Кіріспе. ГАЖ-дың шығу тарихы. ГАЖ туралы түсінік, оның құрылымымен классификациясы.

Ақ тау 2013 жыл

Дə ріс.

Кіріспе. ГАЖ-дың шығ у тарихы. ГАЖ туралы тү сінік, оның қ ұ рылымымен классификациясы.

Дә рістің мақ саты: геоақ параттық жү йелер тү сінігімен, қ ұ рылымымен танысу

Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің туризм саласындағ ы белгілеген барынша маң ызды міндеттерінің бірі – Қ азақ станды орталық азиялық ө ң ірдегі туризм орталығ ына айналдыру. Қ азіргі уақ ытта информация (қ оғ амдық қ ызмет салаларында есептеу техникасының енгізілуі) қ олданылмайтын қ ызмет тү рінің қ андай да бір саласын атау қ иын. Ақ параттық технология кез келген ғ ылымның ажырамас бө лігі болып келеді. Оны тү рлендіре отырып, шексіз жетілдіруге ұ мтылуда.Жер жө ніндегі ғ ылымда ақ параттық технологияның арқ асында геоақ параттану жә не географиялық ақ параттық жү йелер-ГАЖ деген сияқ ты ұ ғ ымдар пайда болды. Геоақ параттану-бұ л географиялық ақ параттық жү йелерді ғ ылыми дә лелдеу, жобалау, қ ұ ру, пайдалану жә не қ олдану туралы ғ ылым, ол- технология жә не ө ндірістік ә рекет. ГАЖ 1960 жылдардың басында қ ұ рылды. Қ азір ө неркә сібі дамығ ан елдерде мың дағ ан ГАЖ бар: олар геодезия жә не картографияда, кадастрда, ресурстарды басқ аруда, табиғ ат пен экологияны қ орғ ауда, экономикада, тіпті саясатта да қ олданылады. ГАЖ- бұ л кең істіктік - ү йлестіруші деректерді жинауды, сақ тауды, ө ң деуді, кіруді, бейнелеуді жә не таратуды қ амтамасыз ететін ақ параттық жү йе. ГАЖ-дың мә ні- қ алай болғ анда да деректерді жинауғ а, деректер қ орын қ ұ руғ а, оларды компьютерлік жү йелерге енгізуге, сақ тауғ а, ө ң деуге, тү рлендіруге болады. Пайдаланушы сұ ранысы бойынша ол мә ліметті кө бінесе картографиялық пішінде беруге, сонымен қ атар кесте, график, мә тіндер(текст) тү рінде шығ аруғ а да мү мкіндік береді. Геоақ параттық жү йелер бірнеше ғ ылымдардың тоғ ысуынан, ә детте сандық картографиялау мен автоматты басқ ару жү йелерінен, жоспарлау мен ғ ылым салалары бойынша ғ ылыми -зерттеулерден қ ұ ралады. ГАЖ-жалпы географиялық карталар мен экологиялық, кадастрлы жә не ГАЖ-дың қ ұ рылуына байланысты кө птеген басқ а да деректерден қ ұ ралғ ан ақ паратты біріктіреді. ГАЖ-дың функциялары: картографиялық жә не тақ ырыптық ақ параттарды жинау, жү йелеу, жинақ тау, сақ тау, талдау, тү рлендіру, тарату. ГАЖ-ды пайдалану мақ саттары: жерді инвентаризациялау, талдау, модельдеу, басқ ару, болжам жасау, жоспарлау, мониторинг, картағ а тү сіру, тұ тынушығ а қ ызмет кө рсету. Геоақ параттық жү йелердегі деректер, ө здерінің географиялық жағ дайының негізінде біріктірілген тақ ырыптық қ абаттардың жинағ ы тү рінде сақ талады. Геоақ параттық жү йелердің векторлы жә не растрлы дерек модельдерімен жұ мыс істеу тә сілі мен мү мкіндігі - кең істіктік ақ параттарғ а қ атысты кез келген міндеттерді шешуге ө те тиімді. Геоақ параттық жү йелер басқ а ақ параттық жү йелермен тығ ыз байланысты, ә рі деректерін, объектілерді талдау ү шін қ олданады. ГАЖ ү лкен кө лемді деректерді дұ рыс, тез басқ ара алады. Геоақ параттық жү йелердің ерекшеліктері:

1. пайдаланушығ а қ олайлы кең істіктік деректердің бейнеленуі- кең істіктік деректерді, сонымен қ атар қ абылдауғ а аса қ олайлы ү шө лшемді ө лшеудегі деректерді картографиялау (картағ а тү сіру); ол сұ раныстардың қ ұ рылымы мен олардың кезекті талдамасын жең ілдетеді;

2. деректерді мекеме ішінде интеграциялау- геоақ параттық жү йелер компанияның ә ртү рлі бө лімдерінде немесе тіпті бір аймақ тағ ы мекеменің тү рлі қ ызмет салаларында жинақ талғ ан деректерді біріктіреді. Жинақ талғ ан деректер мен олардың бірың ғ ай ақ параттық массивке интеграциясын ұ жымды тү рде пайдаланудың едә уір бә секелестік артық шылығ ы бар. Ол геоақ параттық жү йелерді пайданау тиімділігін жоғ арылатады;

3. дә лелді шешімдерді қ абылдау- кең істіктік деректермен байланысты кез келген қ ұ былыс туралы есеп беруді талдау жә не қ ұ ру процесін автоматтандыру, шешімді қ абылдау тә ртібін жеделдету мен оның тиімділігін жоғ арылатуғ а мү мкіндік береді;

4. картаны қ ұ рудың қ олайлы қ ұ ралы- геоақ параттық жү йелер, ғ арыштық жә не аэрофототү сірім деректерінің мағ ынасын тү сіндіруге (расшифровка) тиімді жә не белгілі бір жердің қ ұ рылып қ ойғ ан жоспарларын, сызбанұ сқ аларын (схема), сызбаларын (чертеж) пайдаланады. ГАЖ картамен жұ мыс істеу процесін автоматтандыра отырып, уақ ытша ресурстарды ү немдеп, жердің ү шө лшемді моделін қ ұ рады.

ГАЖ 1960 жылдардың соң ында дамыса да, соң ғ ы 10 жылда бұ л технология ө те қ арқ ынды пайдаланылуда. Мұ ндай қ арқ ынды дамудың басты себебі – ә рине, есептеу техникасының дамуы болып отыр. ГАЖ пайдаланатын кең кө лемді мә тіндік жә не графикалық ақ параттар, модельдік есептер, сапалы графика- машина ресурстарын едә уір талап етеді. Осы уақ ыттан кейін ГАЖ ү шін жарамды сипаттамалары бар ЭЕМ ө те қ ымбат, ә рі оны тек ірі қ алалардағ ы ү лкен мекемелер ғ ана пайдалана алды. 1990 жылы ГАЖ-ды сатып алу ү шін 500 мың ш.б. (шартты бірлік), бағ дарламалық жә не ақ параттық қ амтамасыз етуге 1 млн ш.б. қ ажет болды. Қ азір есептеу техникасы бағ асының едә уір тө мендеуіне байланысты, жылдам ә рекеттегі машиналарды потенциалды сатып алушылар жетерлік. Кү ннен-кү нге кө бейіп отырғ ан ГАЖ-ні пайдаланушылар, жинақ талғ ан ақ парат алмасудың жаң а мү мкіндіктерін ашты. Мысалы, ATLAS GIS сияқ ты кейбір жү йелер тапсырыс берушінің ө тінішімен, даяр деректер қ оры арқ ылы жинақ талады. Осығ ан байланысты қ азір ГАЖ-ды кіші қ алалар мен облыстар, жеке ө неркә сіп салалары, денсаулық сақ тау, білім беру мекемелері, т.б. сатып ала алады. 1993 жылы Denver-based Research Corporation жү ргізген кіші қ алалар мен 3, 5 млн халқ ы бар қ алалардың 386 респондентін қ амтығ ан ГАЖ нарығ ын зерттеу нә тижесі, Солтү стік Америка қ алалары мен кенттері шамамен 40 % ГАЖ-ды сатып алғ анын кө рсетті. Сонымен қ атар олардың 15 %-ы алдағ ы 12 ай ішінде, ал 45%-ы 2-3 жылдан кейін сатып алуғ а ойы бар екендігі белгілі болды. Соң ғ ы 10-15 жылда шетелдерде жә не отандық тә жірибеде ГАЖ-дың басым бө лігі ақ параттық жү йелер екендігін кө рсетті. Ол мына мә селелерді шешудің ақ параттық негізі болып табылады:

 басқ ару дең гейінің шешімін қ абылдау;

 қ ала мен оның жеке аумағ ының дамуын жоспарлау;

 қ ала аумағ ындағ ы ө неркә сіп пен азаматтық белгідегі объектілерді тиімді жобалау;

 қ аланың бас жоспарын жасау жә не оны іске асыруды бақ ылау;

 аумақ тың экологиялық, ә леуметтік-экономикалық, табиғ и-ресурстық жағ дайларын зерттеу жә не олардың экономикалық бағ асы;

 қ ала жерлері мен жылжымайтын мү ліктерді (ғ имараттар мен қ ұ рылыстар) есепке алуды жә не тиімді пайдалануды жетілдіру;

 қ алалық коммуналдық шаруашылық тың инженерлік желісінің орналасу орны мен пайдаланылуы жө ніндегі ақ параттарды алу;

 кө п мақ сатта пайдаланылатын техногенді процестер мен жер қ ойнауының табиғ и қ орлары жө ніндегі мә ліметтерді, тау-кен-геологиялық мә ліметтерін жинау;

 табиғ и ресурстарды, тұ тынушылардың, жекеменшік иесінің, басқ а тұ тынушылардың қ ұ қ ығ ын қ орғ ау.

Геоақ парат - Жер туралы басқ а ғ ылымдар сияқ ты геожү йеде болып жатқ ан процестер мен қ ұ былыстарды зерттеуге бағ ыт алғ ан, бірақ ерекшелігі зерттеу барысында ө зінің ә дістері мен кұ ралдарын қ олданатын ғ ылым. Геоақ праттың негізі мақ саты зерттеліп отырғ ан геожү йеде жү ріп жатқ ан процестерді бақ ылауғ а арналғ ан компютерлік геоақ параттық жү йе (ГАЖ) қ ұ ру болып табылады. Ол ү шін ең бірінші ақ парат кажет, олар мә ліметтер базасы мен білім базасында топтастырылады жә не жү йелендіріледі. Ақ парат ә ртү рлі болуы мү мкін: картографиялық, нү ктелік, статистикалық, жазба текст тү рінде. Койылғ ан мақ сатқ а байланысты жоғ арыда айтылғ ан ақ параттарды қ олда бар программалық ө німдермен ө ң деуге, сақ тауғ а жә не анализ жасауғ а белгілі бір мақ сатта шешім қ абылдауғ а болады. Сонымен геоақ парат дегеніміз – оның шең берінде ГАЖ қ ұ рылатын жә не дамитын ғ ылымның жаң а саласы. Экология ғ ылымы сияқ ты геоақ парат картография, қ оршағ ан орта мониторнигі жә не кадастр, жү йелі динамика, компютерлік индустрия cияқ ты ғ ылым салаларының даму нә тижесінде пайда болды. Геоақ парат зерттеліп отырғ ан объектілерді, процестерді, жағ дайларды кең істіктік талдау принциптері негізінде қ ұ рылғ ан. Қ азіргі кезде ГАЖ кө бнесе инженерлік, ә леуметтік, қ аржылық мә селелерді шешуге қ олданылады, бірақ табиғ и-антропогендік геожү йеде ГАЖ-нің ролі зор. ГАЖ 5 қ ұ рамдас бө ліктерден тұ рады.

• Мә ліметтер;

• Аппараттық қ ұ рал;

• Программалық ө нім;

• Орындаушы немесе тұ тынушы;

• Ə дістер.

Негізгі ə дебиет (1 нег.[5-18])

Қ осымша ə дебиет (1 қ ос.[3-20])

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. ГАЖ анық тамасы оның даму процесінде қ алай қ алыптасты?

2. Алғ ашқ ы ГАЖ-дің қ ұ рылуына себеп болғ ан кү шті сипаттаң ыз?

3. Географиялық ақ параттық жү йе дегенді қ алай тү сінесіз?

4. ГАЖ мен компьютерлік картография арасындағ ы айырмашылық ты атаң ыз?

5. ГАЖ қ алай қ олданылады?