Дәріс тақырыбы: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру

жоспары:

1. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениеттің элементі ретінде қ ұ қ ық тық жә не адамгершілік сана

2. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ оғ амдық бақ ылау

3. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениеттің мағ ынасы

4. Шет елдердегі сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениет

5. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсылық тың жаң а идеология

Дә ріс:

Cыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес заң ы азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бос-тандық тарын қ орғ ауғ а, сыбайлас жемқ орлық кө ріністерінен туындайтын қ ауіп-қ а-терден Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуге, сыбай-лас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алу, анық тау, олардың жолын кесу жә не ашу, олардың зардаптарын жою жә не кінә лілерді жауапқ а тарту арқ ылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік міндеттерді атқ аратын лауазымды жә -не басқ а да адамдардың, сондай-ақ оларғ а тең естірілген адамдардың тиімді қ ызме-тін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан жә не сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің негізгі принциптерін айқ ындап, сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тың тү рлерін, сондай-ақ жауаптылық тың пайда болу жағ дайларын белгілейді

Осы Заң да мемлекеттік міндеттерді атқ аратын адамдардың, сондай-ақ соларғ а тең естірілген адамдардың лауазымдық ө кілеттігін жә не соғ ан байла-нысты мү мкіндіктерін пайдалана отырып не мү ліктік пайда алу ү шін олардың ө з ө кілеттіктерін езгеше пайдалануы, жеке езі немесе делдалдар арқ ылы заң да кө зделмеген мү ліктік игіліктер мен артық шылық тар алуы, сол сияқ ты бұ л адамдарғ а жеке жә не заң ды тұ лғ алардың аталғ ан игіліктер мен артық шылық -тарды қ ұ қ ық қ а қ арсы беруі арқ ылы оларды сатып алуы сыбайлас жемқ орлық деп ұ ғ ынылады. Осы Занда, сондай-ақ ө зге заң дарда кезделген, заң дарда белгі-ленген тә ртіптік, ә кімшілік жә не қ ылмыстық жауапкершілікке ә кеп соқ тыратын сыбайлас жемқ орлық пен жымдасқ ан немесе сыбайлас жемқ орлық ү шін жағ дай туғ ызатын ә рекеттер сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ұ қ ық бұ зушылық тар (сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық тар) болып табылады.

Мемлекеттік міндеттер - Қ азақ стан Республикасының Конституциясымен жә не зандарымен мемлекеттің, оның органдары мен мемлекеттік қ ызмет атқ а-ратын адамдардың ө кілеттігіне жатқ ызылғ ан іс-жү ргізу мә ндері.

Мемлекеттік органдардың бақ ылау жә не қ адағ алау міндеттері - заң дармен уә кілеттік берілген мемлекеттік органдардың Қ азақ стан Республикасының заң актілеріне сә йкес заң дылық тың сақ талуын қ амтамасыз ету, заң дардың бұ зылу себептері мен жағ дайларын анық тау мен жою, азаматтар мен заң ды тұ лғ алар-дың бұ зылғ ан қ ұ қ ық тарын қ алпына келтіру, нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің дә л ә рі біркелкі қ олданылуын жә не нормативтік актілердің міндетті талаптарының орындалуын тексеру жө нінде жү зеге асыратын міндеттері.

Лауазымды адамдар - тұ рақ ты, уақ ытша немесе арнаулы ө кілеттік бойынша мемлекеттік органдарда, жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарында, сон-дай-ақ Қ азақ стан Республикасының Қ арулы Кү штерінде, Қ азақ стан Республи-касының басқ а да ә скерлері мен ә скери қ ұ рамаларында ө кімет ө кілінің міндет-терін жү зеге асыратын не ұ йымдастырушылық – билік етушілік немесе ә кім-шілік-шаруашылық міндеттерін атқ аратын адамдар.

Жауапты мемлекеттік қ ызмет атқ аратын адамдар мемлекеттік міндеттерді мен мемлекеттік органдардың ө кілеттігін тікелей атқ ару ү шін Қ азақ стан Респу-бликасының Конституциясында, Қ азақ стан Республикасының конституциялық жә не ө згеде заң дарында белгіленген қ ызметтерді атқ аратын адамдар.

Заң ның қ олдану аясына тоқ тала кететін болсақ. Осы Заң Қ азақ стан Респу-бликасының кү ллі аумағ ында барлық жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а қ атысты қ олданылады. Осы Заң Қ азақ стан республикасынан тыс жерлерде, егер халық -аралық шартта ө згеше кө зделмесе, Қ азақ стан Республикасының азаматтары мен Қ азақ стан Республикасында тіркелген заң ды тұ лғ аларғ а қ атысты қ олданылады.

Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің негізгі принциптері:

- сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес;

- барлық адамдардың заң мен сот алдында тең дігі;

- мемлекеттік органдардың қ ызметін анық қ ұ қ ық тық регламенттеуде, мұ ндай қ ызметтің заң дылығ ы мен жариялылығ ын, оғ ан мемлекеттік жә не қ оғ амдық бақ ылауды қ амтамасыз ету;

- мемлекеттік аппараттың қ ұ рылымдарын, кадр жұ мысын жеке жә не заң ды тұ лғ алар қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ озғ айтын мә селелерді шешу рә сімдерін жетілдіру;

- жеке жә не заң ды тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін, сондай-ақ мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық, саяси-қ ұ қ ық тық ұ йымдық басқ ада жү йелерін қ орғ аудың басымдығ ы;

- Қ азақ стан Республикасы Конституциясы 39-бабының 1-тармағ ына сә йкес лауазымды адамдар мен мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілдік берілген басқ а да адамдардың, сондай-ақ соларғ а тең естірілген адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын шектеуге жол берілуін тану;

- жеке жә не заң ды тұ лғ алардың бұ зылғ ан қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ алпына келтіру, сыбайлас жемқ орлық пен Қ ұ қ ық бұ зушылық тың зиянды зардаптарын жою жә не олардың алдын алу.

- сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық қ а қ арсы кү реске жә рдем жасайтын азаматтардың жеке басының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету;

- мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілдік берілген адамдар мен соларғ а тең естірілген адамдардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін мемлекеттің қ орғ ауы аталғ ан адамдар мен олардың отбасыларына лайық ты тұ рмыс дең гейін қ амтамасыз ету жалақ ы (ақ шалай ү лес) мен жең ілдіктер белгілеу;

- осындай қ ызметті жү зеге асыратын заң ды жә не жеке тұ лғ аларғ а кә сіпкерлік қ ызметті мемлекеттік реттеуге ө кілеттік берілуін болдырмау, сондай-ақ оғ ан бақ ылау жасау;

- сыбайлас жемқ орлық қ а байланысты қ ылмыстарды анық тау, ашу, жолын кесу жә не олардың алдын алу мақ сатында жедел іздестіру қ ызметі мен ө згеде қ ызметтерді жү зеге асыру, сондай-ақ заң да белгіленген тә ртіппен заң ғ а қ айшы тапқ ан ақ ша қ аражаты мен ө зге де мү лікті заң дастыруғ а жол бермеу мақ сатында арнайы қ аржылық бақ ылау шараларын қ олдану.

Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске жә рдемдесетін адамдарғ а тиіспеушілік кепілдіктері:

1) Сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық фактісі туралы хабарлағ ан немесе сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске ө зге де тү рде жә рдемдесетін адам мемлекеттің қ орғ ауында болады.

2) Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске жә рдемдесетін адам туралы ақ парат мемлекеттік қ ұ пия болып табылады жә не осы Заң ның 6-бабының 2 жә не 4-тармақ тарында аталғ ан органдардың немесе соттың сұ ратуы бойынша заң да белгіленген тә ртіппен ғ ана табыс етіледі. Бұ л ақ паратты жария ету заң да белгіленген жауаптылық қ а ә кеп соғ ады.

Жақ ын туыстардың бірге қ ызмет істеуіне жол бермеу:

1. Мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілеттік берілген лауазымды жә не ө зге де адамдар мен соларғ а тең естірілген адамдардың (осы Заң ның 3-бабы 3-тармағ ының 4) тармақ шасында аталғ ан адамдарды қ оспағ анда) ө здерінің жақ ын туыстары(ата-аналары, балалары, бала асырап алушылар, асырап алынғ ан балалар, ата-анасы бір жә не ата-анасы бө лек ағ а-інілері мен апа-сің лілері, аталары, ә желері, немерелері) немесеері (зайыбы) атқ аратын қ ызметтерге тікелей бағ ынысты лауазымдарды, заң дарда кө зделген жағ дайларды қ оспағ анда, атқ аруына болмайды.

Сыбайлас жемқ орлық қ а жағ дай туғ ызатын қ ұ қ ық бұ зушылық тар жә не олар ү шін жауапкершілікке тоқ талатын болсақ.

Мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілеттік берілген адамдардың немесе соларғ а тең естірілген адамдардың мынадай:

1. басқ а мемлекеттік органдардың, ұ йымдардың қ ызметіне заң сыз араласу;

2. аталғ ан адамдардың не олардың жақ ын туыстары мен жекжаттарының материалдық мү дделерін қ анағ аттандыруғ а байланысты мә селелерді шешу кезінде ө здерінің қ ызметтік ө кілеттігін пайдалану;

3. мемлекеттік жә не оғ ан тең естірілген қ ызметке кірген жә не онда жоғ арылатылғ ан кезде заң да кө зделмеген артық шылық тар беру (тамыр-таныстық, отбасылық жақ ындық);

4. шешімдер ә зірлеу мен қ абылдау кезінде занды жә не жеке тұ лғ аларғ а заң сыз артық шылық кө рсету;

5. кімге болса да табыс алуғ а байланысты кә сіпкерлік жә не ө зге де қ ызметті жү зеге асыруда заң дарда кө зделмеген кез келген жә рдем кө рсету;

6. мемлекеттік міндеттерін атқ ару кезінде алынғ ан ақ паратты, егер ол ресми жариялауғ а жатпайтын болса, жеке немесе топтық мү дделерге пайдалану;

7. берілу заң дарда кө зделген ақ паратты жеке жә не заң ды тұ лғ аларғ а беруден негізсіз бастарту, оны кешіктіру, бұ рыс немесе толық емес ақ парат беру;

8. жеке немесе заң ды тұ лғ алардың табыс етуі заң дарда кө зделмеген ақ паратты бұ л тұ лғ алардан талап ету;

9. мемлекеттік қ аржы ресурстары мен материалдық ресурстарды жекелеген кандидаттардың немесе қ оғ амдық бірлестіктердің сайлау қ орына беру;

1) жеке жә не занды тұ лғ алардың арыз-ө тініштерін қ араудың жә не ө з қ ұ зыретіне кіретін ө зге де мә селелерді шешудің заң да белгіленген тә ртібін ә лденеше рет бұ зу;

2) жоғ ары тұ рғ ан ресми адамдардың лауазымдық ө кілеттіктерін пайдалана отырып мү ліктік пайда, игіліктер не артық шылық тар алу ү шін аталғ ан адамдарғ а сыйлық тар 3) тарту жә не қ ызметтен тыс қ ызмет кө рсету;

4) жеке немесе заң ды тұ лғ аларғ а олардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін іске асыруда қ ө рінеу кедергі жасау;

5) кә сіпкерлік қ ызметті мемлекеттік реттеу, сондай-ақ оғ ан бақ ылау жасау ө кілеттігін сондай қ ызметті жү зеге асырушы жеке немесе заң ды тұ лғ аларғ а беру;

Сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық тардың зардаптарын жою. Заң сыз алынғ ан мү лікті немесе заң сыз кө рсетілген қ ызметтің қ ұ нын ө ндіріп алу

1. Мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілеттік берілген адамдар немесе соларғ а тең естірілген адамдар сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық нә тижесінде негізсіз байығ ан жағ дайлардың бә рінде заң сыз алынғ ан мү лік мемлекет кірісіпе жатқ ызылуғ а ал заң сыз кө рсетілген қ ызмет қ ұ ны мемлекет кірісіне ө ндіріліп алынуғ а тиіс.

ХХ ғ асырдың соң ы сыбайлас жемқ орлық қ проблемасына деген қ ө зқ арасты артырып қ ана қ оймай, осы салада ғ ылыми зерттеу жұ мыстарын жү ргізудің жаң а толқ ыны пайда болуымен ерекшіленеді. Бұ л проблеманың алғ ашқ ы теориялық негізін америкалық криминолог Э.Сатерленд (жә не оның кө мекшісі – Кресси) қ алағ ан болатын. Ол «ақ жағ алылар қ ылмысы» деген терминді тә жірбиеге енгізген болатын, одан кейін батыстық ғ алымдар сыбайлас жем-қ орлық ты қ ылмыстың ерекше тү рі ретінде бө ліп кө рсетті.

Бү гінгі кү ні сыбайлас жемқ орлық бір жағ ынан- азаматтық қ оғ амның қ ұ блысына айналса, екінші жағ ынан Қ азақ станның қ ауіпсіздігіне тө нген қ ауіптің бірі жә не еліміздің экономикалық жағ дайына теріс ық пал ететін фактор. Мемлекеттік қ азынаны қ аншама қ аржы кө здері айналып ө туде, оны кө лең келі бизнестің масштабы бойынша кө з жеткізуге болады. Статистикалық агенттіктің мә ліметтер бойынша республиканың ІӨ Т 27 %, яғ ни шамамен 540 миллион доллар.

Халық аралық қ оғ амдық ұ йым «Транспаренси интернешнл» мә ліметтеріне сә йкес Қ азақ стан Республикасы сыбайлас жемқ орлық тың индексі бойынша дү ниежү зінің 133 елінің ішінен 2000 жылы- 65-інші орынды, ал 2001 жылы- 71-інші орында болса, 2003 жылы 100 – інші орынғ а тү скен. Бұ л ә рине мемлекеттік жедел шаралар қ олданғ анменде бұ л аурудың алдын алу ө те қ иын екендігін кө рсетеді.

2005 жылғ ы Қ азақ стан Республикасы Бас Прокуратурасының қ ұ қ ық тық статисика жә не арнайы есеп жү ргізу комитетінің ақ параттық -талдау материалдарының мә ліметтері бойынша, ө ткен жылда қ ұ қ ық қ орғ ау органдар тарапынан 807-і сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстары анық талып тіркелген болатын, бұ л 60 % кемігендігін кө рсетеді.

Бұ л кө рсеткіштің бұ лайша тө мендеуі 2003 жылы 25 қ ыркү йекте Қ азақ стан Республикасының «Қ азақ стан Республикасының сыбайлас жемқ орлық пен кү рес мә селері бойынша заң актілеріне кейбір ө згерістер мен толық тырулар енгізу жө ніндегі» Заң ы бойынша заң да бекітілген (Қ Р Қ К 41-бап) сыбайлас жемқ орлық қ ылмыс тү рлері азайтылғ ан болатын. Бірақ бұ л сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстардың азайғ андығ ын кө рсетпейді, керсінше қ ылмысты ашу жө ніндегі қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының белсенділігі тө мендегенін кө рсетеді, заң сыбайлас жемқ орлық пен кү ресті жү ргізуде қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының белсенділігін шектемейді.

Кең ес Одағ ының қ ұ лауы, эконмикадағ ы бейберекетсіздік шенуніктерге қ олайлы орта мен шаруашылық жү йесінде криминалдық жағ дай ө ріс алып, сыбайлас жемқ орлық ө мірге етене кірді. Жалпы қ ылмыстың шығ у тегі заң алдындағ ы тең діктің болмауынан жә не ә леуметтік ә ділетсіздіктен орын алғ анын байқ аймыз.

Мұ ндай жаһ андық проблемаларды шешу ү шін мемлекеттің берік саяси жігері мен мемлекеттік саясаттың бағ ыттары бір-бірімен байланысып жатуы керек. Қ ұ қ ық тық саясаттың тартымдылығ ы сол оның негізінде жү йелердің мақ саты, ә леуметтік қ атынастарды ұ йымдастырудың тұ жырымдық идеялары жатыр.

Бұ дан қ андай қ ортынды жасауғ а болады, стратегиялық жоспар жағ ынан алғ анда қ ұ қ ық тық саясат мынандай міндеттерді шешугі толық мү мкіндігі бар: жү ргізіліп жатқ ан реформаларды қ ұ қ ық тық қ амтамасыз ету; қ оғ амдық ө мірді демократияландыру; елдегі тұ рақ тылық пен қ ұ қ ық тық тә ртіпті қ аматамасыз ету жә не т.б.

Сонымен қ атар қ ұ қ ық тық саясат тактикалық сипаттағ ы міндеттерді де шешеді.

2002 жылдың 20 қ ыркү йектегі қ абылданғ ан Қ азақ стан Республикасының қ ұ қ ық тық саясат концепциясына сә йкес мемлекеттің негізгі міндеттеріне мыналар жатады: қ аржылық -шаруашылық қ ызмет саласындағ ы мемлекеттік бақ ылау жү йесін жетілдіру арқ ылы пайдакү немдікке жол бермеу, сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу мақ сатында мемлекеттік органдардың нә тижелі жұ мыстарын жандандыру, қ ызметтік этика нормаларын қ атаң сақ тау, сондай-ақ экономикалық қ ызмет саласындағ ы жә не мемлеккеттік қ ызмет мү ддесіне қ арсы қ ылмыстарғ а қ атысты кү ресу ә дістермен қ ұ рлымдарын тиімді жолғ а қ ою. Мұ нымен қ атар сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстардың пайда болу алғ ышарттарын анық тау ү шін, Концепцияда нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің жобаларына криминологиялық сараптама енгізу қ арастырылғ ан.

Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы саясат мемлекеттік саясаттың тұ рақ ты жә не басты бө лігі болып табылады. Бұ ғ ан дә лел ретінде 2001-2005 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жү ргізу жө ніндегі мемлекеттік бағ дарлама қ абылданғ анын атап айту керек. Бұ л іс шаралар жоспары жү зеге асыру барысында Қ азақ сан – 2030 жылғ а дейінгі стратегиялық даму кезең дерімен тығ ыз байланыста жалғ асын табу кө зделген. Парламенттегі заң дар мен соттық -қ ұ қ ық тық реформалар жө ніндегі комитеттің тө рағ асы С.Жалыбин пікірі бойынша Қ азақ станда бү гінгі кү ні сыбайлас жемқ орлық пен қ арсы кү рестің барлық қ ұ қ ық тық механизмі жасалғ ан.

Қ орыта айтқ анда, алдағ ы уақ ытта сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің кө птеген ә діс-тә сілдері мен қ ұ рлымдарын мең герудің қ иында ұ зақ жолы жатыр, яғ ни сабырлық ты, жауаптылық ты, кү ш жігерді, аянбай теориялық жұ мыстар жасауды жә не тә жірбиеде қ атаң қ имылғ а кө шуді талап етеді.

Иллюстративтік жә не таратылым материалдар

Негізгі ә дебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5;

Қ осымша ә дебиеттер: 11, 12, 13;