Шаруашылығы. 11 страница

73.ХІХ ғ. басында Бө кей хандығ ының қ ұ рылуы. Бө кей хандығ ының қ ұ рылуы - 1801 жылы Еділ мен Жайық аралығ ына Кіші жү з қ азақ тарының бір бө лігі кө шіп барды. 1812 жылы онда Бө кей хандығ ы қ ұ рылды. Ол 1845 жылғ а дейін ө мір сү рді.-Қ азақ тардың Жайық тың оң жақ бетіне ө туінің негізгі себептері: XVIII—XIX ғ асырлардың аралығ ында Кіші жү з қ азақ тарының бір бө лігі Жайық тың оң жағ алауына ө з беттерінше жаппай кө ше бастады, Мұ ның бірнеше негізгі себептері бар еді .-Біріншіден, шекара шебіне таяу аймақ тарда отырғ ан қ азақ тар мал жайылымынан қ атты тамшылық кө рді. Патша ү кіметі олардың жер жө ніндегі ө тініштеріне қ ұ лақ аспады. Мұ ның ө зі орыс отаршылдығ ына қ арсы жаң адан кө терілістер тудыра бастады. Қ азақ тардың Қ ытайғ а қ арай кө шіп кету ық тималдығ ы пайда болды .-Екіншіден, қ азақ тар ө здерінің бұ рынғ ы ата қ онысына қ айтып баруғ а тырысты. Ал ол қ оныстар Ресеймен шекаралық шептің ішкі жағ ында қ алып қ ойғ ан болатын. 1771 жылы Еділ қ алмақ тарының елеулі ү лкен тобы Шың жаң ғ а кө шіп кеткеннен кейін Еділ мен Жайық аралығ ында босап қ алғ ан жерлер болды .-Ү шіншіден, Сырым Датұ лы бастағ ан кө теріліс кү шпен басып-жаншылғ ан соң оғ ан қ атысушыларғ а сұ лтандар мен ханның тарапынан қ атты қ ысым кө рсетіліп, қ уғ ын-сү ргін жиілеп кетті.-Тө ртіншіден, Пугачев пен Датұ лы бастағ ан кө терілістер аяусыз басып-жаншылғ аннан кейін патша ү кіметі бұ рыннан белгілі«бө ліп ал да, билей бер» деген империялық пиғ ыл принципі бойынша біртұ тас Кіші жү зді ә лсіретуге тырысып бақ ты, Ә білқ айыр ханның ұ рпақ тары болып табылатын бірнеше топтың арасында тақ таласын шиеленістіре тү сті.Хан тағ ынан негізгі ү міткерлердің бірі Бө кей сұ лтан болатын. Бірақ 1797 жылы қ артайғ ан Айшуақ сұ лтан Кіші жү здің ханы болып шығ а келді. Шың ғ ыс ұ рпақ тарының арасындағ ы қ арым-қ атынас шиеленice тү сті. Мұ ндай жағ дайдан шығ удың бірден-бір жолы Жайық тың оң жақ бетіне кө шіп бару ғ ана еді. -Бө кей сұ лтан бастағ ан қ азақ тардың 1801 жылы Жайық тың оң жақ бетіне жаппай ө туі 1799 жылы Бө кей сұ лтан Ресей императорының атына хат жазып, ө зінің қ ол астың дағ ы қ азақ тардың бір бө лігінің Жайық тың оң жақ бетіне кө шіп баруына рұ қ сат сұ рап, ө тініш жасады. Сө йтіп 1801 жылғ ы 11 наурызда Ресей монархы I Павелдің жарлығ ы шығ ып, Бө кей сұ лтан мен оның қ ол астындағ ы қ азақ тардың Жайық тың оң жақ бетіне кө шуіне рұ қ сат етілді.Бө кейдің ө зіне Ресей императорының суреті бар алтын медаль тапсырылды. Кө шіп барғ ан қ азақ тардың қ оныстанғ ан аумағ ы 70 мың шаршы шақ ырым шамасында болды. Бө кей сұ лтанның қ ол астындағ ы қ азақ тар орналасқ ан бұ л аймақ Ішкі Орда деп аталды. Ішкі Орда батысындаАстрахан, солтү стігі мен шығ ысында Саратов жә не Орынбор губернияларымен шектесті, оң тү стігі мен оң тү стік-шығ ысында Каспий тең ізі мен Жайық шекара шебіне барып тірелді.Ә кімшілік тұ рғ ысынан алғ анда Ішкі Орда Орынбор шекара комиссиясына бағ ынышты болды. Бірақ оның орналасқ ан аумағ ы Астрахан губерниясына қ арайтын. 1801 жылы Жайық тың оң жағ асына 5 мың ғ а жуық отбасы кө шіп барды. Олардың басым кө пшілігі таяуда ғ ана болып ө ткен кө теріліске қ атысқ андар еді жә не қ азақ қ оғ амының ең кедей бө лігі болып табылатын. Сырым Датұ лы қ азақ тардың Жайық тың оң жағ алауына қ оныс аударуына қ атты қ олдау кө рсетті.Ол тіпті халық арасында ата қ онысқ а кө шу жө нінде ық палды ү гіт жү ргізді. Жайық тың оң жағ ына кө шіп барғ андардың 15 мың ғ а жуығ ы кейінірек оның жақ тастары болып шық ты. Жайық тың оң жағ алауына кө шіп барушылардың саны бірте-бірте арта тү сті.Мә селен, 1897 жылғ ы Ресей империясының Жалпығ а бірдей алғ ашқ ы халық санағ ының кө рсеткен нә тижесі бойынша, Ішкі Ордада 207 мың қ азақ болды. Кейінірек қ азақ тардың Ресеймен шекаралық шептің ішкі жағ ына ө туіне тыйым салынды. Сонымен қ атар қ азақ тардың кең -байтақ қ азақ даласына қ айтып келуіне де рұ қ сат берілмеді. Далалық қ азақ тардың да Ішкі Ордағ а ө туіне шек қ ойылды.1812 жылы Бө кей сұ лтанғ а хан лауазымы берілді. Жартылай тә уелді жаң а мемлекеттік қ ұ рылым епдігі жерде Бө кей хандығ ы (Ішкі Орда) деген атқ а ие болды. Патша ү кіметі келешекте одан империяғ а толық тә уелді мемлекеттік қ ұ рылым жасамақ ниетте еді. Бұ л ретте хандық тың жаң а билеушісі Жә ң гірге ү лкен ү міт артылды.

74. Бө кей хандығ ындағ ы Исатай Тайманұ лы жә не Махамбет Ө темісұ лы бастағ ан кө терілістің себептері, барысы, ерекшеліктері. Еділ ө зенінің Каспийге қ ұ ятын аймағ ын 1635 жылдан бастап Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы кезінде бө лініп қ алғ ан қ алмақ рулары мекендеді. Оны қ азақ тар қ алмақ қ ыры депті. 1771 ж. бұ л жердегі қ алмақ тар екіге бө лініп, бір бө лігі қ азақ жері арқ ылы Жоң ғ арияғ а кетті. Ал екіншісі батысқ а ығ ысып, Дон даласына кө шіп кетті. Осы босапан жерге 1801 жылдан бастап патша ұ рық сатымен Кіші жү здің Бө кей сұ лтан басқ арғ ан 5000 қ азақ қ оныс аударды. Мұ ның ө зі ішкі (Бө кей) орданың қ ұ рылуына негіз болды. 1836 ж. ақ панда халық тың Жә ң гір ханғ а қ арсы кү ресі басталды. Бұ ғ ан Исатайдың хан ордасына шақ ыртылуы себеп болды. Ол одан бас тартты. 1836 ж. 4 сә уірде Манаш қ ыстауына ханның Қ арауылқ ожа бастапан жасағ ы келді. Кө терілісшілер қ осынына Исатай бастапан 200-ге жуық жІгіттер келді. Нә тижесі екі жақ тың тарап кетуімен аяқ талды. Исатайдың даң қ ы арта тү сті. Оғ ан шаруалар қ аптап келе бастады. Исатай, Махамбеттер 1937 жылы қ ыркү йек, қ азан айларында Қ арауылқ ожаның, Балқ ы бидің, Шоқ ы сұ лтанның ауылдарын шабады. Сол жылдың қ араша айының соң ында Исатайлар хан ордасын шабуғ а аттанады. 1837 ж. 15 қ арашада Тастө бе деген жерде шайқ ас болды. Кү ші басым жазалаушылар екпініне шыдай алмағ ан кө терілісшілер топ-топқ а бө лініп кетті. Исатай да шегінді. Жә ң гір Исатайдың басына 500 кү міс ақ ша тікті. Исатайдың тобы қ уғ ынна қ ашып, Жайық тан ө тті. Сағ ызғ а қ арай кетті. 1838 ж. қ аң тарында Исатай жасағ ымен Ү лкен Борсық қ ұ мындағ ы шекті руының қ онысына келді.1838 ж. шілде айының 12-нде Исатайдың жасағ ы мен полковник Геке бастағ ан ә скерлер Ақ бұ лақ деген жерде кездесті. Зең бірек оғ ынан шегінген кө терілісшілерге Айшуақ овтың ә скерлері тап берді. Тыл жақ тан казак-орыс жү здіктері қ оршауғ а алды. Исатай қ аза болды. Ол ө лгеннен кейін кө тіліс ә лсіреді. Бытыраң қ ы жасақ тар Ойыл бойындағ ы Нижневральск желісі маң ында қ имыл жасап жү рді. Махамбетті 1846 ж. ө лтірді.

75.1822-1824 ж.ж. Сібір жә не Орынбор қ азақ тары туралы Жарғ ылар. ХІХ ғ. 20-30 жылдары орыс-ағ ылшын бақ таластығ ының шиеленісуіне байланысты патшалық Ресей Орта Азия мен Қ азақ станда ө з ық палы мен билігін одан ə рі нығ айту басты міндеті деп санады. Қ азақ станның Ресей мен Орта Азия хандық тарының жə не Қ ытай аралығ ында геосаяси орналасуы Ресей тарапынан қ азақ даласын отарлау ү рдісін тездетті. Осы мақ сатпен Ресей империясы 1822 ж. «Сібір қ ырғ ыздары туралы», 1824 ж. «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» Жарғ ыны қ абылдады. Ресейдің хандық билікті жоюғ а асығ уы соншалық ты, олар ə рбір мү мкіндікті пайдаланып, ел ішіндегі ық палды адамдарды, хандарды, билер мен батырларды бір-біріне айдап сала отырып, алдау, кү ш кө рсету сияқ ты шараларды қ олданды. 1822-1824 жылдардағ ы Жарғ ының қ абылдануымен Орта жə не Кіші жү зде хандық билік жойылды. Авторы Сібір ə скери губернаторы М.Сперанский болғ ан «Сібір қ ырғ ыздары туралы» (1822 ж.) Жарғ ы бү кіл Орта жү здің жерін қ амтыса, авторы Орынбор ə скери губернаторы П.Эссен болғ ан «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» (1824 ж.) Жарғ ы Кіші жү з территориясына таралды. «Сібір қ ырғ ыздары туралы» Жарғ ы бойынша Орта жү з территориясы «Сібір қ ырғ ыздарының облысы» аталып Батыс Сібір генерал-губернаторына бағ ынатын болды да орталығ ы алғ аш Тобыл, 1839 ж. бастап Омбы болды. Хандық билік жойылғ аннан кейін Оң тү стік-батыс Сібірде тұ ратын қ азақ тар ішкі округтерге біріктірілді, ал Орта жү здің қ алғ ан қ азақ тары сыртқ ы округтерді қ ұ рады. 1838 жылғ а қ арай 7 сыртқ ы округ қ ұ рылды: Қ арқ аралы (1824 ж.), Кө кшетау (1824 ж.), Аягө з (1831 ж.), Ақ мола (1832 ж.), Баянауыл (1833 ж.), Қ ұ смұ рын (1834 ж.), Кө кпекті (1838 ж.). Ə р округ болыстар мен ауылдарғ а бө лінді. Батыс-Сібір генерал-губернаторлығ ын генерал-губернатор басқ арды, оғ ан сібір қ ырғ ыздарының облысы бағ ынды. Округтердің басшылығ ында округтік приказдар тұ рды жə не оларды сұ лтандар жиналысында 3 жылғ а сайланатын ағ а сұ лтандар басқ арды. Округке 15-тен 20-ғ а дейін болыс кірді. Болыстарды сұ лтандар басқ арды. Бір болыстың қ ұ рамында 10-нан 12-ге дейін ауыл болды. Ауылдарды ауыл старшындары басқ арды, ə р ауылда 50-ден 70-ке дейін ү й болды. Қ азақ тарғ а тек қ ана ө з округында ғ ана кө шіп-қ онуғ а рұ қ сат берілді, ал бір округтен екінші округке ө ту ү шін жергілікті басшылардан рұ қ сат алуы керек болды. Жаң а ə кімшілік бө лініс қ азақ тардың дə стү рлі жер қ атынасын кү йретті де – рулық қ ауым қ ұ лдырады. Сонымен қ атар, оғ ан ағ а сұ лтандарғ а, болыс сұ лтандарына, тілмаштарғ а, казактарғ а тү рлі кө лемде жер бө ліп беру де ə сер етті. Оларғ а ө ң деуге, мал шаруашылығ ына, омартағ а т.б. ың ғ айлы жерлер бө лінді жə не егерде ол жерлер қ ойылатын талаптар бойынша дұ рыс пайдаланылатын болса, онда оның иесі жерге меншік қ ұ қ ығ ын иеленуге де мү мкіндігі болды. Патша ө кіметінің қ арауы бойынша Орта жү з жері бө лініске тү сіп, бір ə кімшілік басқ арудан екіншісіне ө тіп жатты. Осылайша, Омбы облысы Тобыл губерниясына кірді, Семей жə не Ө скемен уездері Том губерниясына берілді. 1822 ж. Жарғ ы бойынша сот істеріне де ө згерістер енгізілді, ол ө згерістер бойынша сот ү ш категорияғ а бө лінді: қ ылмыстық істер (мемлекеттік сатқ ындық, ұ рлық, барымта, билікке бағ ынбау); арыз-шағ ымдар («қ азақ тардың ə дет-ғ ұ рып заң дары» бойынша билер шешетін екінші кезектегі істер); облыстық басшығ а берілетін арыздар бойынша (қ азақ тардың сұ лтандар мен билерге, болыстарғ а т.б.). 1824 ж. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен даярлағ ан «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» Жарғ ы кіші жү зде жү зеге асырылды. Бұ л реформа барысында Кіші жү здегі хандық билік жойылып, оның территориясы: Батыс, Орта жə не Шығ ыс болып ү шке бө лініп, Орынбор генерал-губернаторлығ ына бағ ынды. Бұ л бө ліктердің басында ағ а сұ лтандар тұ рды. 1824 ж. «Орынбор қ азақ тарын басқ ару туралы ереже» қ абылданды да, ол бойынша орыс шенеуніктерінен жергілікті ə кімшілікті қ адағ алайтын «қ амқ оршылар» қ ызметі енгізілді. Қ азақ тардың ру-тайпалық бө лінісі ескерілмеді, ауылдардың ө з бетінше қ арекет етуі мү мкін болмай қ алды. Осылайша, Ресей империясы Қ азақ станды ө з отарына айналдыру ү шін хандық билікті, яғ ни, қ азақ мемлекеттілігін жойып, орнына орыстың ə кімшілік-территориялық басқ ару жү йесін енгізді. Алғ аш Кіші жү з қ азақ тары шекаралық комиссия арқ ылы басқ арылды, ал Орта жү з қ азақ тары шекаралық басқ армағ а бағ ынды. Кейін 1822-1824 жж. Ресей империясы Орынбор жə не Сібір ведомстваларының территориясында тұ ратын Кіші жə не Орта жү з қ азақ тарын басқ ару туралы Жарғ ыларды қ абылдады. Осы жə не одан кейін жалғ асқ ан ХІХ ғ асырдың 30-50 жылдарындағ ы реформалар патшалық Ресейдің қ азақ жерлерін одан ə рі отарлау ү шін жағ дай жасады. ХІХ ғ асырдың 60 жылдарының аяғ ына қ арай қ азақ даласы тұ тастай Ресей империясына бағ ынышты болды жə не жаң а заң дар қ абылданып, Ресейлік басқ ару жү йесіне қ арай жақ ындатылды.

ХІХ ғ. 20-жылдары Кіші жә не Орта жү здегі хандық биліктің жойылуы. Орта жү зде 1817 жылы Бө кей хан, 1819 жылы Уә ли хан қ айтыс болғ аннан кейін патша ү кіметі жаң адан хан тағ айындап жатуды қ ажет деп таппады. 1822 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский жасағ ан жә не Ресей императоры I Александрдің жарлығ ымен бекітілген «Сібір қ ырғ ыздары (қ азақ тары) туралы жарғ ы» кү шіне енді.Қ азақ стандағ ы жаң а реформаның ең басты мақ саттарының бірі Орта жү здегі хан билігін біржолата жою болатын. «Жарғ ы» ө зінің мазмұ ны мен мақ саты жағ ынан Қ азақ станның солтү стік-шығ ыс аймақ тарын іс жү зінде Ресей империясына қ осып алып отарлауғ а бағ ытталғ ан болатын. Сө йтіп Орта жү здегі ә кімшілік, сот жә не аумақ тық басқ ару жү йесі тү бірімен ө згертілді.Кіші жү здегі хан билігінің жойылуы

Орта жү здегі хан билігінің жойылуыКіші жү зде тап осылай ә рекет жасауды ә лдеқ айда жең ілдетті. Бұ л кезде Кіші жү з сұ лтандарының арасындағ ы алауыздық ә лі тоқ тағ ан жоқ еді. Хан билігі ә лсіреп, қ ол астындағ ы халық арасында беделінен айырылып тынғ ан болатын.1822 жылы Орынбор ө лкесінің губернаторы П.К. Эссен Ресей астанасына «Орынбор қ ырғ ыздары (қ азақ тары) жө ніндегі жарғ ының»жобасын жө нелтті.Бұ л кезде Кіші жү зде Шерғ азы ә лі де хан болып тұ рғ ан еді. Қ азақ тардың шекара шебіне жә не Орынбор ө лкесінің ішкі округтарына шабуыл жасауы жиі-жиі қ айталанумен болды. Орынбор ө лкесінің бастығ ы ұ сынғ ан жобатолық тыра тү су ү шін Азия комитетіне қ айтадан жіберілді. Жарғ ының тү пкілікті жобасын Ресей патшасы I Александр 1824 жылы кө ктемде біржолата бекітті. Шерғ азы хан Орынборғ а шақ ыртып алынды. Оғ ан ғ ұ мырының ақ ырына дейін ай сайын жалақ ы тө леніп тұ ратын болды. Сө йтіп Кіші жү здегі хан билігі де жойылды.Бұ л реформа бойынша Кіші жү з аумағ ы Жайық тың сырт жағ ындағ ы ү ш округқ а бө лінді. 1828 жылы ондағ ы ә кімшілік бірліктерінің аттары ө згертіліп, Батыс, Орта жә не Шығ ыс округтары деп аталды. Кіші жү здегі ө кімет билігі Орынбор губернаторына тікелей бағ ынатын басқ арушы-сұ лтандардың қ олына кө шті.Басқ арушы-сұ лтандарғ а казактардың жасақ тары да бағ ындырылды. Ондай жасақ тардың ә рқ айсысында 100-ден 200-ге дейін адам болды. Басқ арушы-сұ лтандар казак станицаларында жә не шекара шебіндегі бекіністерде тұ ратын болып белгіленді. Мұ ның ө зі олардың патша ү кіметіне тә уелді болуын кү шейте тү сті. Басқ арушы-сұ лтандардың атқ аратын негізгі қ ызметі ө здеріне қ арайтын халық ты «тә ртіп сақ тайтын жә не патша ү кіметіне ә рқ аиіан адал ә рі айтқ анын екі етпейтін бағ ыныста» болатындай етіп ұ стау еді. Кіші жү здегі ауыл старшындарынан бастап, баскарушы сұ лтандарғ а дейінгі барлық лауазымды тұ лғ аларды Орынбор губернаторының ө зі тағ айындайтын болды. Сайлау жү йесі жойылды.Осы уақ ытқ а дейін қ азақ елінің хандық билік тү рінде кө рінген мемлекеттік дербестігін жоюғ а даярлық жасап келген патша ү кіметі XIX ғ асырдың 20-жылдары мұ ндай мақ сатты іске асыруғ а колайлы жағ дай туды деп шешіп, іске кірісіп кетті. Патшалық билік бұ л істі алдымен Орта жү зден бастады. Бө кей жә не Уә ли хандар ө лген соң, енді қ айтып мұ нда хан тағ айындамау туралы шешім қ абылдайды. XIX ғ асырдың 20-жылдарының басында Батыс Сібір губернаторлытын баскарғ ан белгілі мемлекет қ айраткеріМ.М.Сперанскийдің басшылығ ымен " Сібір қ азақ тары жө ніндегі Жарғ ы" ө мірге келді. Бұ л заң дық қ ұ жат бойынша Орта жү зде хандық билік жойылды. Оның орнын ағ а сұ лтандар басты. Орта жү здің жері жеке ә кімшіліктерге бө лініп, " сыртқ ы округтер" аталып, Омбы облысына қ арайтын болды. Сө йтіп, 1822—1838 жылдар аралығ ында Қ арқ аралы, Аягө з, Ақ мола, Баянауыл, Қ ұ смұ рын, Кө кпекті, Кө кшетау аталғ ан округтер ө мірге келді. Оларды басқ ару округтік приказдарғ а жү ктелді. Оларғ а сондай-ақ полицейлік жә не соттық билік те берілді. Приказдың басында ү ш жыл мерзімге тек сұ лтандар ғ ана сайлай алатын ағ а сұ лтандар тұ рды. Приказдың басқ арушы аппараты тө рт адамнан, яғ ни бар билікті колдарына ұ стағ ан екі орыс шенеунік заседателі жә не беделді би мен старшындар сайлайтын екі қ азақ заседателінен тұ рды. Округтер болыстарғ а, болыстар ауылдарғ а бө лінді. Болыстық бө лу аумақ тық негізде емес, рулық негізде жү рді. Ә рбір болыс белгілі бір рудың атымен аталатын болды. Мә селен, Қ анжығ алы болысы, Қ аржас болысы жә не басқ а болыстық тардың жеке ә кімшілік ретінде жер кө лемі анық талып, қ азақ қ ожалық тарына басқ а болысқ а ө з беттерінше ө туге шектеу қ ойылды. Бұ л сол уақ ытқ а дейін қ алыптасқ ан жайылымды пайдалану жү йесінің бұ зылуы еді. " Сібір қ азақ тары жө ніндегі Жарғ ы" жергілікті ә кімшіліктің сайлау арқ ылы анық талатындығ ын сырттай болса да сақ талғ андығ ын кө рсетуге тырысты. Ал шын мә нінде билік орындары жергілікті ә кімшілік қ ызметтерге ө зіне тиімді адамдарды ғ ана жіберіп, тиімсіздерін кейін асыруды, сол сияқ ты округтік приказдың жұ мысын оның қ ұ рамындағ ы орыс шенеуніктері арқ ылы реттей отырып, приказ аппаратына бекітілген шептік қ азақ ә скерін пайдаланды. Хандық билікті жойғ ан отаршыл ә кімшілік қ азақ ақ сү йектері мен билеуші тобын ө зіне бірден қ арсы койып алмау ү шін алғ ашында олармен қ ұ йтырқ ы ойын жү ргізді. Округтер мен болыстарды басқ аруды міндетті тү рде сұ лтандарғ а беріп, бірақ бұ л қ ызметтік орындарды иемдену қ ұ қ ын тө ре тұ қ ымдарымен қ атар ө зіне ұ нағ ан " қ ара" қ азақ тан шық қ ан ақ сү йектерге де берді. Яғ ни, сұ лтандық мансапты иемденетін кісіні анық тауды патшалық ә кімшілік ө з қ олына алды. Сұ лтандарғ а билік орындарының ісіне араласуғ а тыйым салынды. Заң ағ а сұ лтан, болыстық сү лтандары жә не ауыл старшындарын " жергілікті шенеуніктерге" жатқ ызды. Сот жү йесі де ө згеріске ұ шырады. Қ азақ ішіндегі аса қ ауіпті деп саналғ ан мемлекеттік сатқ ындык, кісі ө лтіру, тонаушылық, барымта, сондай-ақ " билік орындарына бағ ынудан бас тарту" сияқ ты қ ылмыстық істер билер соты карамағ ынан алынып, олар патшалық заң ы бойынша округтік приказда қ аралатын болды. Ал ұ рлық жә не басқ аларды билер соты халық тың ә деттегі қ ұ қ ығ ы бойынша қ арауғ а тиіс болды. Сонымен бірге билер сотының шешімі арызданушыны қ анағ аттандырмаса, ол облыстық ә кімшілікке арыздануғ а қ ұ қ ылы болды. Ал бұ л мә селені қ арауда облыстық басшылық та қ азақ тың ә деттегі қ ұ кын негізге алуғ а тиістін.

77.Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө терілістің себептері, барысы, ерекшеліктері жә не оның тарихи маң ызы. Ресей империясының қ азақ даласындағ ы хандық билікті жою, шекаралық аймақ тарда жаң а бекіністерді салып, қ азақ жерлерін кү штеп тартып алуды одан ә рі жлғ астыруы, қ азақ қ оғ амында ә леуметтік қ атынастардың шиелінісуі К.Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө т-ң шығ уына себеп болды. Кө т-ң мақ саты қ азақ елінің патшалы Ресейдің қ ұ рамына қ осылып ү лгермеген ө ң ірлерінің дербестігін сақ тау, қ азақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқ ылы отарлауды тоқ тату, қ оқ андық тардың тепкісіндегі қ азақ тарды азат ету. Кө т-с бү кіл ү ш жү зді қ амтып, ұ лт-азаттық сипат алды. Кө т-ң басты қ озғ аушы кү ші қ азақ шаруалары болды. Сонымен қ атар ірі ақ сү йектер де (80-нен астам сұ лтан). Кө т-ке ә ртү рлі ұ лттардың ө кілдері орыс, ө збек, қ ырғ ыз т.б. қ атысып, кө терілісшілер саны 20-мың ғ а жетті. Кө т-ке Кенесары қ олын басқ арғ ан атақ ты батырлар Иман, Жоламан, Бұ ғ ыбай, Сұ раншы, інісі Наурызабай, Ә білғ азы, ә пкесі Бопай қ атысты. 1837 ж қ араша – Кенесары Петропавл қ аласынан шық қ ан Ақ тау бекінісі казактарының тобын тұ ң ғ ыш рет шабуыл жасап, патша ү кіметіне ашық қ арсылық білдірді. 1838ж 26 мамыр – Кенесары сарбаздары Ақ мола бекінісіне шабуыл жасап, ө ртеп жібереді. 1841ж Кенесары қ олы Ташкентке аттанып, бірақ жұ қ палы аурудың таралуынан жорық тоқ татылады. Ендігі кезекте патша ү кіметі кө т-ке қ арсы шаралар ұ йымдасытыра бастады: 1842ж Орынбор ген-губ Обручев, Сібірден Сотников ә скері жіберілді. 1843ж І Николай старшина Лебедевтің 300 казактан тұ ратын тобын жіберуге келісім берді, сұ лтан Жантө реұ лы, Айшуақ ұ лы, полковник Генс, Бизанов бастағ ан 5 мың дық топ ұ йымдастырылды. 1843ж 1 жә не 7 тамызда кө терілісшілер казактардың Орынборлық тобымен шайқ асты. 1843 ж 17 тамызда полковник Бизановтың тобы ешқ андай нә тижеге жетпей Ор бекінісіне оралды. 1844ж шілдеде кө терілісшілер сұ лтан Жантө реұ лының тобын қ оршап, 44 сұ лтанды мерт қ ылды. Осы жең істің нә тижесінде Орынбор ә кімшілігін Кенесарымен келіссө з жү ргізуді бастауғ а мә жбү р етті. Кенесарының сонда қ ойғ ан талабы, ә скери бекіністер салынбағ ан Ақ тау, Есіл, Нұ ра жә не Жайық ө зеніне дейінгі ө ң ірді Ресей билігінен босату. 1845ж сә уірде Кенесары ауылына орыс елшілері Долгов жә не Герн келеді. Бірақ екі жақ бір-бірінің талаптарын мойындата алмағ андық тан, келіссө здер тоқ татылды. 1845 ж қ азан, қ арашада кө терілісшілер Созақ, Жаң а жү лек, Қ оғ ан бекіністерін алады. Абылайдың баласы сұ лтан сү йік Ресей билігін мойындаса, Ү йсін, Жалайыр, Дулат руларының кө пшілігі кө телісішілерді жақ тады. 1847 ж сә уір Кенесары 10 мың ә скермен қ ырғ ыз жеріне басып кіреді. ә скерледің қ ырғ ыз ауылдарын тонауы кө терілісшілердің Кенесарығ а қ арсы ө шпенділік туғ ызады. Қ азақ сұ лтаны Рү стем мен Сыпатай би топтарының Кенесарыдан бө лініп кетуі қ азақ жасағ ының жең ілісіне ә сер етеді. Сол жылы Кенесары Бишкек маң ындағ ы Майтө бе шайқ асында 32 сұ лтанмен қ аза табады. Тарихи маң ызы; ү ш жү зді қ амтығ ан тұ ң ғ ыш ірі кө теріліс, ХІХ ғ асырдың І жартысындағ ы Ресей азаттық кө терілісінің қ ұ рамдас бө лігі, Патша ү кіметінің Орта Азияны отарлауын кешеуілдетті, қ азақ халқ ының ішкі қ айшылық тарының Ресей саясатымен байданыстылығ ын кө рсетті.

78.Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы басқ арғ ан кө теріліс: себептері, барысы, ерекшеліктері. Жанқ ожа 17 жасында Кіші жү з қ ұ рамындағ ы Ә лімұ лы тайпасының жергілікті рулары сайлап алғ анҚ ылышбай ханның Хиуа бекінісіне жасағ ан жорығ ы кезінде жасақ қ а елеусіз еріп барып, ешкімге дес бермей тұ рғ ан қ арақ алпақ батыры Тық ыны жекпе-жекте ө лтіреді.Осы жорық та ә ділетсіздігі ү шін Қ ылышбай ханның ө зіне де қ ол жұ мсайды. Қ оқ ан хандығ ының Созақ бекінісіне орналасқ ан ә кімдерінің жергілікті халық қ а салынатын алым-салық тан тыс кө рсеткен зорлық тары қ азақ тардың бас біріктіріп, бұ л қ амалғ а шабуыл жасауына себепкер болды.Созақ та тұ ратын, Қ ұ рман би араша тү суді ө тініп, Жанқ ожағ а арнайы хабар жібереді. Жанқ ожа елден қ ол жинап, Созақ қ а жорық қ а аттанып, жолда Жаң ақ орғ ан, Желек бекіністеріндегі қ оқ андық тарды қ уады.1830 жылдың кү зінде Созақ бекінісін қ оршауғ а алып, кө мекке келген қ оқ андық Тағ ан палуанды жекпе-жекте қ олғ а тү сіреді. Одан соң Жанқ ожа жасақ тарымен бекіністің дарбазасын бұ зып кіріп, Созақ ты басып алды. Қ оқ ан бектері Отыншы мен Сушыны қ олғ а тү сіріп, баласын ө лтіргенің ү шін Қ ұ рман биге тапсырады. Кейбір деректерге қ арағ анда, Жанқ ожа Қ оқ ан хандығ ының Шымқ орғ ан, Қ осқ орғ ан, Кү місқ орғ ан тә різді бекіністерін де талқ андайды. Хиуа хандығ ы Аллақ ұ л ханның тұ сында 1835 жылы Қ уандарияның батысындағ ы Қ ұ ртө бе деген жерге бекініс салып, онда 200 ә скер ұ стайды. Жанқ ожағ а арқ а сү йеп, алым-салық тө леуден бас тартып, Хиуа бегі Бабажанның озбырлығ ына кө нбей жү рген сырдың тө менгі сағ асындағ ы қ азақ тарды тә ртіпке келтіру ү шін тү рікмен [[Аймұ хамед палуанды жасақ тарымен жіберді.1836 жылы Ақ ирек деген жерде елге тізесі батқ ан осы Аймұ хамед палуанды Жанқ ожа жекпе-жекте ө лтіреді. Басшысы мерт болғ ан палуанның жасақ тары бас сауғ алап қ ашуғ а мә жбү р болды. Жанқ ожа бұ дан кейін де Сыр бойындағ ы қ азақ тарды хиуалық тардың езгісінен қ ұ тқ ару ү шін, олардың бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырды. Оның бұ л жорық тары нә тижелі болып, Хиуа бекіністері кө п шығ ынғ а ұ шырады. 1845 жылды кө ктемінде Хиуа хандығ ы Сыр бойындағ ы қ ирағ ан бекіністерін қ алпына келтіру ү шін 200 жасақ аттандырады. Жанқ ожаның жігіттері бұ лармен ұ рыс салып, кері қ айтарады. 1847 жылы кө ктемде Хиуа бегі Уайыс-Нияздың ә скеріАтанбас, Ақ ирек, Қ амыстыбасты жайлап отырғ ан қ азақ тарғ а шабуыл жасап, 1400 ү йді ойрандап, тонап кетеді.Осы жылдың тамыз айында Хиуа бегі Қ ожанияз бастап, қ азақ сұ лтандары Жанғ азы Шерғ азиев пен Елікей (Ермұ хамед) Қ асымов қ оштағ ан шапқ ыншылар қ азақ ауылдарын тағ ы да тонауғ а ұ шыратады. Хиуалық тардың мұ ндай шапқ ыншылығ ы бір жылда бірнеше рет қ айталанады. Тонауғ а ұ шырағ ан елін қ орғ ауғ а Жанқ ожа 700 сарбазымен қ арсы шығ ады. Қ ұ рамында екі мың ә скері бар хиуалық тар Жаң ақ ала бекінісінің тө ң ірегіне шоғ ырланады. Жанқ ожағ а Ресейдің Райым бекінісінің бастығ ы Ерофив бастағ ан отряд кө мекке келіп хиуалық тарды бірге талқ андайды. Патша шенеуіктері мен ә скерлері ауық -ауық елдің тыныштығ ын бұ зып, бұ л кезде егде тартып отырғ ан Жанқ ожағ а да маза бермейді. Орынбор шекаралық комиссиясының Сырдария жү йесі бойынша ө кілі И. Осмаловскийдің кө мекшісі болып есептелінетін тілмаш Мұ хамедхасан Ахмеров пара жинауғ а шабармандарын Жанқ ожа ауылына жұ мсайды. Жанқ ожа оларды «орыс заң ында мұ ндай салық мү лде жоқ» деп қ уып жібереді. Мұ ндай келең сіз қ ұ былыстарғ а ашуланғ ан Жанқ ожа кө теріліске шығ уғ а мә жбү р болады.1856 жылы желтоқ санның соң ғ ы кү ндерінде кө терілісшілер Қ азалыны қ оршауғ а алды. Қ аратө бе манындағ ы Л. Булатовтың отрядына бірнеше рет шабуыл жасады. Кө терілістің бас кезінде Жанқ ожаның 1500-ден аса сарбазы болса, 1857 жылы қ аң тарда олардың саны 5000-ғ а жетті. Жағ дай Орынбор генерал- губернаторы В. А. Перовскийді қ атты алаң датты. Ол генерал-майор Фитингофт бастағ ан 300 атты казак, 320 жаяу ә скер, 1 зең бірек, т.б. қ аруларымен қ оса сұ лтан Елікей Қ асымов бастағ ан бірнеше жү з казак жасағ ы бар жазалау отрядын аттандырады. Екі жақ Арық балық тың тұ сында кездесіп, бірнеше дү ркін шайқ ас болды. Бақ айшағ ына дейін қ аруланғ ан жазалаушы отрядқ а кө терілісшілер қ арсы тұ ра алмай, шегінуге мә жбү р болды. Екі кү н бойы ізіне тү скен жазалаушы отрядтың кө зіне кө рінбей, кө терілісшілер Қ ызылқ ұ мғ а ойысып кетті.Жазалаушы отряд жолда кездескен қ азақ ауылдарын шауып, тонаушылық қ а ұ шыратты. Фитингофт бастағ ан жазалаушы отряд ақ пан- наурыз айларында кө терілісші халық қ а қ арсы тағ ы бірнеше рет жорық қ а шығ ып, қ азақ ауылдарына адам айтқ ысыз жауыздық тар жасады. 1856-1857 жылы қ азақ тардан тартып алынып есептелмей, талан-таражғ а тү скенді қ оспағ анда, 79567 сомның малы сатылды. Кө теріліс жең іліс тапқ аннан кейін Жанқ ожағ а сатқ ындық жасағ ан рубасылар мен елағ аларына ренжіп, Дауқ ара жақ қ а, одан Бұ хар хандығ ы жеріндегі Ерлер тауына жалғ ыз кетіп қ алады. Екі жылдан соң қ айта оралып, Қ ызылқ ұ мда жалғ ыз отырғ ан Жанқ ожаны Елікей Қ асымов бастағ ан казак отряды келіп ө лтіріп кетеді.