Сурет. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі

1942 жылғ ы координаттар жү йесі бойынша солтү стік жарты шарда барлық X абсцисстері оң шама, ал У ординатасы — оң жә не теріс шама, орбір аймақ тағ ы У ордината шамасы остік меридианымен 500 км/км тең деп кабылданды. Ә рбір аймақ та вертикаль жә не горизонталь сызық тарғ а ө зара перпендикуляр тор салынады, олардың алғ ашқ ысы X осіне, екіншісі У осіне параллель. Бұ л тор тікбұ рышты координаттық тор деп аталады. Картада ол шаршылар жү йесін кө рсетеді. Оны сондай-ақ километрлік деп атайды, ө йткені, сызық тар километрдің тұ тастай саны арқ ылы жү ргізіледі. Километрлік тор салынғ ан алты градустық аймақ бө лімдерге бө лінеді. Олар картаның жеке парақ тарын кө рсетеді. Картаның ә рбір парағ ы барлық, аймақ ү шін бірдей, координаттық торлар бө лімдерімен жабылғ ан. Жақ тау сыртындағ ы шетке километрлік тор сызық тарында абсцисс жә не ордината шамалары жазылады. Жақ тау бұ рыштарына таяу координат сызық тары толығ ымен, ал қ алғ андары қ ысқ артылып (сонғ ы екі саны) жазылады. Километрлік тор карта бойынша нү ктелердін координатын анық тауғ а жә не белгілі координаттар бойынша картағ а объектілерді салуғ а, дирекциялық бұ рыштарды ө лшеуге, сондай-ақ объектілерді кө рсету немесе табу ү шін колданылады. Сонымен бірге, тор кө з мө лшерімен кашық ты жә не ауданды бағ алауғ а кө мектеседі.

Жазық тікбұ рышты координаталар жазық тық тағ ы координаталар осіне қ атысты нү ктенің орнын анық тайтын сызық тық шаманы білдіреді.

Топографияда жазық тікбұ рышты координаталар жү йесі тө мендегідей тү рде салынады. Жер шарының беті алты градустық аймақ тар бойынша жазық тық қ а жазылады. Олардың есебі Гринвич меридианынан шығ ысқ а қ арай бірден алпысқ а дейін жү ргізіледі.

Географиялық координаттар

Географиялық координаттар(лат. со — бірге, ordinatus — реттелген) — жер бетіндегі экваторғ а жә не нө лдік меридианғ а қ атысты нү ктенің орнын кө рсететін мө лшер. Олар географиялық ендік жә не географиялық бойлық болып ажыратылады. Географиялық ендік жер бетінің кез-келген нү ктесіне тү сірілген тік сызық пен экватор жазық тығ ы арасындағ ы бұ рышпен ө лшенсе, географиялық бойлық бастапқ ы меридиан жазық тығ ы мен берілген нү кте арқ ылы ө тетін меридиан жазық тығ ы арасындағ ы бұ рышпен ө лшенеді. Бастапқ ы (нө лдік немесе бірінші) меридиан ретінде халық аралық келісім бойынша Лондон қ аласы маң ындағ ы Гринвич обсерваториясы арқ ылы ө тетін меридиан алынғ ан. Географиялық ендік экватордан 0°-тан басталып солтү стік жә не оң тү стік полюстерге қ арай 90°-қ а дейін ө згереді. Солтү стік жарты шарда — оң, оң тү стік жарты шарда — теріс болып есептеледі. Бойлық бастапқ ы меридиандағ ы 0°-тан басталып 360°-қ а дейін ө згереді. Ол шығ ысқ а немесе батысқ а қ арай ө лшенуіне сә йкес, шығ ыстық немесе батыстық бойлық деп аталады. Бойлық тың 0°-тан 180°-қ а дейінгі санау ә дістері де қ олданылады.

Географиялық координаттар бұ рышты ө лшегіш аспаптардың кө мегімен (теодолит, секстант, т.б.), астрономиялық бақ ылаулар арқ ылы анық талады.

Ғ ылымғ а, ең ә уелі, аспан сферасындағ ы не Жер шары бетіндегі нү ктенің орнын (ендік пен бойлық) анық тайтын астрономиялыһ жә не географиялық кординаттар енді. 17 ғ асырда Р.Декарт кординаттар ә дісі арқ ылы геометрия мен математикалық анализдің арасындағ ы ө зекті байланысты ашты.

Механикада, математикада физикада, т.б. салаларда сфералық Координаттар (r, j, q), цилиндрлік Координаттар (r, j, z), эллипсоидтық Координаттар жиі қ олданылады. Кең істіктегі біртекті Координаттар жазық тық тағ ы Координаттар сияқ ты енгізіледі.

Гоеграфиялық координаталар жү йесі географиялық ілімнің барлық саласында, айталық, тең із жә не ә уе жолдары навигациясында кен орын алғ ан. Бұ л жү йеде координаталық бағ ыттар, яғ ни меридиан мен параллель сызық тарының тораптық қ иылысулары географиялық (градустық жә не минуттік) торларды қ ұ рады, Жер шары бетіндегі нү ктенің орналасу қ алпы географиялық координаталар – ендік φ жә не байлық λ шамаларымен бағ аланады.