Кеңістік пен уақыт

Қ озғ алыстағ ы заттар мен неше-тү рлі ү рдістер кең істік пен уақ ыттың шең берінде ө тіп жатады. Ең жалпы тү рде алғ анда, кең істік деп заттар мен қ ұ былыстардың бірінің жанында бірінің орналасуын айтамыз, ал уақ ытқ а келер болсақ - ол дү ниедегі болып жатқ ан уақ иғ алардың бірінің соң ынан екіншісінің келуі.

Кең істік пен уақ ыттың табиғ аты жө нінде сонау кө не заманнан бастап осы уақ ытқ а шейін, негізінен, екі кө зқ арас қ алыптасты. Олар: субстанциализм - кең істік пен уақ ытты дү ниенің алғ ашқ ы негіздерінің бірі ретінде қ арайды жә не релятивизм (салыстырмалы) – кең істік пен уақ ыт қ озғ алып жатқ ан неше-тү рлі материалдық объектілердің формалары, соғ ан бағ ынышты.

Бірінші кө зқ арастың негізін жасағ ан кө не грек философы Демокрит болды. Ол ө зінің атомистік ілімінде дү ниенің алғ ашқ ы негізін қ ұ райтын екі бастаманы мойындайды: оның бірі кө зге кө рінбейтін ә рі қ арай бө лінбейтін ұ сақ бө лшектер –атомдар жә не ғ арыштағ ы бос кең істік. Атомдар сол кең істікте қ ұ лдырап келе жатып бір-бірімен соқ тығ ысып табиғ атың заттарын тудырады. Яғ ни, кең істік – субстанциялық алғ ашқ ы негіздердің бірі. Егер дү ниедегі атомдар бір сә тте жоғ алып кетсе, Дү ние қ ұ рымайды – кең істік алғ ашқ ы негіздердің бірі болып қ ала береді.

Сол заманның ірі ойшысы Эмпедокл бұ л пікірге қ арсы шығ ып: " судағ ы балық қ а қ араң ызшы – онда бос кең істік жоқ, бірақ балық қ озғ алады", - деген пікір айтқ ан болатын. Яғ ни, ол бос кең істік идеясына қ арсы шық ты.

Аристотельдің ойынша да, бос қ уыс жоқ, кең істік – дү ниедегі заттардың алатын орны, ал уақ ыт- қ озғ алыстың саны, мө лшері.

Орта ғ асырдағ ы ойшылдар кең істік пен уақ ытты Қ ұ дайдың жасампаздық іс-ә рекетімен тең еді. Дү ние ө тпелі болып кең істік пен уақ ытта берілген, тек Қ ұ дай ғ ана – мә ң гілік, олардан тыс жатыр.

Жаң а дә уірде Декарт " бос қ уыстық " идеясына қ арсы шығ ып кең істіктің заттармен толы екені жө ніндегі идеясын ұ сынды. Олай болса, кең істік пен созылу – бір. Ол ұ зақ тық пен уақ ытты айыру керектігін де айтады. Ұ зақ тық заттарғ а тә н нә рсе болса, уақ ыт – сол ұ зақ тық тың ой ө рісіндегі кө рінісі. Осығ ан жақ ын кө зқ араста Лейбниц те болды.

Кең істік пен уақ ыт жө ніндегі ерекше ой айтқ ан Кант болды. Оның ойынша, олар адамғ а априорлық (тә жірибеден бұ рын, тыс) тү рде берілген: кең істік сыртқ ы сезімнің, ал уақ ыт – ішкі сезімнің априорлық формалары. Тек солар арқ ылы ғ ана адам ө з дү ниетанымын белгілі бір тә ртіпке келтіре алады.

Жалпы алғ анда, философия жә не ғ ылым тарихында ХХ ғ. дейін кең істік пен уақ ыт жө нінде субстанциалық кө зқ арас басымқ ы болды. Оғ ан ө з ү лкен ү лесін қ осқ ан ағ ылшын ғ алымы И.Ньютон болғ ан-ды. Ол ғ ылымғ а абсолюттік кең істік (шексіз қ уыс) жә не уақ ыт (таза біркелкі ұ зақ тық) категорияларын ең гізіп, олар материядан да, бір-бірінен де тә уелсіз ө мір сү реді деген пікірге келеді. Сонымен қ атар, адамның санасында салыстырмалы кең істік пен уақ ыт жө ніндегі тү сініктер бар, олар тә жірибеге байланысты ө згерісте болуы мү мкін.

Ньютон гравитация (тарту) заң дарын ашу негізінде алыстан ә рекет ету теориясын жасайды. Дү ниежү зілік тарту кү ші ғ арышта сол сә тте тікелей шексіз тарап объектілерге ө з ә серін тигізеді. Сондық тан, уақ ыт ғ арышта барлық жерде біркелкі. Мысалы, жер бетіндегі бір университетте лекция оқ ылып жатса, басқ а жұ лдыздар аясындағ ы планеталарда сол сә тте басқ а зерделі пә нделерге де дә ріс жү ріп жатуы мү мкін. Бұ л классикалық механикада жасалғ ан тұ жырымдар болатын.

Алайда ХІХ ғ. бастап жоғ арыда айтылғ ан кө зқ арастарғ а кү мә ндану басталады. Электромагниттік ү рдістерді зерттей бастағ ан М.Фарадей мен Дж.Максвелл тарту кү ші қ ашық тық пен қ атар жылдамдық қ а байланысты жә не тікелей тарамайды, - деген пікірге келеді. Ал кү штің тарауы сол сә тте емес, белгілі бір шектелген жылдамдық пен жү реді. Соң ында, олар сә уле, магнетизм, электр қ уатын біріктіріп электромагниттік ө рістің ә р-тү рлі кө ріністері ретінде қ арай бастады.

Сонымен, ғ арыштағ ы кү штердің жылдамдығ ының шектелгені Ньютонның алыстан ә рекет ету теориясына ү лкен соқ қ ы жасап, А.Эйнштейннің ғ ылыми жаң алық тарын ашуғ а белгілі алғ ышарттар жасады. 1905 ж. ол ө зінің кең істік пен уақ ыт жө ніндегі арнаулы салыстырмалы теориясын жасап шығ арады. Бұ л теорияның негізінде ғ арыштағ ы ең асқ ан жылдамдық - сә уле жылдамдығ ы – 300мың км.сек. деген қ ағ ида жатыр. Онымен салыстырғ анда, басқ а жылдамдық тарды 0-ге тең еуге болады. Мысалы, жердегі дыбыс жылдамдығ ы 340м.сек. – сә улемен салыстырғ анда тұ рақ ты деуімізге болады. Егер де қ айсыбір ғ арыштағ ы ү рдістің жылдамдығ ы сә улеге жақ ындаса, онда оның кө лемі қ ысқ арып, уақ ыт баяулап, салмағ ы кү рт ө седі. Дү ниедегі жылдамдық шектелгеннен кейін, ғ арышта біруақ ытта болып жатқ ан ү рдістер жоқ. Ғ арыштағ ы ә рбір жү йенің ө з уақ ыт есебі бар. Мысалы, жерде жас ә йелі мен бір жасар баласын қ алдырып, 25 жасар космонавт сә улеге жақ ын жылдамдық пен ғ арышқ а ұ шып, бір жылдан кейін қ айтып келсе, оны 51-дегі баласы қ арсы алады екен! Ә кесі 26-да, баласы 51-де! Ө йткені, ғ арыш кемесінің ішіндегі уақ ыт баяулайды да, жердегі уақ ыт есебі бұ рынғ ыдай бірқ алыпты жү ре береді. Ә рине, бұ л теоретикалық қ иял, оның іске асуы мү мкін емес. Ол іске асқ ан жағ дайда ғ арыш кемесінің кө лемі жоғ алып бара жатқ ан нү ктеге айналар еді! Екіншіден, ондай жылдамдық қ а жету ү шін бү кіл Дү ниенің кү ш-қ уатын жұ мсау керек болар еді, ал, ол – мү мкін емес.

А.Эйнштейн 1916 ж. ө зінің жалпы салыстырмалы теориясын жасайды. Оның тү йіні - ғ арыштағ ы орасан зор объектілердің гравитациялық тартым арқ ылы жағ алай қ оршағ ан кең істікті қ исайтуы болып табылады. Сонымен, кең істік пен уақ ыттың қ асиеттері ғ арыштағ ы объектілердің массасының (салмағ ының) бө лінуіне байланысты ө згеріп отырады екен. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда 2000 жылдан артық ғ ылымда еш дау туғ ызбағ ан Евклид геометриясының негізгі қ ағ идалары жер бетіндегі адамдардың практикалық қ ызметіне бейімделген тұ рпайылынғ ан кең істік теориясы болып шық ты!

Неміс ғ алымы Б.Риман сфералық кең істіктің (ү лкен шардың ү стіндегі кең істік) қ асиеттерін зерттеп, оның ү стінде сызылғ ан тура сызық тан тыс орналасқ ан нү ктенің ү стінен бірде-бір тура сызық қ а параллельді сызық ты жү ргізуге болмайды – бә рі де онымен тоғ ысады деген пікірге келеді. Сфералық кең істіктің ү стіндегі ү ш бұ рыштың қ осындысы 180 градустан асып тү седі! Псевдосфераның геометриясын зерттеген орыс ғ алымы Н.И.Лобачевский мен венгр Я.Больяй керісінше нә тижеге келді - ү ш бұ рыштың қ осындысы 180 градустан аз болып шық ты. Сонымен қ атар, оның ү стінде бір тура сызық қ а қ осылмайтын кө п сызық тар болуы мү мкін.

Олай болса, кең істік пен уақ ыт жө ніндегі мың дағ ан жылдар бойы ө мір сү рген субстанциялық кө зқ арастың қ азіргі ғ ылыми зерттеулерге қ айшы келгенін байқ аймыз. А.Эйнштейннің ө зі айтқ анындай: " Мә селенің тү йіні мынада: егер де таң ғ ажайып болып Дү ниеден барлық материалдық заттар жоғ алып кетсе, кең істік пен уақ ыт қ ала берер еді деп бұ рын есептеген болатын. Ал салыстырмалы теорияғ а сә йкес- заттар мен бірге кең істік пен уақ ыт та қ ұ рдымғ а кетер еді. Яғ ни, кең істік пен уақ ыттың қ озғ алыстағ ы материядан тыс ө зіндік болмысы жоқ, олар тек оның формалары ғ ана.

Қ орыта келе, кең істік пен уақ ытты Дү ние болмысының ең жалпы қ ажетті формалары ретінде қ арап, сонымен қ атар, оны философия, физика т.б. ғ ылымдардың іргетасты категорияларына жатқ ызуымыз керек. Дү ниеде еш жерде кең істік пен уақ ыттан тыс ө мір сү ріп жатқ ан бірде-бір зат, қ ұ былыс жоқ.

Ең алдымен ескертетін нә рсе – олар шынайы жә не объективті, яғ ни, адамдардың санасынан тә уелсіз ө мір сү ріп, сонымен қ атар, танылады. Діни философияда кең істік пен уақ ыттан тыс ө мір сү ретін Қ ұ дай идеясы мойындалады – бірақ, ол ешқ ашанда дә лелденбейтін ашық сұ рақ. Ал Канттың субъективті-идеалистік кө зқ арасына келер болсақ (кең істік пен уақ ыт- априорлық сезімдік формалар ғ ана) – ол да қ азіргі ғ ылыми сынды кө термейді.

Келесі ескеретін мә селе – кең істіктің ү ш, ал уақ ыттың бір ө лшемдігі. Кең істіктегі ә рбір заттың орнын анық тау ү шін біз бір-біріне тә уелсіз ү ш координатаны (X, Y, Z, яғ ни, ұ зындық, биіктік, ен) пайдаланамыз. Математика саласында кө пө лшемді кең істік ұ ғ ымы пайдаланғ анмен, оның шынайы кең істікке қ атысы жоқ, ө йткені оның координаталары заттың температура, жылдамдық, массасын т.с.с. анық тайды.

Уақ ытқ а келер болсақ, оның ө лшемі бір ғ ана: ол ө ткеннен қ азіргіге ө тіп болашақ қ а бағ ытталғ ан. Теоретикалық тұ рғ ыдан алғ анда, егер жылдамдық кү н сә улесінен де жоғ ары болса, онда уақ ыт кері ағ уы мү мкін. Бірақ, ол шынайы тү рде мү мкін емес. Уақ ыттың кері қ айтпаушылығ ы – оның бір ө лшемдігінен шығ ады. Кең істікте қ айта оралушылық бола береді. Мысалы, біз кү нде ү йден шығ ып, кешке қ айта ораламыз.

Кең істіктің біркелкілік (барлық нү ктелердің тең дігі) жә не изотроптық (барлық жақ қ а бірдей тарауы), ал уақ ыттың тек біркелкілік (барлық нү ктелер бір-біріне тең болғ андық тан уақ ытты қ ай сә ттен болсын бастай беруге болады) қ асиеттері бар.

Соң ғ ы жылдары ғ ылымда биологиялық, психологиялық жә не ә леуметтік кең істік пен уақ ыт категориялары пайда болып қ азіргі ө мірде кең інен пайдаланып зерттелуде.

Биологиялық кең істік пен уақ ыт ә р-тү рлі тіршілік формаларының кең істік пен уақ ыттың шең беріндегі ө мір сү ру ерекшіліктерін, ө сімдік пен жануарлар ә леміндегі тү рлердің ауысуын т.с.с. сиппатай ды.

Мысалы, иттің ө мірінің ұ зақ тығ ы 20 жылғ а жуық болса, қ арғ аның ө мірі 300 жылғ а дейін созылады. Дү ниедегі ең ұ зақ ө мір сү ріп жатқ ан жануар тү рі – крокодилдер – ө згерместен сонау динозаврлар ө мір сү рген уақ ыттан бері келе жатыр.

Ал биологиялық кең істікке келер болсақ, оң тү стік аймақ қ а бейімделген тіршілік формалары солтү стікте ө мір сү ре алмайды, ә р тіршілік формаларының ө зінің кең істіктегі ө мір сү ру ареалы бар.

Адамның биологиялық ө мір сү ру ұ зақ тығ ына ә леуметтік факторлар ө зінің зор ә серін тигізеді. Мысалы, алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амдағ ы орта адам ө мірінің ұ зақ тығ ы 25 жылдай болса, қ азіргі дамығ ан елдердегі кө рсеткіш – 75-80 жылғ а дейін жетеді. Ал, ө мір сү ру кең істігіне келер болсақ, адам ө зінің саналы іс-ә рекетінің арқ асында жер бетіндегі барлық аймақ тарды игерген. Бү гінгі таң да адамның аяғ ы баспағ ан жер қ алмағ ан болар.

Қ азіргі ғ ылыми деректер бойынша, ә р организмнің ө зіне тә н уақ ыт ө лшемі мен ритмі бар. Мысалы, жылы кү з шағ ында солтү стіктен алғ ашқ ы суық жел келген кезден бастап қ оян қ оң ыр жү нін тү сіріп ағ ара бастайды. Егер қ ар уақ ытында жаумаса, қ ара жерде ақ қ оянды кө руге болады. Орта ғ асырдағ ы діни философияда “қ ұ дайды дә лелдеудің ” бұ л негізгі аргументі болатын - ә р тіршілік формасы “мақ сатқ а лайық тылық тың ” негізінде ө мір сү реді, ал оны тіршілікке енгізген жоғ арғ ы саналы кү ш. ХХғ. ортасына шейін бұ л “дә лелдеуді” ғ ылыми жолмен ешкім терістей алмады. Тек, совет ғ алымдары П.Анохин мен Н.Бернштейннің арқ асында ғ ана оның қ ұ пиялығ ы ашылғ ан болатын. Оның мә н-мағ насы мына факторларда жатыр.

Ә рбір организм ө зінің жағ алай ортағ а бейімделу барысында шындық ты алдын-ала бейнелеу дә режесіне кө теріледі. Оғ ан себеп болғ ан ғ арыштағ ы уақ ыт ритмі: кү н мен тү н, жаз бенен қ ыс, айдың гравитациялық тартуы арқ ылы тең із суының кө терілуі мен қ айтуы, кү ннің ә рбір 11 жыл сайын энергиясының ө суі т.с.с. миллиарттағ ан жылдар бойы тіршілік ритмін анық тап, оның генетикалық бағ дарламасында жазылып, соғ ан сә йкес ө мір кезең дерін тудырды.

Биологиялық уақ ыт та организмнің ө мір сү руінің ә р сатысында соғ ан сә йкес ө згеріп отырады. Адамның жас кезінде организмдегі “сағ ат” жағ алай қ оршағ ан уақ ыттан гө рі тезірек ө теді де, психологиялық тұ рғ ыдан келгенде адам ө мірі баяу ө тіп жатқ ан тә різді болады. Кә рілік келіп, организм ескірген кезде оның “сағ аты” қ оршағ ан ортадағ ы уақ ыт ритмінен қ алың қ ырап, психологиялық тұ рғ ыдан алғ анда, ө мірдің зымырап тез ө тіп бара жатқ анындай ә сер тигізеді. Сонымен, биологиялық кең істік пен уақ ыт та бірқ алыпты емес, ө мірдің ерекшелігіне сай ө згеріп отыратынын анық тадық.

Психологиялық кең істік пен уақ ытқ а келер болсақ, оның да ө з ерекшеліктері бар екенін байқ аймыз. Ол, негізінен алғ анда, тек адамғ а тә н нә рселер. Ол дү ниені адами қ абылдау мү мкіндіктерімен бірге оның іс-ә рекетімен тығ ыз байланысты. Егер сіз ө те қ ызық ты шығ армашылық іспен айналысып жатсаң ыз, онда уақ ыттың қ алай ө ткенін байқ амай қ аласыз. Жалғ ыздық - адам уақ ытын қ орғ асын басқ андай басып баяулатады. Ағ ылшындар айтқ анындай, ісі жоқ тық, адамның миын шайтанның шеберханасына айналдып, ақ ырында адам ішімдікке, нашақ орлық қ а салынып, я болмаса, қ ылмыстық жолғ а тү сіп, ө зін-ө зі жоғ алтып, жалғ ыз-ақ берілетін ө мірінің быт-шытын шығ арады. Ө кінішке орай, бү гінгі таң дағ ы кең етек алғ ан жұ мыссыздық - қ оғ амдағ ы бү кіл ә леуметтік аномияның (ауытқ удың) негізгі себебі болып отыр.

Дү ниеде тек қ ана психологиялық салада уақ ыттың қ айта оралу ә сері бар. Оны алғ аш рет кө ркем тү рде кө рсетіп, таң ғ алдырғ ан француз жазушысы Марсель Пруст болғ ан-ды. Егер сіз жас кезің ізде болғ ан жерге қ айта оралып, алғ ашқ ы махаббат оянғ ан жердегі қ айың ның жанында тұ рсаң ыз, ө зің іздің кө ң іл кү йің ізге байланысты сол балауса кезің ізге қ айта оралғ андай боласыз. Сол кездегі сезімдер мен дү ниесезім сізге қ айта оралғ андай болады. Ол ә сіресе, адамның тү сінде, кейбір бейсаналық, транспсихикалық ақ уалдарда кездеседі. Ә рине, психологиялық тұ рғ ыдан уақ ыттың қ айта оралғ андай ә сері ө мір шең беріндегі жан-дү ниеде ө те терең із қ алдырғ ан оқ иғ алармен байланысты екені тү сінікті жә йт.

Соң ғ ы, ә леуметтік кең істік пен уақ ытқ а келер болсақ, ол да ү не бойы ө згерісте. Біржолата жә не біркелкі берілген ә леуметтік кең істік пен уақ ыт – жоқ. Мысалы, алғ ашқ ы қ ауымдағ ы ә леуметтік кең істік адамның жаяу біркү ндік жолының шең берімен тең болды, яғ ни, 20-30 шақ ырым. Жылқ ыны ү йреткен кезден бастап, ә леуметтік кең істік анағ ұ рлым кең ейді. Машиналық техника пайда болғ ан кезде, ол мың дағ ан шық ырымғ а ө сті. Ал, қ азір сіз Лондонның “Хитроу” аэропортында 2, 5 дыбыс жылдамдығ ымен ұ шатын “Конкорд” ұ шағ ына мінсең із - 4 сағ аттан кейін Американың “Дж.Кеннеди” аэропортына қ онасыз! Радио, телевидение, интернеттің дамуы – бү кіладамзаттық ә леуметтік кең істікті қ ұ рады. Кү нбе-кү н Дү ниеде не болып жатқ анын ү йде отырып ақ біле бересіз.

Ә леуметтік уақ ыттың да ү не бойы ө згерісте екенін байқ ауғ а болады. Мысалы, Орта ғ асырларда ө мір сү рген бабаларымыздың уақ ыты тым баяу ө тті. Ө йткен себебі, қ оғ ам ө міріндегі ө згерістер тым тө мен қ арқ ынмен жү рген болатын. Сонау 4-5-ші аталардың жасағ ан ісін шө берелері мен неменелері істеді: мал бақ ты, қ ымыз ішті, сайысқ а тү сті, қ ызды қ ауышты т.с.с. Барлық қ арым-қ атынастар ата-бабалардан қ алғ ан ә дет-ғ ұ рыптардың негізінде жү ре барды, ө згерістер ө те аз болды.

Жаң а дә уір дү ниеге келген кезде жағ дай мү лде ө згерді. Жү здеген қ алалар бой кө теріп, мың дағ ан жаң а кә сіптер пайда болды, ғ ылым мен техника орасан-зор жетістіктерге жетті – солардың бә рін игеріп ө з бойында қ амтуғ а адамның уақ ыты жете алмай қ алды – сондық тан ол тез қ арқ ынды ө те бастады. Бү гінгі таң дағ ы реформалар ө мір қ арқ ынын ө те тез ө сіруде. Кө п қ иындық тардың себептерінің бірі – осығ ан байланысты, кө п адамдар, ә сіресе, жасы келіп қ алғ андар, оны игеруде ө те ү лкен қ иындық тардан ө туде.

Соң ында ескеретін нә рсе – бұ л тақ ырыптың ө міршең дік, этикалық мә н-мағ насы, маң ыздылығ ы. Ө йткені, адам ө мірін Дү ниедегі қ айсыбір затпен салыстырсақ, оның ө лшемін ешқ ашанда таба алмаймыз. Оны жалғ ыз ғ ана уақ ытпен салыстыруғ а болады. Адам ө мірі – “Ұ лы мә ртебелі Табиғ аттың ”, я болмаса, Қ ұ дайдың бізге берген сыйы, ө мір уақ ыты. Уақ ытында Ибн-Сина айтып кеткендей, біз бұ л Дү ниеге келуіміз де, келмеуіміз де мү мкін еді. Алайда, біз келдік. Біле білген кісіге, жалғ ыз соның ө зі ғ ана - ү лкен бақ ыт, ғ ажап оқ иғ а. Олай болса, ө мірдің ә р сә тін бағ алап, оны ө те ұ қ ыпты пайдалануымыз керек. Тек сонда ғ ана ө мірде ү лкен жетістіктерге жетуге болады. Жас уақ ытын зая ө ткізген адам жасы келгенде қ ынжылады, ө йткені, қ анша ө мірдегі болғ ан мү мкіндіктер іске аспай қ алды, ал ө ткенді, қ айта оралтуғ а болмайды – ол мә ң гілікке кете барды. Олай болса, жас дос, осы бастан ә рбә р сә тті ө з дарының ды дамытуғ а пайдаланып, алдың а ү лкен мақ сат-мұ рат қ ой, ол сенің зор кү ш-қ уатың ды оятып, жетістіктерге итерлейді. Осы ізденіс, ө мірді терең сезіну жолында сағ ан кө п табыс тілейміз.