Тарау Өндірістік канцерогенді факторлар

Халық тың қ атерлі ісіктен зардап шегуінде кә сіби факторлардың ә сер ү лесі, дамығ ан елдерде кең ауқ ымдарда ауытқ ып тұ рады, яғ ни халық арасындағ ы барлық қ атерлі ісік жағ дайларының кө рсеткіші 4-тен 38 %-ғ а дейін. Кә сіби аурулардың статистикасында ө ндірістік факторлармен байланысты дамитын онкологиялық аурулар ереже сә йкес кө рініс таппайды.

Ө ндірістік канцерогенді факторларғ а адамның ең бек іс ә рекеті барысында кә сіптік қ атерлі ісіктердің дамуына алып келетін физикалық, химиялық жә не биологиялық факторлар жатады.

Кә сіби ісіктерге, дамуы ө ндірістік іс ә рекет жағ дайына байланысты болатын жаң а мағ лұ маттарды жатқ ызады. Кә сібіне байланысты қ атерлі ісіктерді басқ а да себептерден болғ ан қ атерлі ісіктерден ажырату мү мкін емес, сондық тан да бұ л мә селені шешудегі ең басты критерийге сандық кө рсеткіштер - белгілі бір ө ндірістік жағ дайларда жұ мыс істейтіндерде, ісіктердің ө те ерте жә не ең жиі даму саны жатады. Канцерогенді фактордың ә сер етуінің басталғ анынан бастап ісіктің анық талуына дейінгі ұ зақ жасырын кезең дерінің болуы (орта шамамен 10-15 жыл)онымен шұ ғ ылданатын жұ мыстарды кү рделендіре тү седі. Осы уақ ыт аралығ ында адам онкоқ ауіпті ө ндірістен шығ ып кетуі де мү мкін. Сондық тан, адамның кә сіби бағ дарын ескере отырып сыртартқ ы (анамнез) жинау жә не ө ндірістік ә сер ету уақ ытының ұ зақ тығ ы мен қ арқ ындылығ ына бағ а беру аса маң ыздылық қ а ие болады. Кә сіптік ісіктер канцерогенді фактордың ә сер етуіне ерте жауап беру реакциясы тү ріндегі қ абыну жә не ісік алды ө згерістердің кең спектірі аясында жиі дамиды.

Адамның ө ндірістік іс ә рекеті барысында ө здігінен канцерогенді белсендігі жоқ, бірақ канцерогенезді кү шейтуге немесе кү рделендіруге қ абілетті агенттер кездесуі мү мкін. Оларды канцерогенез модификаторлары деп атайды. Мысалы, шылым шегу кө бінесе ө кпедегі қ атерлі ісіктердің даму жиілігін айтарлық тай жоғ арылатады. Ісіктердің дамуы ем-домдық тамақ тануғ а, семіздікке, механикалық жә не термиялық зақ ымдалуларғ а байланысты болады. Бластомогенді (ө кпелік) реакцияның ә ртү рлі антиоксиданттрадың (каротин, А, Е, С витаминдері, бірқ атар гормондар жә не т.б.) кө мегімен тежелетіні анық талғ ан. Сондық тан модифицирлеуші агенттерге канцерогенді қ осылыстармен ө зара ә рекеттесуге тү сетін жә не сол арқ ылы жасушалардың малигнизациясына (қ атерлену) алып келетін ү рдістерден оларды шығ аратын агенттерді (мысалы, SН-топтары бар қ осылыстар жә не т.б.) жатқ ызады.

Модифицирлеуші факторлардың саны меншікті канцерогенді агенттердің санынан біршама жоғ ары болады. Қ андай да болмасын модифицирлеуші фактор бір мезгілде бір ісіктердің дамуын тежей де жә не басқ аларының ө суін ынталандыра алады. Ө ндірістік жағ дайларда канцерогенезді ынталандыратын модифицирлеуші факторларды анық тау жә не жою канцерогендерді анық тау сияқ ты қ атерлі ісіктің алдын алудағ ы кү рделі міндет болып табылады.

Кә сіптік қ атерлі ісіктер ә ртү рлі мү шелер мен тіндерде дамуы мү мкін. Онкогенді фактормен тікелей қ атынас жасау салдарынан болатын жаң а тү зілімдер жиі дамиды (мысалы, мұ ржа тазалайтын адамдардың тері ісігі немесе шахтерлердің бірқ атар категорияларындағ ы тыныс алу мү шелерінің ісіктері). Ісіктер сің ірілгеннен кейін канцерогендердің кө пшілігі бауырғ а барып тү сетіндіктен, бауырда жә не ағ задан шығ арылатын жолда (ең алдымен қ уық та) жиі дамиды. Радиацияның бластомогенді ә серіне қ ан жасау тінінің жоғ ары сезімталдығ ын айта кеткен дұ рыс. Кә сіби ісіктерді жіктеген кезде алдымен этиологиялық факторды ескереді, содан кейін - ісіктің орналасқ ан орны мен гистологиялық қ ұ рылымын жә не кә сіптік арнайылағ ын ескереді, мысалы, «Рентгенологтардың рентген сә улесінің ә серінен болғ ан тері ісігі».

Ө ндірістік канцерогендік факторларды зерттеу ә дістері. Кә сіби канцерогенді факторларды анық тау ү шін экспериментальды жә не эпидемиологиялық ә дістер керек, олар жекелеген кә сіп ө кілдерінің, қ атерлі ісікпен аурушаң дығ ы мен ө лім жітімге келуі, қ алғ ан басқ а жергілікті тұ рғ ындармен салыстыра отырып ретроспективті жә не перспективті зерттеуді ө ткізеді. Экспериментальды зерттеулер нақ ты канцерогенді (бластомогенді) агенттерді - адамдар мен жануарларда жаң а тү зілімдерді туғ ызатын химиялық заттар мен ә ртү рлі сә улелену тү рлерін, сонымен қ атар канцерогенді ә сердің алдын алу жолдарын анық тауғ а мү мкіншілік береді. Осылайша жаң а ғ ылыми бағ ыт –о н к о г и г и е н а ғ а жол салады.

Канцерогенді факторлардың экспериментальді зерттеулерінде ісіктердің туу механизмі. Экспериментальды канцерогенді факторлардың экспериментальді зерттеулерінде ісіктердің туу механизмін ажыратып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен қ атар канцерогенездің механизмін — ісіктердің даму ү рдісін зерттеуге ық палын тигізді.

Кө птеген органикалық заттар онкогенді қ асиеттерін кө рсету ү шін, ағ зада бірқ атар ө згеріске тү суі қ ажет. Канцерогендердің кө пшілігінің метоболикалық белсендірілуі микросомальды ферменттердің тотығ уы кө мегімен іске асады. Тү зілген канцерогенді метоболиттер ДНК-мен ә рекеттесіп қ атерлі ісіктің дамуына алып келіп соғ атын мутацияғ а жә не жасушалық онкогендердің белсендірілуіне, тіндердің пролиферациясы мен дифференсациясының бұ зылуына алып келеді.

Бейорганикалық заттардың ішінде ауыр металлардың (никельдің, хромның, берилийдің, кадмийдің) жә не олардың туындаларының, сонымен қ атар енген жерінде тікелей ісіктің дамуына ә келетін талшық ты минералдардың (асбест) канцерогенді ә сері бә рінен де жақ сы зерттелген.

Физикалық текті негізгі канцерогенді факторларғ а иондаушы сә улелер мен УК-сә улелер жатады. Енуші радиациямен жалпы сә улелену кезінде (гамма-сә улелермен, қ атты ренген сә улелерімен, протондармен, нейтрондармен) жаң а тү зілімдер іс жү зінде барлық мү шелерде дамиды. Енуші иондаушы сә улелердің ә сер етуі кезінде (жұ мсақ рентген сә улелері, α жә не β -бө лшектер) ісіктер тінінің радиациямен бө лшекті жә не ең ұ зақ қ атынасқ ан мү шесінде дамиды.

Толқ ын ұ зындығ ы 2900-ден 3341 А-ге дейінгі кү н спектірінің қ ұ рамына кіретін УК-сә улелер ә сер еткен кезде, тері ісіктері дамиды. Канцерогенді ә сер механизмін мұ нда да ДНК зақ ымдалуымен жә не соның ә серінен болғ ан мутациямен байланыстырады.

Канцерогенездің алғ ашқ ы кезең іне генетикалық ө згеріске ұ шырағ ан
жасушалардың индукциясы жатады. Келесі кезең - промация кезең і – ісіктің анық талуына дейінгі кезең –басталушы (иницирленген) жасушалардың селекциясымен (таң далуымен) жә не оларда трансформацияланғ ан фенотиптің пайда болуымен байланысты болады. Канцерогенездің екі кезең інің де қ ажетті бө лшегіне жасушалық пролиферация (кө бею) жатады. Канцерогендердің кө пшілігінің иницирлеуші қ асиеті бар, тек аз ғ ана бө лігі промоцирлеуші ә серге ие болып табылады. Мұ ндай шартты канцерогендер (тө ртхлорлы кө міртегі, бірқ атар металдар, мү мкін-асбест) басқ а агенттермен, кө бінесе -эндогенді агенттермен иницирленген жасушалардың пролиферациясының ынталандырылуы нә тижесінде ісіктердің дамуының жиілеуіне алып келуі мү мкін. Ү рдістің ынталандырылуына алып келетін модифицирлеуші факторларыдң біріне тіндердің арнайы емес зақ ымдалуы (механикалық, термиялық, химиялық) жатады. Ісіктердің дамуы ағ заның жеке сезімталдылығ ына да байланысты болады, жекелей алғ анда метаболистік жү йе мен ферменттердің активтілігі дең гейінің қ алпына келуіне, себепкер ДНК репарациясы. Сонымен, кацерогендік қ ауіптілік табиғ и канцерогендікпен емес, ә ртү рлі экзо- жә не эндогендік факторлармен іске асады.

Ө ндірістік канцерогендердің жіктелуі (классификациясы)

Ракты зерттеудегі халық аралық агенттіктің (РЗХА-МАИР, 1982) адамғ а қ ауіптілік дә режесі бойынша осындай химиялық заттар, екі химиялық топқ а бө лінеді.

1- т о п дә лелденген адам ү шін канцерогенділік заттар: аминодифинил; мышьяк оның қ осындылары асбест; бензол; бензидин; бис (хлорметил) жә не хлорметилді эфир; хром жә не кейбір оның қ осындылары; кү кіртті иприт; нафтиламин, кү йе, смола жә неминералды май; винилхлорид.

П – т о п адамғ а ық тимал болотын канцерогенді заттар, оның ө зі екі бө лім тобына бө лінеді: ПА, болу дә режесі жоғ ары ПБ болу дә режесі кө п емес.

ПА-б ө л і м ш е с і н е жататындар: акрилноитрил, бензапирен, берилий оның қ осындылары; диэтилсульфат; диметил-сульфат; никель оның кейбір туындылары; о –толуидин.

ПБ- б ө л і м ш е с і н е амитрол; аурамин; бензохлорид; кадмий оның қ осындылары; тө ртхлорлыкө міртегі; хлорформ; хлорфенолдар;: ДДТ; 3, 3-дихлорбензидин; диметилкарбамоилхлорид; 1, 4-диоксан: тік қ ара 38; тік кө к 6; тік қ оң ыр 95; эпихлоргидрин; диброметан; этиленоксид; этилентимочевина; формальдегид; гидразин; гербицидтер; фенолоксисіркеқ ышқ ылы; полихлоринді бифенол; тетрахлордибензо-диокси-2, 4, 6-трихлорфенол.

Екі топтағ ы кө птеген канцерогендер жануарларғ а арналғ ан.

ПА бө лімшедегі канцерогендер эпидемиологиялық мә ліметтер бойынша қ ауіпті делінеді, бірақ онаң ө зінде бә секелестері бар.ПБ бө лімшедегілері эпидемиологиялық мә ліметтерге қ арама қ айшы.

Канцерогендердерге химиялық факторлар ә сері, оның қ ұ рылымына байланысты.

Шығ у тегі бойынша канцерогендер - химиялық, физикалық жә не биологиялық болады.

Химиялық канцерогендер:

1. кө п циклді ароматты кө мірсутектер (КАК) - бенз(а)пирен;

2. ароматты азоқ осылыстар;

3. ароматты аминоқ осылыстар;

4. нитрозды қ осылыстар;

5. уретан сияқ ты карбоматтар;

6. хлор туындылы кө мірсутектер;

7. металдар, метал еместер, бейорганикалық тұ здар, асбест.

Физикалық канцерогенді факторларғ а: иондаушы радиация, ультракү лгін сә улелену жатады.

Биологиялық канцерогенді факторларғ а бірқ атар вирустар (Раус саркомасының вирусы, сү т бездерінің Биттнер вирусы жә не басқ алары), микотоксиндер (афлотоксиндер - бірқ атар кө герткіш саң ырауқ ұ лақ тардың метоболиттері) жатады.

Адам ү шін канцерогенділік дә режесі бойынша химиялық қ осылыстар, қ осылыс топтары, ө ндірістік ү рдістер РЗХА (МАИР) бойынша ү ш категорияғ а бө лінеді:

1-топ. Адам ү шін канцерогенді химиялық қ осылыстар, қ осылыстар топтары, ө ндірістік ү рдіс немесе кә сібі бойынша жұ мыс атқ аратындарғ а ә сері (асбест, бензол, винилхлорид, кү йе, смола, темекі тү тіні жә не т.б.). Бұ лай бағ а беру категориясы, ә сері мен дамығ ан ісіктің арасында себептік байланыс бар екендігі туралы куә лік ететін эпидемиологиялық дә лелдер жеткілікті болғ анда ғ ана қ олданылады.

2 -топ. Қ атерлі ісік туғ ызуғ а қ абілетті химиялық қ осылыстар, қ осылыстар топтары, ө ндірістік ү рдіс немесе кә сіби ә сері. Бұ л категория екі топты бө лімшеге бө лінген: 2А -аса жоғ ары (акрилонитрил, берилий жә не оның қ осылыстары, бенз(а)пирен жә не басқ алары) жә не 2Б - аса тө мен (ацетальдегид, кадмий жә не оның қ осылыстары, хлороформ, гексахлорбензол жә не т.б.) дә режелі дә лелділік топтары.

3 -топ. Канцерогенді емес химиялық қ осылыстар, қ осылыстар топтары, ө ндірістік ү рдіс немесе кә сібі бойынша жұ мыс атқ аратындарғ а ә сері.

2А топ бө лімшесіне қ атысты эпидемиологиялық мә ліметтер канцерогенді ә серді дә лелдейді, бірақ баламалы тү сініктерді жоқ қ а шығ армайды. 2Б топ бө лімшесіне қ атысты эпидемиологиялық мә ліметтер керісінше болады.

Барлық канцерогенді заттарды, тө рт қ ауіптілік класына бө лу ұ сынылғ ан:

1- класс - шектен тыс қ ауіпті. Олардың ө ндірілуіне тиым салынады.

2 -класс - жоғ ары қ ауіпті, осы класс заттары мен 1- класстың заттары, адаммен қ атынас жасау саласынан алынып тасталуы керек.

3- класс - орташа қ ауіпті. Қ ұ рамында 2 -жә не 3- кластық заттары бар ө неркә сіптік материалдар, шикізат, аралық ө німдер, оларғ а тиым салу мү мкін болмағ ан жағ дайда деконцерогенизация жасау ұ сынылады.2- жә не 3- кластық заттар ү шін канцерогенділік кө рсеткіші бойынша шектету міндетті болып табылады.

4-класс — аз қ ауіпті. Бұ л кластық заттары ү шін шектеу қ ою (лимиттеуші) кө рсеткіші бойынша, ШРЕК қ алыптастырылғ ан.

Ө ндірістік канцерогендерді қ ауіптілік дә режесі бойынша жіктеу химиялық канцерогенді заттардың қ оршағ ан орта нысандарында, атап айтқ анда жұ мыс орнының ауыспағ ында, ауаның шектік рұ қ сат етілген концентрацияларының (ШРЕК) қ алыптастырумен тығ ыз байланысты. Осы жерде канцерогенді факторларды нормалауда екі пікір қ алыптасады: токсикологтар канцерогенділік ә сер табалдырығ ын дұ рыс деп санайды, ал ғ алымдардың кө пшілігі радиациялы канцерогенезге қ атысты табалдырық жоқ деген пікірді ұ станады. Бұ л, химиялық заттардың едә уір мө лшері бластомогенді белсендігін ескермей нормаланғ ан кезде.

Химиялық заттардың адам ү шін канцерогенділік қ асиеттерін анық тау ө зектілігі туралы мә селе кү рделі болып келеді, ол ү шін келесі негізгі критерийлер ұ сынылады:

- белгілі канцерогендермен химиялық қ ұ рылымдардың ұ қ састығ ы; мутагенді, алкилдеуші, гормон тә різді, ө суді ынталандыратын немесе цитотоксикалық қ асиеттерінің болуы;

- ө ндірісте, затпен қ атынас жасағ ан контингенттредің санының кө п болуы;

- халық арасында оның кең таралуы; ө ндірістік контингенттер арасында қ атерлі ісктермен аурушылдық тың жиілегені туралы эпидемиологиялық мә ліметтердің болуы (СаноцкийИ.В., Пылев П.Н.).