Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бухгалтерлік және салық есеп регистрін бақылау

Материалдық емес активтерді ішкі бақ ылауны жү ргізетін тұ лғ а аудитордың бағ дарламасы бойынша бақ ылау жү ргізгені жө н. Сонымен қ атар, аудитор материалдық емес активті қ ұ нын бағ алаудың дұ рыстығ ын тексеру кезінде ә р тү рлі тә сілдермен анық тағ аннын ескереді:

- жарғ ы капиталына зияткерлік (интеллектуалдық) меншік салынғ ан жағ дайда тараптардың (қ ұ рылтайшы) келісімдері бойынша;

- бұ л объектілерді иелікке алу мен дайын жағ дайғ а келтіру бойынша нақ ты шығ ындарғ а негізделе отырып (38 ХҚ ЕС);

- басқ а кә сіпорындардан жә не тұ лғ алардан ө теусіз алу кү йінде сараптама жолымен.

Ішкі бақ ылау жү ргізуге бағ ыттама ретінде матераилдық емес активті тексеру бағ дарламасын тө мендегі 17-ші кестеде кө рсеттім.

Кесте 17 – материалдық емес активтерді тексеру бағ дарламасы

Белгіленуі мен атқ арылатын функцияларына байланысты материалдық емес активтер ү ш негізгі топқ а бө лінеді:

1. Зияткерлік меншік;

2. Мү ліктік қ ұ қ ық тар;

3. Кейінге қ алдырылғ ан шығ ындар.

Зияткерлік (интеллектуалдық) меншіктің объектілері мыналар: патенттер, лицензиялар, пайдалы ү лгілер (модельдер), жаң алық тар, ө нертапқ ыштар, ө ндірістік ү лгілер, ЭЕМ (электронды есептегіш машиналар) ү шін бағ дарламалар, сараптау жү йелері, «ноу-хау», «гудвилл», сауда белгілері, фирмалық атаулар, қ ызмет ету белгілері, авторлық жә не басқ а да аралас қ ұ қ ық тар.

Мү лік пайдалану жө нінде мына қ ұ қ ық тар жатады: табиғ ат ресурстарын (жер қ ойнауын, минералды қ азбалармен т.б.), жер телімдерін (учаскелерін), мү ліктің ә р қ илы тү рлерін жә не т.с.с.

Кейінге қ алдырылғ ан шығ ындарғ а мыналар жатады:

- ұ йымдастрыу шығ ыстары;

- ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары;

- тә жірибелік-конструкторлық ә зірлеме.

Алайда 38 Қ ЕХС сә йкес ақ шалай емес материалдық емес баптары бойынша шығ ындар сол болғ ан есепті кезең шығ ысы ретінде осындайда танылады:

1. бухгалтерлік есептің басқ а стандартына сә йкес атқ арылатын материялдық емес баптарғ а жатпаса;

2. оны тану белгілері (критерийлері) мен анық тамасына сай келетін материалдық емес актив қ ұ нының бө лігіне қ ұ раса

Материялдық емес активті тексергенде мынандай жағ дайларғ а аударғ ан жө н:

1. «Гудвилл» (Гфб) – фирма бағ асы (іскерлік бедел) – ә детте дамығ ан елдерде біртұ тас мү ліктік-қ аржылық кешен (МҚ К) ретіндегі фирманың қ ұ ны мен олардың актив қ ұ ны (АҚ) арасындағ ы айырманы сипаттайтын қ ұ ндық категория:

Г_фб =МҚ К – АҚ (4)

2. Қ Р бухгалтерлік есеп жү йесінде есеп жү йесінде «Гудвилл» (Г_оф) заң ды тү рде ә зірге аукционнан жә не конкурс бойынша жекешелендіру процесі ү шін қ олданылады. Осығ ан байланысты отандық фирма (ОФ) иелікке алатын баланыстық қ ұ ны (БҚ) мен сатылымдық бағ асы (СБ) арасындағ ы айырма ретінде белгіленеді:

Г_оф =СБ – БҚ (5)

3. Азаматтың зияткерлік (интеллектуалдық) жә не іскерлік жақ тары оның ішінде біліктілігі мен ең бекке деген қ абілеті одан алынып, басқ а адамғ а берілуі мү мкін емес болғ андық тан, материалдық емес актив болып танылмайды.

4. Материялдық емес активтер объектісінің бар екендігі қ ұ жат тү рінде рә сімделді ме? Есепке алынатын материалдық емес активтің кез келген объектісі оны елестетуге болатындай объективті тү рде кө рінуі тиіс. Мысалы, егер жерді пайдалану қ ұ қ ығ ы енгізілсе, онда бұ л қ ұ қ ық ты есепке алу ү шін белгіленген заң намалық тә ртіпке («Жер учаскесіне меншік қ ұ қ ығ ын беретін акт») сә йкес ресімделуге тиісті, ұ йымның пайдалануына берілуі фактісі мен жер учаскесіне қ ұ рылтайшылық қ ұ қ ық ты растайтын тиісті қ ұ жаттама болып табылады (38 Қ ЕХС).

5. Талап-қ ұ қ ығ ына ие болу, пайдалы ү лгілерге, ө ндірістік ү лгілерге қ ұ қ ық тарды алу Патентік ведомствода тіркелуге тиісті лицензиялық келісімшарттармен расталуғ а тиісті:

- «ноу-хауды» иелікке алуды кө рсету ү шін ұ йым оны бейнелеу мен сипаттауғ а билігі болуы керек;

- тауарлық белгіні немесе қ ызмет кө рсету белгісін сатып алу Патенттік ведомствода тіркелген кең шілік жасау туралы шартта тұ жырымдалуы тиіс. Мысалы, қ оғ амдық тамақ тандыру ұ йымдарында, ә сіресе, ұ лттық тағ ам мейрамханаларында тағ ам мә зірі, ал геологиялық барлау ұ йымдарында — геологиялық есеп, карта жә не материалдар тү рінде ұ сынылғ ан жер қ ойнауы туралы геологиялық немесе басқ а ақ парат жарғ ылық капиталына салым бола алады.

6. Материалдық емес активтер қ ұ нының бастапқ ы бағ асы дұ рыс кө рсетілді ме? Ол мынадай тү рде айқ ындалады:

- жарғ ы капиталына салымдар жағ дайында — тараптардың келісімі бойынша;

- басқ а заң ды жә не жеке тұ лғ алардан ақ ы тө леп иелікке алу мен ұ йымда объектілерін қ ұ ру жағ дайында - іс жү зінде нақ ты жасалғ ан иелікке алу (қ ұ ру) жә не бұ л объектілерді ә зірлік дең гейі жағ дайына келтіру (Қ Қ С-сыз жә не арнайы салық тар) бойынша шығ ындарғ а негізделеді;

- басқ а ұ йымдардан жә не тұ лғ алардан ө теусіз алуда – сараптау жолымен.

7. Пайдаланушыларда аталмыш объектінің патентін алу фактісін растайтын қ ұ жаттамасы бар ма? Ұ йымғ а материалдық емес активтер тү суі МЕА-1 қ абылдау-тапсыру актісі бойынша, ОС-1 негізгі қ ұ ралдарды қ абылдау-тапсыру актісіне ұ қ сас пішінде (формада) ресімделеді.

8. Материалдық емес активтердің обьектілері ұ йымның баланс есебінен дұ рыс шығ арылды ма?

9. Материалдық емес активтер объектілерге тозу дұ рыс есептелді ме? Амортизациялық ауцарымының мө лшері жалпы ережеге сә йкес бастапқ ы қ ұ н мен пайдалы қ ызмет мерзіміне (бірақ ұ йымның іс-ә рекеті мерзімінен аспауы тиіс) негізделіп есептелген нормалар бойынша ай сайын анық талуы тиіс. Пайдалы қ ызмет ету мерзімі болып қ олданылатын объектілердің пайда немесе ұ йымғ а басқ адай тиімділік ә келетін уақ ыты саналады. Пайдалы қ ызмет ету мерзімін анық тау мү мкін емес жағ дайда немесе қ иынғ а тү скенде материалдық емес активтер бойынша амортизациялық аударымдар нормасы 10 жылғ а деп есептеліп, белгіленеді. Материалдық емес активтердің кейбір тү рлері бойынша амортизация мү лдем есептелмейді. Бұ лар – қ ұ ны уақ ыт ө те келе кемімейді, не болмаса пайдалануына қ арай пайдасы азаймайды деген сенімділігі бар активтер. Ә лемдік тә жірибеде мұ ндай активтерге «ноу-хау» қ ұ қ ығ ы, тауарлық белгілер жә не т.б. жатады.

10. Материалдық емес активтердің синтетикалық жә не аналитикалық есебі дұ рыс жү ргізіле ме:

- 2700 бө лімшеде 2710 «Гудвилл», 2720 «Гудвилдің қ ұ нсыздануы», 2730 «Ө зге материалдық емес активтер», 2740 «Ө зге материалдық емес активтер амортизациясы», 2750 «Ө зге материалдық емес активтер қ ұ нсыздануынан болатын шығ ындар» шоттары бойынша;

- материалдық емес активтерді салым шоттарына Дебет 2710, 2730 шоттарына жә не Кредит 5110 шоттарына (5100 «Тө ленбеген капитал» бө лімшесіне) жарғ ы капиталына енгізгенде;

- заң ды жә не жеке тұ лғ алардан материалдық емес активтерді алғ анда жә не кіріске алғ анда тө лемге дейін Дебет 2710, 2730 шоттары жә не Кредит 3320, 3330 шоттары; сондай-ақ Кредит 3310, 1010 жә не1030 шоттары бойынша кө рсетіледі.

11. Есептің журнал-ордерлік тү рің де материалдық емес активтердің амортизациясын есептеуге: 2740 «Ө зге материаддық емес активтердің амортизациясы».

12. 2720 «Гудвилдің қ ұ нсыздануы» шоты бойынша бухгалтерлік корреспонденциялар дұ рыс жасалды ма?

13. Материалдық емес активтердің синтетикалық жә не аналитикалық есебі мен олардың тозу мә ліметгері Бас кітаптағ ы жә не басқ а бухгалтерлік тіркелімге (регистрлерге) жазбалары сә йкес пе?

14. Материалдық емес активтерді жасау бойынша барлық шығ ыстар 2930 «Аяқ талмаган қ ұ рылыс» шотында «Материапдық емес активтерді жасау бойынша шыгыстар» аралық шотында щоғ ырланады.

15. Субъектінің ұ йымдастырушылық шыгыстары шық қ ан шығ ыстардың нақ тылы қ ұ нымен Дебет 2730 шоты жә не Кредит 1010, 1030, 3310 шоттарында кө рсетіледі.

16. Пайдалану барысында материалдық емес активтер бойынша амортизацияны есептеу ү шін келесі негізгі корреспонденциялар қ олданылады:

- Дебет 2930 шоты жә не Кредит 2740 шотында; Дебет 1210 шоты жә не Кредит 3130 шотында Қ Қ С сомасында қ ұ рылыста, қ айта қ ұ руда жә не басқ адай кү рделі қ аржыда;

- Дебет 8410 шоты жә не Кредит 2740 шотындағ ы ө нім ө ндіруде, орындалган жұ мыс пен кө рсетілген қ ызметте;

- ө німді, жұ мысты жә некө рсетілетін қ ызметті ө ткізу процесінде Дебет 7110 шоты жә не Кредит 2740 шотында;

- жалпы жә не ә кімшілік шыгыстары – Дебет 7210 шоты жә не Кредит 2740 шотында.

17. Тө менде кө рсетілгендердің нә тижесінде материалдық емес активтердің істен (есептен) шығ уы:

а) ө ткізуге байланысты есептен шығ ару:

- қ алдық қ ұ ны бойынша – Дебет 7410 шоты жә не Кредит 2730 шотын;

- жинақ талғ ан амортизация сомасына – Дебет 2740 шоты жә не Кредит 2730 шотын;

- келісімшарттық қ ұ нғ а (Қ Қ С-сыз) – Дебет 1210 шоты жә не Кредит 6210 шотын, Дебет 1210 шоты жә не Кредит 3130 шотын Қ Қ С сомасына;

ә) мыналарғ а ө теусіз берілсе:

баланстық қ ұ нғ а – Дебет 7410 шоты жә не Кредит 2730 шотына;

Қ Қ С сомасына – Дебет 7210 шоты жә не Кредит 3130 шотына;

б) жарғ ы капиталына салым ретінде мыналарғ а беру:

- баланстық қ ұ нғ а – Дебет 7410 шоты жә не Кредит 2730 шотына;

- жинакталган амортизация сомасына - Дебет2740 шоты I жә неКредит 2730 шотына;

- материалдық емес активтер келісілген қ ұ нына (егер ол баланстан асатын болса) - Дебет2040, 2210, 2310 шоттары жә неКредит6210 шотына;

- берілген материалдық емес активтер келісілген қ ұ нына, егер ол баланстық қ а сә йкес болса, онда баланстық қ ұ нғ а – Дебет 2040, 2210, 2310 шоттары жә не Кредит 2730 шотына;

- бұ рын есептелген тозу сомасына - Дебет2740 шоты жә не Кредит 2730 шотына.

18. Материалдық емес активтерді ө ткізуден тү скен табыс Кредит 6210 «Материалдық емес активтердің шығ арылуынан тү сетін табыс» шоты бойынша Дебет 1030 «Ағ ымдағ ы банктік шоттардағ ы ақ ша қ аражаты», 1040 «Карт-шоттардағ ы ақ ша қ аражаты», 1060 «Ө зге ақ ша қ аражаты», 1010 «Кассадағ ы ақ ша қ аражаты», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қ ысқ а мерзімді дебиторлық берешегі» немесе 2180 «Ө зге ұ зақ мерзімді дебиторлық берешек» шотынан.

19. Жыл соң ында барлық шығ ыстар жиынтық табысқ а есептен шығ арылады: Дебет 5410 шоты жә не Кредит 7410 шотынан, Дебет 6210 шоты жә не Кредит 5410 шотынан.

Ұ йымда негізгі қ ұ ралдарғ а ішкі бақ ылау жұ мыстарын жү ргізу ішкі аудитпен тығ ыз байланыста болып келеді.

Негізгі қ ұ ралдардың қ олда бар болуының, сақ талуы жә не пайдалану аудиті бағ дарламасының қ ұ рамдас элементтері болып келесі тексерістер табылады:

1. негізгі қ ұ ралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітап мә ліметтерімен сә йкестігі;

2. негізгі қ ұ ралдардың қ олда бары мен сақ талуы;

3. мү лікті негізгі қ ұ ралдарғ а жатқ ызудың, оларды жіктеуі бойынша топтастырудың, ө ндірістік процеске қ атыстылығ ы, (16 Қ ЕХС);

4. негізгі қ ұ ралдардың тү суі мен істен шығ уы жө ніндегі операциялардың есебінде бағ алаудың, ресімдеудің жә не кө рсетудің дә лдігі;

5. негізгі қ ұ ралдардың тозуы мен жө ндеуін есептеу жә не кө рсетуде мақ сатқ а сә йкестігі. «Амортизация» (кейінгі латынның «ө теу» сө зінен) – негізгі қ ұ ралдардың қ ұ нын арнайы ақ шаны – ө ндіріс шығ ындарына немесе негізгі қ орлардың жай немесе кең ейтілген қ айта ө ндірісіне айналуына кіретін амортизациялық аударымдар пайдалануына кө шірудің объективті процесі (16 Қ ЕХС);

6. бухгалтерлік есеп пен есептілік регистрлерінде негізгі қ ұ ралдардың бар болуы мен қ озғ алысы туралы мә ліметтерді дұ рыс кө рсетудің жү йелігі;

7. негізгі қ ұ ралдарды пайдаланудың оң тайлы ісі мен тиімділігі жә не т.б. (12.2-кесте).

Негізгі қ ұ ралдар аудитінің жоғ арыда кө рсетілген процедураларының мазмұ нын ескере отырып, мыналарды зерттеп білу қ ажет:

1. Негізгі қ ұ ралдардың сақ талуын қ амтамасыз ету бойынша нақ ты шаралар қ абылданды ма, ұ йым басшысының бұ йрығ ымен материалдарғ а жауапты адамдар (МЖА) тағ айындалды ма, олармен толық жеке материалдық жауапкершілік туралы жазбаша келісімшарт жасалды ма?

2. Негізгі қ ұ ралдардың сақ талуын қ амтамасыз ету ү шін, МЖА-ғ а жағ дайлар жасапды ма, жабылатын қ ойма ғ имараттары бар ма, олар кү зет сигнализацияларымен жарақ тандырылғ ан ба?

3. Ұ йым аумағ ынан тауарлы-материалдық қ ұ ндылық - тарды тасып-шығ ару тә ртібі ұ йымдастырылган ба, басшының бұ йрығ ымен негізгі қ ұ рал-жабдық гардың сақ галуын тексеру ү шін тұ рақ гы жұ мыс істейтін комиссия тағ айындалды ма?

4. Негізгі қ ұ ралдардың сақ талуын тү гендеу (инвентаризация) мен іріктемелі тексерулер жү ргізілді ме, олардың қ орытындылары ресімделген бе, кем шық қ ан жағ дайларда айыптыларғ а қ андай шаралар қ олданылды?

Ұ йымда негізгі қ ұ ралдарды тексеру бағ дарламасы тө мендегі 18-ші кестеде кө рсеттім.

Кесте 18 – негізгі қ ұ ралдардың (НҚ) аудит бағ дарламасы

Негізгі қ ұ ралдардың қ озғ алысын тексергенде мыналарғ а ерекше назар аудару керек:

- мү ліктің негізгі қ ұ ралғ а жатқ ызу мен оларды тиістілік жағ ынан (меншікті ә лде жалғ а алынғ ан), ө ндірістік процеске қ атысу сипаты бойынша (іс жү зіндегі не жү мыс істеп тұ рмағ ан), белгіленуі бойынша (ө ндірістік пен ө ндірістік емес), ө ндірістегі рө лі бойынша (белсенді-активті немесе бә сең -пассивті) жә нет.б. жіктеудің дұ рыстығ ы;

- бастапқ ы қ ұ нды, тозуды, келісу немесе сатып алу бағ асын (ұ лттық валютамен сатып алу сә тіндегі қ айта есептеу бағ амы бойынша шетелдік валюта ү шін) кө рсету тізбесін;

- ұ йымның негізгі қ ұ рал қ ұ рамына кірмейтін, 2930 шотында бітпеген қ ұ рылыс ретінде ескерілетін, уақ ытша пайдалануда тұ рғ ан кү рделі қ ұ рылыс объектілері;

- ә детте, баланстан кем болмайтын нарық гық қ ұ нды белгілеу;

- негізгі қ ұ ралдарды ө теусіз бергенде оларғ а Қ Қ С салынуга тиістілігіне, бұ ғ ан ө ндірістік емес сала ү шін сол салық пен бірге иелікке алынғ анды ө теусіз беру кірмейді (беретін тарап Қ Қ С-ны тө леуші болып табылаады жә не т.б.).

Аудитор жабдық таушы (мердігер) тө лейтін Қ Қ С-ын есепке ала отырып, негізгі қ ұ ралдарды ө теусіз алу мен иелікке алуғ а байланысты операциялардың есептілігі мен есепте кө рсетілуінің дұ рыстығ ын жете зерттейді. Осы объектілер бойынша, негізгі кұ ралдарды қ абылдау-тапсыру актісі мә ліметтеріне сай №12 жә не №10 журнал-ордерде 2400 «Негізгі қ ұ ралдар» бө лімшесінің шоттарында кө рсетілген кө рсеткіштердің анық тылығ ы мен негізділігі тексеріледі.

Сонымен қ атар негізгі қ ұ ралдардың қ озғ алысын қ адағ алауда келесі шоттардың корреспонденцияларының дұ рыстығ ын қ арау қ ажет:

Негізгі қ ұ ралдарды ө теусіз алуда:

- қ алдық қ ұ н бойынша – Дебет 2410 шоты жә не Кредит 6160 шотын;

- жинақ талган тозу сомасына – Дебет 2410 шоты жә не Кредит 2420 шотын:

- салық тық шот-фактурағ а сә йкес, Қ Қ С ескерілген – Дебет 1420 шоты жә не Кредит 6160 шотын.

Негізгі қ ұ ралдарды субъектінің ө зі дайындағ анда:

- қ ұ рылыс процесінде субъектінің шеккен нақ ты шығ ын сомаларына Дебет 2930 шоты жә не Кредит 1310, 3310, 3350, 3140 шоттарын;

- дайындау (қ ұ рылыс) біткен соң объектілерді кіріске алу Дебет 2410 шоты жә не Кредит 2930 шотын;

- негізгі қ ұ рал тү скенде 2400 бө лімшенің Дебет «Негізгі қ ұ ралдар» жә не Кредит 2930, 5020, 3320, 3330, 6160, 1010-1060, 3310, 3390, 3310, 3390 шоттарына корреспонденция жасалады. Ө ндірістік қ ажеттіліктер ү шін алынғ ан негізгі қ ұ ралдар бойынша НҚ (негізгі қ ұ ралдар) бұ ғ ан кірмейді. Ұ йымғ а ұ сынылган Қ Қ С Дебет 1420 «Орнын толтыруғ а жататын Қ Қ С» шоты бойынша Кредит 3310 «Берушілер мен мердігерлерге берілетін қ ысқ а мерзімді берешек» жә не 1250 бө лімше «Қ ызметкерлердің қ ысқ а мерзімді дебиторлық берешегі» шоттары корреспон- денциясында, Қ Қ С қ оса есептеу Дебет 3130 шоты жә не Кредит 3110 шотына жазылып, есепте кө рсетілуі тиіс.

2400 бө лімшенің шоттарында ескерілген негізгі қ ұ ралдарга ә р ай сайын амортизация есептеледі: Дебет 2930, 7210, 7110, 8410 шоттары жә не Кредит 2420 бө лімшенің «Негізгі қ ұ ралдардың амортизациясы» — 2420 шотының, Дебет 8441 шоты жә не Кредит8412 шоты, Дебет 8112 шоты жә не Кредит 8410 шоты, Дебет 8111 шоты жә не Кредит 8112 шоты корреспонденцияларының дұ рыстығ ы тексеріледі. Нормаланғ ан амортизациялық кезең бойы тозуды есептеу тә ртібі зерттеледі, ә сіресе, негізгі қ ұ ралдардың жиі қ олданыстағ ы бө лігінің жылдам тозу ә дістемесі пайдаланылатын (есеп саясатымен салыстырады) объектілер бойынша амортизацияның (тозуының) бірың ғ ай нормаларының сақ талуы анық талады (16 Қ ЕХС).

Ә деттегідей іс-ә рекеттен салық салуга дейінгі табыс (шығ ын) кө леміне негізгі қ ұ ралдардың істен шығ уынан болатын қ аржылық нә тижелер тікелей ә сер етеді, сондық тан аудиторлар Кредит 6210 «Негізгі қ ұ ралдың шығ арылуынан тү сетін табыс» пен Дебет 1210, 1220, 1230, 1010, 1060 шоттарының корреспонденциясының дұ рыстыгын зерттейді.

Негізгі қ ұ ралдарды беру нә тижесінде болғ ан шығ ындардың орнын толтыру ық тимал кө здерге, «Кірістер» мен «Шығ ыстар» бө лімдерінің шотына есептен шығ арудың заң дылығ ына ерекше кө ң іл бө лінеді.

Аудитор Дебет 8410, 7210, 7110 шоттары жә не Кредит 3390 «Ө зге қ ысқ а мерзімді кредиторлық берешек» «Негізгі қ ұ ралдардың жө ндеуге шығ атын алдағ ы шығ ыстар резерві» аралық шоты, Дебет 3390 шоты жә не Кредит 3310, 1310, 3350, 4230, 3140 шоттарының жө ндеу қ оры есебінде пайда болу дұ рыстығ ын зерттеуі қ ажет. Негізгі қ ұ ралдар объектілерінің кем шығ уы немесе бү лінуі жағ дайында Дебет 1410 шоты жә не Кредит 2410 шоттарының; Дебет 7210 шоты жә не Кредит 3130 шотының, Дебет 2420 шоттары жә не Кредит 2410 шоттарының; Дебет 1250 шоты жә не Кредит 1410 шотының; Дебет 1250 шоты жә не Кредит 4420 шотының; Дебет 1010, 3350 шоттары жә не Кредит 1250 шотының; Дебет 4420 шоты жә не Кредит6210 шотының дұ рыстығ ын білуі керек.

Негізгі қ ұ ралдардың ағ ымдағ ы жө ндеу бойынша шығ ындар бухгалтерлік жө ндеу бойынша шығ ындар бухгалтерлік есепте тү п-тү гел кезең шығ ыстарына, ал салық тық есепте — шегерілімге жатқ ызылады.

Кү рделі жө ндеу шығ ындары бухгалтерлік есеп пен қ ұ ндық баланста салық есебіндегі негізгі қ ұ ралдардың тиісті тобы активтің жағ дайын алғ ашында есептелген нормативтен артық ө німділікті арттырып, жақ сартқ ан кезде ғ ана (мә селен, автомобильге жаң а двигатель қ ойылды) объектілердің бастапқ ы қ ұ нын ұ лғ айтады.

Аудитор жө ндеу жө ніндегі операцияларды кө рсету дұ рыстығ ын тексеруі тиіс, мысалы:

- жө ндеу қ орын (резервін) шаруашылық тә сілмен қ ұ ру: Дебет 8410 шоты жә не Кредит 3390 шотын;

- жө ндеу цехының негізгі қ ұ ралдарды (НҚ) жө ндеу бойынша шығ ындарын анық тау: Дебет 8410 шоты жә не Кредит 8310 шоттарын;

- қ ұ рылғ ан жө ндеу қ оры (резерві) есебінен шығ ындарды есептен шығ ару: Дебет 3390 шоты жә не Кредит 8410 шотын.

Негізгі қ ұ ралдардың кем шығ уы:

- баланстық қ ұ нғ а — Дебет 1410 шоты жә не Кредит 2410 шотының;

- айыпты адамга Дебет1250 шоты жә не Кредит 1410 шотының;

- есепке бұ рын алынғ ан Қ Қ С сомасына Дебет 7210 шоты жә не Кредит 3130 шотының.

Жал мерзіміне байланысты мү лікті былайша бө леді:

- 3 жылдан астам мерзімге берілген ү зақ мерзімді жал (ли- зинг);

- орташа мерзімді (хайринг) — 1-ден 3 жылғ а дейін;

- қ ысқ а мерзімді (рентинг, чартер) — 1 жылғ а дейін.

Беру шарттарына қ арай мерзімді жә не ағ ымдағ ы жалғ а алу болады.

Ағ ымдағ ы жалгерлік – жалғ а берушінің ө з мү лкін жалғ а алушығ а белгілі бір мерзімге міндетті тү рде қ айтаратындай етіп беру. Жал мерзімінде меншік иесінің қ ұ қ ық тары мен міндеттемелері жалга берушіде қ алады, жалғ а алушығ а мү лікке ие болу қ ұ қ ы ғ ана ауысады (17 Қ ЕХС).

Ұ зақ мерзімді жалгерлікке келесі объектілер жатқ ызылады: барлық келісімшартпен алдын ала келісілген тө леу бағ асы тө ленген жағ дайда бұ рын немесе жал мерзімі ө ткен соң жалга алушының (тө леп алу) меншігіне кө шуі қ арастырылады. Ұ зақ мерзімге жалғ а берілген негізгі қ ұ ралдарды жалғ а беру мерзімі біткен соң, жалғ а берушіге қ айтарылады. Дебет 3360 шоты жә не Кредит 2410, 2930 шоттарына.

Тексеру кезінде мыналарғ а назар аудару керек:

- мү лікті жалғ а беру жал шарты бойынша жасалады жә неқ абылдау-тапсыру актісімен беріледі (жалғ а алынғ ан объектілердің қ ызмет мерзімі мен жал тө лемінің кө лемі);

- жалғ а беруші мү лікті жалғ а тапсырудан тү скен қ аржылық нә тижелер пайдада немесе болашақ кезендердің кірісінде кө рсетіледі;

- егер келісімшартта жалғ а алушының қ аржысы есебінен жалғ а алынғ ан негізгі қ ұ раладарғ а кү рделі қ аржы салу қ арастырылса, онда жал мерзімі аяқ талғ ан жалғ а берушіге ө теусіз беріледі, негізгі қ ұ ралдарды ө теусіз жайлы бухгалетрлік жазбалармен рә сімделеді (Қ ЕХС 17);

- ұ зақ мерзімді алынғ ан негізгі қ ұ ралдар есебі «Ұ зақ жалғ а алынатын негізгі қ ұ ралдар» аралық шотында, ал жал тө лемі бойынша есептеулер (жалғ а беруші де) «Тү суге тиісті жал міндеттемелері» шотында жү ргізіледі.

Негізгі қ ұ ралдарды пайдалануың тиімділігін анық тау тексерудің маң ызды процедураларының бірі болып табылады. Бұ л ү шін аудитор ә р тү рлі тә уелді байланыстарды, кө рсеткіштерді жә не коэфициенттерді есептеулерге сү йене отырып, негізгі қ ұ ралдарды қ алыптастыру мен пайдалану мә ліметтеріне мә нді талдау жү ргізу керек.

Сонымен қ атар қ ор қ айтарымы, қ ор сыйымдылығ ы, қ ордың жарақ тандырылуы, айналымдылығ ы, негізгі қ ұ рал-жабдық тардың жаң аруы, істен шығ уы мен тозуы коэффициенттері, негізгі қ ұ арлдарды жә не т.б. экстенсивті, интенсивті жә не интегралды коэффициенттері сияқ ты кө рсеткіштер есептеледі.

[20, 227-242 Абленов Д.О., Смағ ұ лова Д.Д., Абленова А.Д. «Аудит»: оқ у қ ұ ралы – Алматы: Экономика, 2013ж.]