне Қ.Несіпбаеваның тарихнамалық талдауы арқ ылы кө з жеткізуге болады. Мә селен автор былай деп жазады: “…зерттеушілер қ оныстандыру арқ ылы патша ө кіметінің Ресейдегі аграрлық шиеленісті, жер тапшылығ ын шешуге, біруақ ытта ө зіне тірек қ ұ руғ а ұ мтылды”[55.106б]. Дә л осындай қ ө зқ арастар қ азақ стандық зерттеушілердің ең бектерінен кө рініс тапты. Біз ол жайында жоғ арыда айттық. Ал М. Лаумулин пікірінше Батыс Европалық зерттеулерде келімсектер қ озғ алысы таза орыс жә не европалық тү рде кө рінбейді. Мұ нда кө бінесе Жетісуғ а дү нгендердің қ оныс тебуіне айтарлық тай орын беріліп, осы мә селеге бірқ атар мақ алалар арналғ ан. Дегенменде Дала ө лкесіндегі орыс отарлауына байланысты батыс зерттеушілерінің іргелі ең бектері арналып, жарияланғ ан. Мә селен, Дж.Демконың ең бегінде орыс шаруаларының қ оныстандырылуы, жерлерді игерудің, ә сіресе Жетісудағ ы, толық ә рі егжей –тегжейлі бейнесі кө рсетіледі [81 39б]. Дж. Демконың пікірлері мен пайымдаулары Қ.Несіпбаеваның зерттеуінде де кө рсетіледі. [55.]Мә селен, автор осы тұ рғ ыда былай дейді: “Дж.Демко Европалық Ресейден ХІХғ. соң ы ХХғ. бас кезінде 15 млн. жаң а қ онысшылар Қ азақ станғ а келді. Кө шпелі қ азақ тар бірте-бірте Орталық жә не Оң тү стік Қ азақ станғ а қ арай ығ ыстырыла бастады”[81.91б]. Қ.Несіпбаева, М.Лаумулин шетелдік зерттеушілер М.Макколей, С.Беккер, М.Рывкин, Д.Уильямс, А.М.Хазанов, М.Олкотт ең бектерінен ү зінделер келтіріп, пікірлерін талдайды. Мысалы, аталғ ан зерттеушілердің кө рсетуінше кең ес ауыл шаруашылығ ын зерттеуші М.Макколей революцияғ а дейінгі орыс аграрлық саясатының мә нін былайша айқ ындайды: “Столыпиннің кө зі басым кө пшілігі кө шпелі жергілікті қ азақ тардың бақ ылауындағ ы мү мкіндіктері жеткіліксіз тү рде пайдаланылмай отырғ ан Дала ө лкесі жерлеріне тү сті де, оның дегбірі қ ашты. Столыпин Қ азақ станды орыс Эльдорадосы” деп жариялады”[81.39б]С.Беккер негізінен Қ азақ стандағ ы эммиграцияның қ алалық сипатын ашады. “Орыс отарлауы даланың дә стү рлі экономикасына драмалық импульс ретінде ық пал етті. 1906-16 жылдар арасында тө рт дала облысында қ азақ тардың егістік жерлері тө рт есеге қ ысқ арды. 1916 жылы барлық қ азақ тардың 30 проценті ауыл шаруашылығ ымен айналысты, бірақ олардың кө пшілігінің жер бө ліктері аз немесе мү лде болмады”, - деп кө рсетеді[81.40б] Осындай пікірлер М.Рывкиннің жә не Д.Уильямстың Жетісудағ ы келімсектер туралы арнайы жазғ ан зерттеулерінен кө рініс тапқ ан.

Батыс авторлары “қ оныстандыру саясаты ұ лттық қ айшылық тарғ а: 1916 жылы кө теріліске, ө зінің салдары арқ ылы 30-жылдардағ ы ұ жымдастыруғ а, 50-жылдардағ ы тың экспансиясына алып келді”, – деп бірауызды пікір танытады. Жалпы батыс тарихнамасында ұ лттық қ арама-қ айшылық тарғ а баса назар аударылады. Сондай-ақ зерттеушілердің қ азақ жерлерінің тартып алынып, тоналуы кө шпенді мал шаруашылығ ының қ ұ лдырауы туралы да пікірлерін де ү ндестік бар. Қ. Несіпбаева зерттеуінің ерекшелігі, онда қ оныстандырудың саяси, ә леуметтік-экономикалық салдарларының бірі-отырық шы-ландыру мә селесіне баса назар аударылады. Зерттеуші: “…Д.Бэйтс, Т.Монод, А.М.Хазанов, жә не т.б. отырық шыландыруды кө шпе-лілердің қ оршағ ан ортағ а бейімделудегі ең тиімді тә сілі ретінде қ арастырады… Бейімделуге жағ дай жасағ ан жолдардың ішінде зорлау бағ ытының орын алғ андығ ын атап кө рсетеді. Отырық шы-лану проблемасына кө шпелілер Орта Азия мен Қ азақ станды патшалық Ресейдің жаулап алуынан жә не отарлау ережесін орнатқ аннан кейін бетпе-бет келді”, - деп жазады [81.91б]. Қ азақ стандық зерттеушілер тә різді ағ ылшын-американдық тарихшылар қ азақ тардың ө здерінің қ ұ нарлы жерлерінен айырылғ ан соң шө л, шө лейт аймақ тарғ а ығ ысып, кейбір жағ дайларда отырық шы егіншілікпен айналысуғ а мә жбү р болғ андығ ын Қ.Несіпбаева кө рсете келе былай дейді: “…С.Беккер 1916ж. қ азақ тардың 30%-не жуығ ы диханшылар ретінде отырық шыланды, бірақ кө птеген қ азақ тардың жері ө те аз болды, кейде тіпті болмады да, ал егер жері болса, ол ө те тө менгі сапада болды деп санайды [81.94б]. Осылайша шетелдік тарихшылар отырық шыландыру проблемасын патша ө кіметінің отарлау, саясатының ауқ ымында қ арастырып, тарихи шындық қ а жақ ын кө зқ арастар білдірді.

Сонымен Қ. Несіпбаева, М.Лаумулин зерттеулерінен шетелдік зерттеушілердің біз талдап отырғ ан мә селені айтарлық тай дең гейде мең гергені байқ алады. Зерттеушілер дерек ретінде кө бінесе кең ес деректері мен материалдарын пайдаланғ ан. Алайда кең естік қ азақ стандық зерттеушілерге қ арағ анда олар анағ ұ рлым ө ткір пікір білдіреді. Осы орайда Қ.Несіпбаева, М.Лаумулин зерттеулерінің шетелдік зерттеушілердің кө зқ арстарын танудағ ы маң ызы зор.

Осылайша қ оныстандыру тарихы жә не оның кейбір қ ырларын ашатын кө птеген зерттеулерді талдадық. Қ орыта айтқ анда патша ө кіметінің Қ азақ стандағ ы қ оныстандыру саясаты негізінен зерттелді деп айтуғ а болады. Революцияғ а дейінгі ең бектерде қ оныстандыру патшалық -чиновниктік жә не демократиялық бағ ыттарда кө рінді. Революциядан кейінгі 20-30-жылдары мә селені ғ ылыми тұ рғ ыда зерттеуде алғ ашқ ы қ адамдар жасалып, тү бегейлі зерттелуіне жол ашылды. Бұ дан кейінгі жылдардағ ы зерттеулердің жариялануы сталиндік билік пен ә кімшіл-ә міршіл жү йенің пайда болып, орнығ у кезең іне сә йкес келеді. Сондық тан қ оныстандыру тарихы негізінен таптық тұ рғ ыда қ арастырылды. Тарихшылар нақ ты тарихи жағ дайды ү стірт қ ана кө рсетіп, ащы шындық пен шиеленісті жақ тарын талдаудан сырттады. Ғ ылымда қ оныстандыру мә селесіне байланысты догмалық, жаттанды, біржақ ты қ ағ идалар орын алды. Соның салдарынан толғ ағ ы жетіп шешімін табуғ а тиісті маң ызды мә селелер тіптен аз немесе жоқ тә різді болып кө рінді. Ә йтсе де кең естік дә уірде жарияланғ ан зерттеулердің бә рін бірдей сынап, жаратпай тастау дұ рыс болмағ ан болар еді. Солардың ішінде айтуғ а тұ рарлық, іргелі де қ ұ нды ең бектер жоқ емес. Олар қ оныстандыру тарихнамасын жетілдіруде септігін тигізді.

Егеменді еліміздің жаң а тарихи танымы жә не қ оныстандыру тарихнамасын қ айта зерделеуде соң ғ ы уақ ыттарда бірқ атар зерттеулер жарық кө рді. Олардың біз қ арастырып отырғ ан мә селені жаң а методология тұ рғ ысынан саралауда маң ызы зор. Дегенмен тарихнамада ә лі де шешімін табуғ а тиісті мә селелер жоқ емес. Ең алдымен патша ө кіметінің қ оныстандыру саясатын ХІХ-ғ асырдың 60-жылдарынан бастап, кең естік билік кезіндегі одан ә рі жалғ астырылғ ан келімсектер қ озғ алысымен байланыстырып қ амтитын жаң а методологиялық негіздегі іргелі зеттеулер қ ажет. Қ оныстандыру саясатының зардаптары бір жү йеге келтіріп, ә лі де болса ө зінің шынайы бағ асына ие бола алмай келеді. Міне, осы мә селені тың деректер негізінде қ арастыру қ ажеттілігі туындайды. Келімсектер қ озғ алысының ә сіресе демографиялық, экологиялық салдары мен зардаптарын айқ ындайтын зерттеулер ө мірге келулері керек. Қ арашекпенділердің Қ азақ станның ә леуметтік экономикалық жағ дайына тигізген ық палы объективті тү рде, тың деректер мен қ ұ жаттардың негізінде зерделгені абзал.