Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл білімінде қалыптасуы

Жалпы тіл біліміндегі ғ ылымдар арасындағ ы интеграция процесінің негізінде туындағ ан когнитивті лингвистика ғ ылымы соң ғ ы жылдары қ азақ тіл білімін зерттеуші ғ алымдардың да назарын ө зіне аударуда. Бұ л сала бойынша қ азақ тіл білімінде соң ғ ы кездері когнитивтік лингвистика мә селелеріне ерекше кө ң іл бө ліп зерттеу нысанына айналдырғ ан Р. Сыздық, Ә. Қ айдар, Е. Жанпейісов, Г. Гиздатов, Қ. Жаманбаева, Ж. Манкеева, Э. Сү лейменова, Г. Смағ ұ лова, Б. Момынова, А. Салқ ынбай, К. Кү ркебаев, Г. Снасапова, Ф. Қ ожахметова, Н. Айтова, А. Ә мірбековалар секілді зерттеушілер бұ л мә селені лексикология, этнолингвистика, когнитология, лингвомә дениеттану салалары тұ рғ ысынан қ арастырып зерттеу ү стінде. Қ азақ тіл білімінде когнитивтік лингвистикағ а қ атысты зерттеулер соң ғ ы он жылдық та ғ ана қ олғ а алына бастады. Академик Ә.Қ айдардың этнолингвистика саласына қ атысты ойлары қ азақ тіл біліміндегі жағ ң а ғ ылыми бағ ыттардың қ алыптасуына негіз болды./10/ Дә лірек айтсақ когнитивтік бағ ыттағ ы зерттеу ең бектерінде ретінде Г.Гиздатовтың ең бегін атауғ а болады. Зерттеушінің «Сө йлеу қ ызметіндегі когитивтік модельдер: типологиясы мен динамикасы» атты докторлық диссертациясы осы бағ ыттағ ы қ азақ тіліндегі алғ ашқ ы зерттеу болып табылады. Докторлық диссертацияда адам санасындағ ы білімнің кө ріну дең гейі, берілу тә сілдері, қ ұ рылымы мен динамикасы қ арастырылғ ан. Когнитивтік модельдер универсумдар ретінде қ арастырылады. Қ азақ тілін когнитивтік зерттеуге арнағ ан алғ ашқ ы жұ мыстардың бірі ретінде К.Ә. Жаманбаеваның " Тіл қ олданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана" (Алматы: Ғ ылым, 1998, -1406.) монографиясын атауғ а болады [11]. Монография авторы алғ ы сө зде былай деп кө рсетеді: " Зерттеу проблемаларын тілдік сана тө ң ірегінде жинақ тап, негізгі мә селені психофизиологиялық (нақ тырақ айтсақ, бұ л психофизиологиялық эстетикағ а жақ ындау), психологиялык, (негізгі психоаналитикалық теориялардан басталады), философиялық, тілдік ә дебиеттану (соң ғ ы ү шеуі семиотикалық сипатта) тұ рғ ысынан кешенді тү рде когнитивтік жү йеге біріктіру арқ ылы ғ ылыми негіздерге талпыныс жасаймыз [11, 5]. Бұ л жұ мыста тілдік сана қ ұ рылымы, гештальт теориясы, тілдік сана жә не мә тін қ ұ рылымы, тілдік модельдер, мұ ң концептісі т.б. когнитивтік мә селелер қ арастырылғ ан [11]. Бұ л ең бекте зерттеуші тілдік сананың қ ұ рылымын анық тап, гештальт теориясынның негізін жан жақ ты ашып кө рсетеді. Қ азақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистика ғ ылымның қ алыптасуына негіз болғ ан аталмыш ең бектер тіл қ олданысындағ ы когнитивтік негіздердің зерттелуіне айтарлық тай ө з ү лесін қ осу ү стінде. Когнитивтік қ ұ рылымның концептуалды кө рінісі, кү рделі жү йе тудыру ерекшеліктері де бү гінгі кү ні жан жақ ты қ арастырылуда.

" Тіл мен таным процестерінің ара қ атысын кө рсету тіл қ олданысының когнитивтік жү йесіне сү йенеді. Тіл мен ойлаудын, тіл мен танымның ара қ атынасы адам баласының интеллектуалды ө мірінде (оғ ан тіл де кіреді) қ ұ ндылық тар қ аншалық ты рө л атқ аратынын белгілеп береді. Тіл мен таным ара қ атынасын сипаттайтын ұ ғ ымдар белгілі бір қ ұ рылымғ а тү седі" [11, 3].??

Сондай-ақ ғ алымның кө рсетуінше, " ішкі терең қ ажеттіліктер символдар арқ ылы оянады. Бұ л процесс санағ а эмоция арқ ылы белгілі болады. Енді ө з кезегінде ішкі қ ажеттілікті қ анағ аттандыру ү шін қ айтадан символдар дү ниесіне жү гінеді. Сө йтіп, терең негізі бар қ ажеттіліктердің сипаты символдар арқ ылы анық талады. Яғ ни, сана сыртқ ы факторларғ а таң улы тү рдегі тә уелділігін немесе ішкі ө су, жетілу қ ажеттілігін белгілі бір модельдің, форманын бойына жинақ тау арқ ылы шешеді" [17, 8].

Профессор Ж.Манкееваның " Қ азақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері" атты мақ аласында М.Бирвиш, Хомский, Лакофф, Коок, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян, А.Н.Леонтьев, Б.Касевич жә не тағ ы басқ алардың есімдерімен байланысты когнитивтік лингвистиканың пайда болуы мен дамуына қ ысқ аша шолу (экскурс) жасалды. Ж.Манкеева мұ нда былай деп атап ө теді: " Тіл мен ойлау бірлігінің ө зіндік ерекше қ асиеттерін тіл білімінің дә стү рлі, таза тілдік жә не ғ ылым саласы шең берінде зерттеу мү мкін емес. Оғ ан қ ажет ғ ылыми парадигма - когнитивті лингвистика, социолингвистикамен тұ тасуы" [12, 40]. Когнитивтік лингвистиканың дамуымен байланысты анық талуы тиіс бірнеше ұ ғ ым немесе мә селелер бар. Оның негізгісі - тілдің қ ызметіне қ атысты. " Ғ аламның тілдік бейнесі (языковая картина мира)" [12, 14]. Ж.Манкеева " тіл мен ой немесе таным, тіл мен ұ лт т.б. мә селелер, сайып келгенде, ұ лтты, ұ лттың танымын ө зінің терең қ ұ рылымдары арқ ылы тұ тастырушы тілдің табиғ атын анық тауғ а байланысты казіргі тіл білімің де жаң а бағ ыттардың айқ ындалып, қ алыптасып, дамып келе жатқ аны байқ алады. Оның кө ріністерін қ азақ тіл білімінің даму кү йінен де кө ріп отырмыз", - деген пікір айтады [12, 43]. Профессор Ж.Манкеева аталғ ан мақ аласында когнитивтік лингвистикадағ ы тілдің бейнелеушілік қ ызметінің зор екендігін атап кө рсете келе, негізгі ү ш ұ станымдарын айқ ындап береді. Сол секілді ғ алым Б.Момынова Қ азақ тіліндегі қ оғ амдық саяси лексика (ә леуметтік-бағ алауыштық, сө зжасам)»/13/ атты ең бегінде когнитивтік бірліктердің кө ріністену (репрезентациялану) ерекшеліктеріне тоқ талып, бағ алауыштық сипатын қ арастырса, профессор А.Ислам ө з мақ алаларындағ ы когнитивтік лингвистикадағ ы «тілдік тұ лғ а» мә селесін кө тереді. С.И.Жапақ овтың диссертациялық жұ мысында эпикалық фразеологизмдердегі ақ иқ ат пен бейақ иқ ат, дү ние фрагменттерінің тілдік бейнесі мен когнитивтік лингвистиканың басқ а да мә селелері туралы сө з етеді./14 /

С.Ақ аев «Сө здің когнитологиялық сипаттары» атты мақ аласында когнитологиялық талдаудың тә сілдеріне тоқ талып, ойлау ой тү ю, қ абылдау, қ орыту сияқ ты абстрактілік қ ұ былыстарды зерттеу ә дісі ретінде қ арастыру жайлы мә селені кө тереді. Сонымен қ атар жас зерттеушілер Г.Снасапова /15 /, Ш. Елемесова, А.Ә мірбековалар кө ркем мә тінге концептуалдық талдау жасаудың ү лгілерін ұ сынады. Ал А.Сыбанбаева/16 /, Н.Зайсанбаевалар /17 / метафораның танымдық сипаты туралы пікірлерін ортағ а сала отырып, диссертациялық жұ мыстарын осы бағ ытқ а арнайды.

Қ азақ лингвистикасының когнитивтік мә селелеріне арналғ ан келесі ең бек қ азақ тілінің эпикалық фразеологизмдерінің когнитивтік негіздерін зерттейді.

Ш.К.Жарқ ынбекованың докторлық диссертациясында қ азақ жә не орыс тілдерінің тү р-тү с концептілері когнитивтік жә не лингвистикалық мә дениеттану парадигмаларын біріктіретін дү ниенің ұ лттық бейнесін тілдік ретте іске асыру мә селесі шең берінде талданады жә не ә р этноста орын алғ ан когнитивтік механизмдер мен лингвомә дениеттану факторлары тұ рғ ысынан тү р-тү с концептілерінің қ алыптасу ерекшелігі айқ ындалады [29].??

Қ азақ жә не салыстырмалы тіл білімінде когнитивтік лингвистиканың тү рлі мә селелері мен проблемаларын зерттеу ә зірлемелері белсенді тү рде жү ргізілуде, екі не одан да кө п нә рселер мен қ ұ былыстардың артық -кемдігі сарапқ а салынуда, ө йткені тілге деген когнитивтік ә діс " тілдің адаммен, оның ақ ыл-ой, рухани жағ ынан кү шті дамуымен, барлық ойлау жә не ақ иқ ат дү ниені, ө мірді танып білу жө ніндегі білім процестерімен, сондай-ақ соның негізін қ ұ райтын механизмдер жә не қ ұ рылымдармен алуан тү рлі байланысындағ ы тілдің жарқ ын болашағ ын кө ре білуге жол ашады" [30, 3].

Ал когнитивті лингвистика ғ ылымының қ азақ тіліндегі орны мен қ азақ тіл білімінің негізін салушы ғ алымдардың ең бегіндегі танымдық ғ ылымның орны мен олардың теориялық аспектілерін зерттеуші Э. Оразалиева мынадай ерекшеліктерін кө рсетіп береді: XX ғ асырдың 30-жылдарында қ азақ тіл білімінде Қ.Жұ банов лингвистикалық зерттеулерді жаң а мазмұ нда, жаң а идеялық бағ ытта дамыту қ ажеттігіне назар аударды. А.Байтұ рсынұ лының «Тіл-қ ұ ралын» жоғ ары бағ алай келе, ғ алым «...тіл қ ұ былыстарын жалаң тү р жағ ын ғ ана зерттеумен біліп болмайды. Бұ л-сө зсіз сың аржақ тық... Тү р-форма деген тілде жоқ белгі емес, бар нэрсе...тү р тілдің бар тарауы емес, бір тарауы» (21, 39) деген аса қ ұ нды қ орытынды жасады. Тілші адам ә рекеті мен танымының тіл дамуындағ ы орнын айғ ақ тау ү шін, «Қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулерінде» «... ө те алыс экскурстерге» барды. Ә р пікірін халық санасында жақ ындата отырып, зерттеуші адамның жадында сақ талар танымдық «ұ ғ ымдарғ а», «кө рініс қ алыптарғ а», образдарғ а», «ұ қ сата атауларғ а» тоқ талды, олардың жаң а ұ ғ ым мен сө з жасауғ а қ атысын сұ рыптады. Бұ л ретте автор танымдық қ орғ а негіз болар элеуметтік-мә дени тә жірибемізді «ә уелі кө зқ арас» (21, 95) деп атады. Сө йтіп ө ткен ғ асырдың ө зінде-ақ тілдік зерттеулер ө зінің қ алыпты шең берінен шығ а отырып, жаң а бетбұ рыстарды қ ажет ете бастады. Тіл табиғ атын зерделеу тек формалық сипаттамалармен шектелмей, адам ө мірінде алар орны мен атқ арар қ ызметін анық тауғ а, оның физио-анатомииялық негізін айғ ақ тауғ а ұ ласты. Сондық тан тілдік қ ұ ралдар қ ұ рылымдық лингвитиканың ғ ана емес, сан алуан экстралингвистикалық салалардың нысанына айналды — деген теориялық тұ жырым айтады (22, 11-12). Қ азақ тілінде когнитивтік лингвистиканы біршама зерттеген ғ алым А.Исламның пікірінше: «Танымдық (когнитивтік) ғ ылым» термині (ағ ылш. cognitive) алғ ашқ ыда белгілі бір ақ паратты қ абылдап, оны белгілі бір електен ө ткізіп, мида сақ тай отырып, қ ажетті кезде оны қ олдану нә тижесінде адамның миында білім қ ыртыстарының қ алыптасып жә не толығ у процестерін зерттейтін ғ ылыми пә ндер жиынтығ ын айқ ындау ү шін енгізілген. Бұ л жалпы айтқ анда, танымдық ғ ылым адамдардың қ оршағ ан дү ниені қ абылдау жә не танымдық қ ызметтерінщ пайымдау нә тижесінде белгілі бір жү йеге келтіріліп, біздің санамызда «жазылып», ментальды яғ ни, танымдық процестердің негізін қ ұ райтын білім мен таным туралы ғ ылым. Ғ алымдардың кө пшілігі танымдық ғ ылымның адамның ми қ ыртыстарына ә ртү рлі жолдармен келетін білімнің қ алай «жазылу» жолдары мен сол ақ параттардың белгілі бір ө ң деуге тү су жү йелерін зерттейтін ғ ылым деген ық шам тү ріндегі анық тамасын қ олданады (34, 71).

Сонымен когнитивті лингвистика ғ ылымының қ ысқ аша тү сініктемесі Ғ. Қ алиевтің «Қ азақ тіл білімі терминдерінің тү сіндірме сө здігінде» былайша: «Когнитивтік тіл білімі орыс.-когнитивная лингвистика (лат. cognito білім, тү сінік)-табиғ и тілді сана ә рекетінің кө рінісі, ойдың тікелей шындығ ы ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы. Когнитивтік тіл білімі табиғ и тілдің игерілу, қ олданылу механизімін тү сіндіруді жә не соғ ан лайық оның моделін жасауды мақ сат етеді. Ол ү шін ниет, ес, еске сақ тау, тү сінік, жоспарлау, басқ ару сияқ ты сө йлеуге қ атысты тілдік, психологиялық, физиологиялық т.б. ақ параттардың басын біріктіретін когнитивтік категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілдің кө мегімен ақ параттың берілу, сақ талу тэсілдері мен қ ұ рылымы жайында тү сінікті кең ейтеді жә не машиналық аударма, ақ параттық -ізденіс, есептеу жү йесімен т.б. байланысты бірқ атар қ олданбалы міндеттерді шешуге мү мкіндік береді» - деген анық тама береді (19).