Ақыл-ойында кемістігі бар балалардың сөйлеу дамуының ерекшеліктері.

Ақ ыл ойында бұ зылыстары бар балалардың интеллектуалды ә рекетінің бұ зылысы, есту жә не кө ру анализаторларының толық жетілмегендігінен сө здерді толық мең геруде қ иындық тар туғ ызады. Сонымен қ атар сө йлеудің дамуы сө здік кешігумен ғ ана емес, сонымен бірге оның мінез-қ ұ лқ ын қ алыптастырады.

А.Н. Гвоздева, Н.И. Жинкина, Н.А. Менчинский, Р.Е. Левина жә не т.б ғ алымдардың зертеулері бойынша, қ алыпты дең гейдегі мектепке дейінгі балалардың фонематикалық, морфологиялық, жә не синтаксистік мең герулері қ алыптасатындығ ын анық тағ ан.

Сө здік мең геру процесі кезінде қ алыпты дамып келе жатқ ан бала тек сө здерді ғ ана емес, сонымен бірге морфемдердің бө лімдері тү бір, жұ рнақ, жалғ ау, қ осымшаларды 2 жастан бастап тә жірбиелік дең гейде қ олдана бастайды. Балаларда шығ армашылық сө здердің кө птеген мысалдары, яғ ни ә ртү рлі зерттеулерге ә келетін, тә жірбиелік қ абілеттіліктерден пайда болатын сө з қ ұ рауды жә не морфологиялық мең геруді талап етеді. Қ алыпты дең гейдегі баланың белсенді танымдық іс-ә рекеттері арқ ылы бала синтаксистік талдау жасауды жә не грамматикалық сө здерді дұ рыс қ олдана алады.

Ақ ыл-есі кем балаларда сө здік даму процестері басқ аша жү реді. Мектепке дейінгі жастағ ы аномальды бала нақ ты талдауды қ ажет етпейді. Ақ ыл-есі кем балалар бө лек сө здерді қ олдана отырып, кү нделікті қ олданылатын қ ұ рал-жабдық тардың атауын, жиі қ олданылатын іс-ә рекеттерді жә не қ арапайым сө здердің қ ұ рылымын жетілдіре тү седі. Бас миының, есту жә не кө ру аппараттарының қ озғ алысы кезінде сө йлеу жағ ы бұ зылыстарының ә серінен оларда сө йлеу қ иындық туғ ызады. Ары қ арай сө йлеудің дамуы баяу жә не ө здігінен ерекшеленеді. Сондық танда ақ ыл-есі кем балаларды мектепте оқ ыту дайындық сыз болады.

Ақ ыл-есі кем балаларда айтылу бұ зылыстары лексикаларды, грамматикаларды дұ рыс мең гермегендіктен оқ у процессі кезінде қ иындық тар туады.Сө йлеудің бұ зылуы адамдармен толық қ арым-қ атнасқ а тү суге кедергі жасайды, сондық танда олар тұ йық талып, ө здеріне деген сенімсіздік білдіреді. Сондық тан қ азіргі кезде сө йлеудің бұ зылысын нақ ты анық тау- ақ ыл-есі кем балаларды барлық пендерге оқ ытуғ а деген табысы болып табылады.

Кө мекші мектепте оқ итындардың арасында кө п пайызын фонетикалық сө йлеу жағ ы бұ зылғ ан балалар қ ұ райды. М.А. Савченко, Р.А Юрова, Р.И. Лалаевалардың мә ліметтері бойынша 1 сынып оқ ушыларының 65%на жуығ ы дыбыс айтылуының ә р тү рлі бұ зылыстарын, ал 2 сыныпта бұ ндай бұ зылыстар біршама аздау 60%, сонымен қ атар 3 сыныпта 30% қ ұ райды. Бұ л кө рсеткіштер дыбыс айтылуының бұ зылыстарын ғ ана емес олардың тұ рақ тылығ ының бұ зылыстары бар екенін кө рсетеді. Дыбыс шығ арудың бұ зылыстары ә ртү рлі балада сө йлеу дыбыстарды олардың басқ а немесе бірдей дыбыстармен ауыстыруы, буынды сө з қ ұ рылымының бұ зылыстарымен кө рінуі мү мкін. Кө мекші мектепте оқ итын балалардың фонетикалық дамымау кезең дерін бірнеше топқ а бө луге болады. Бірінші топқ аә ртү рлідыбыстарды нақ ты айта алмайтын балалар жатады ( фонетикалық дислалия деп атайды ). Оларғ а мынадай жетіспеушіліктер тә н, бү йірлі, тісаралық сигматизм, таң дай немесе бір жақ ты дыбыс(р), бір бү йірлі(л). Осы топқ а қ атысты фонематикалық естуі сақ талғ ан балаларда сауаттылық ты мең геруде еш қ иындық туындамайды, сондық танда орыс тілінде фонемді дыбыстың ауысуы, ұ қ састық жә не олармен араласу болмайды.

Екінші топқ а фонетика-фонематикалық мономорфты немесе полиморфты бұ зылысы бар балалар жатады(функционалды жә не механикалық дислалия, дизартрия жә не т.б). Басты дыбыстық сө йлеуді қ абылдау кемістігінің пайда болуы, олардың дифференциалды қ иындық тары, артикуляция аппаратарының қ озғ алысының бір қ алыпты еместігі жатады. Бұ ндай оқ ушылар оқ у дағ дысын қ иындық пен мең гереді, жазу кезінде ерекше қ ателіктер жібереді. Егер балада перифериялық анализатордың шеткі бө лігінің кемістігі болса онда жағ дай қ иындай тү седі. Олар оқ у прцессі кезінде оқ у жә не жазу дағ дыларын белгілі бір қ иындық пен мең гереді. Дыбыс бұ зылуының кө п бө лігін осы топтағ ы балалар қ ұ райды.

Ү шінші топқ а тұ тық пасы бар балалар жатады. Арнайы мектептерде тұ тық пасы бар балалар аз. Тұ тық ппмен қ атар басқ а сө йлеу бұ зылыстары болмаса, бұ ндай балалар оқ у дағ дысын жақ сы мең гереді.

Тө ртінші топқ а алалия бұ зылыстары бар балалар жатады. Олардың тілдік дамуы былдыр дең гейінде болады жә не лексикалық, грамматикалық мағ ыналары жә не морфологиялық ерекшеліктерінің толық болмауымен сипатталады. Тілдік жетіспеушіліктің ауыр бұ зылысының себебі ми қ ыртысының треі бұ зылысының, Брок немесе Верник аймағ ының толық дамымауынан болуы мү мкін. Бұ л топтағ ы тілдік ауыр бұ зылысы бар балалар оқ у қ ұ ралдары жә не жеке оқ ыту арқ ылы да тү зелмейді.

Ақ ыл-есі кем оқ ушылардың кү рделі лексикалық жетіспеушілігі. Кө мекші мектепте оқ итын балалардың тілдік ерекшеліктеріне нақ ты бағ ытталғ ан, шектетілген жә не кедей сө здік қ оры бар ә дебиеттер жетіспейді. Олардың тілдері ә ртү рлі грамматикалық сө йлеудің дең гейлерінен абстратылы тү сініктерінің кө птеген таныс емес атаулары жә не тү бір тү сініктерінен айырғ андық тарын білдіреді.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалар бө лек грамматикалық категорияларда мү лдем қ олданбайды немесе сө здік қ орында ө те аз кездеседі. Соның катарында ү стеу, кү рделі сө йлем, есімше, кө мекше, бағ ың қ ы жалғ аулар жә не т.б. М.П.Феофаннованың деректеріне сү йенсек ақ ыл – ойы қ алыпты дамып келе жатқ ан 5 – 6 жасар балағ а 22 кө мекші сө здерді біледі жә не ө зінің сө здік қ орында пайдаланады, ал ақ ыл – ойында бұ зылысында бар бала 8 – 9жасында 9 – ақ кө мекші сө здерді мең геріп, пайдаланады.

Бұ л балаларда кең таралғ ан сө йлеу тіліндегі бұ зылыс лексика жағ ы, яғ ни, балалар сө здердің мағ ынасын тү сінбейді жә не қ олдана алмайды. Қ ателіктерді айтатын болсақ, бір сө здің мағ ынасын тым кең ейтіп жібереді. Мысалы, бір сө збен ұ қ сас заттардың (ө сідік, жә ндік, жануарлар), барлығ ының «қ оң ыз» деп, масаны, ө рмекшіні, қ ұ мысқ аны, шегірткеніайтуы мү мкін. Сонымен қ атар, мағ ынасы жағ ынан ұ қ сас заттардыда бір сө збен айта береді. Атаудың ө зі бала ө мірінде кө п қ олданатын сө з болып табылады.

Сө здерді ауыстыру, алмастыру, сө зді дұ рыс қ олданбау жә не бұ л жағ дайдың орын алуына фонетикалық ұ қ састық тардан болып отыр. Дыбыстық талдаудың бұ зылысы ә серінен, ойша дыбыстаудың жү йелілігін анық тай алмаудан (тү сінбеуден) сө здерден айыра алмайды. Мысалы; батон – бутон, кө же – кө ше т.б.

Ақ ыл - ойында бұ зылысы бар балалардың лексикасында спецификалық ерекшеліктерінің тағ ы бір тү рі белсенді жә не енжар сө здік қ орында патологиялық айырмашылық тар болып табылады. Баланың сө здерді білу мен сө здік қ орында пайдалануында едә ір айырмашылық бар, себебі бұ л баланың ойлау ә рекетінін дә режесін кө рсетеді. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалардың белсенді сө здік қ орының кө лемінің аздығ ы, кө ргенің, іс – ә рекетің, адамдар арасындағ ы қ арым – қ атынасы, заттар, қ ұ былыстады дұ рыс баяндауғ а, нақ ты тү сінуге ынтасының жоқ тығ ынан пайда болады.

Ө з уақ ытысында Г.М. Дульнев кө мекші мектеп оқ ушыларының жартысынан кө бі сын есімдердің 10 – 15 шақ тысын пайдаланатынын атап ө ткен. Осының нә тижесінде «кезекші» (дежурный) сө здер қ алыптасады. Балалар ә ртү рлі жағ дайларда пайдаланып, керек кезінде дұ рыс сө здермен алмастыруды еркін жү зеге асыру ү шін, суреттер, сұ рақ тар мен мұ ғ алімнің кө мегі осының барлығ ы қ осымша стимул болып келеді, себебі балалар керекті, дұ рыс сө здерді есіне тү сіре алады, ол оның сө здік қ орында бар екенінің айғ ағ ы.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар оқ ушылардың сө йлеуінде 3 грамматикалық категорияларды (зат есімдер, сын есімдер, етістіктер) пайдаланады, Г.В. Кузнецованың анық тауы бойынша ақ ыл – ойында бұ зылысы бар енжар сө здік қ оры, белсендік қ оррынан 2 есе кө п.

Біздің зерттеулеріміз қ орытындымыз бойынша, бұ л сандар орта дең гейдегі статистикада кө рініс табады. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалардың белсенді жә не енжар сө здік қ орының нақ ты ерекшеліктерін анық тау ү шін, балалардың сө здік қ орындағ ы лексико – сематикалық топтары мен лексико – граматикалық котегорияларына бақ ылау жү ргізу керек. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар 1 – ші сынып оқ ушысы ө зіне жақ сы таныс жиhаз атауларын айтқ анда, сө здік қ орында белсенді тү рде пайдаланады. Белсенді жә не сө здік қ орының байланысы (қ атынасы)осындай кө рініс табуы мү мкін 1: 3кө бейеді. Тағ ыда айтарлық тай айырмашылық байқ алады, ол белсенді жә не енжар сө здік қ орының кейбір грамматикалық категорияларындағ ы ерекшеліктер. Белсенді жә не енжар сө здік қ орының қ атынасындағ ы зат есімдерде мына кө ріністерді байқ алу мү мкін 1: 2, сын есімде бұ л айырмашылық тардың кө рністері 1: 4.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балаларда сө здің синтаксистік жағ ын мең геру процесі ө те ұ зақ уақ ытты алады. Ең кү рделі ә рі жиі кездесетін бұ зылыстар:

Сө йлем кө лемінің аздығ ы. Балалар жай сө йлемдер мен қ ысқ а қ ұ рамды сө йлемдерді сө здік қ орында пайдаланады.

Сө йлем қ ұ руғ а маң ызды сө здерді, сө з тіркестерді тастап кету. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалардың қ олданатын сө йлемнің қ ү рлымында аморфтық сипат алады жіне сө йлемнің мағ ынасы бұ рмаланғ ан тү рде жиі кездесіп отырады.

Салалас қ ұ рмалас жә не сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің балалардың сө здік қ орында сирек, ә рі қ ұ рлысындагы қ ателіктер.Зерттеудің жү ргізілуі бойынша 3 – ші сынып оқ ушыларының кү рделі сө йлемдерді сө здік қ орында пайдалануы 2 – 5% - тең. Осы проценттер 8 – ші оқ у жылында12 ден 30% - ө седі, бірақ қ ай жаста болмасын кү рделі сө йлемнің кө бісі салалас қ ұ рмалас сө йлемдер болып табылады. Оқ иғ а немесе қ ұ былысты баяндауда, жалғ аулық сыз сө йлемдерді пйдалануы ә бден мү мкін. 8 – ші сыныптың ө зінде сө йлемнің қ ұ рлысы дұ рыс болмай жатады.

Сө йлем ішіндегі сө здердің байланысының қ ателіктері (бұ зылысы). Кө п жағ дайда бұ л қ ателіктер бастауыш пен баяндауышты жә не эат есім мен сын есім байланысында кө рініс табады.

Ақ ыл – ойнда бұ зылысы бар балаларда экспрессивті аграмматизммен қ атар, импрессивті аграмматизм байқ алады. Л.А. Смирнованың зерттеуі бойынша сол қ ұ былыстың пайда болуына, баланың ә деттегі сө йлеу тілін жақ сы тү сінгендей бола тұ ра фелексияны дұ рыс ажырата алмайды, нә тижесінде дифференцациялық граматикалық тү сінік беру қ иындай тү седі. Сондық тан 1 – ші сынып оқ ушылары естіген ақ паратты жете тү сіне бермейді.

Сө з реттілігінің бұ зылысы. Сө йлемдегі сө здердің дағ дылы реттінің ө згеруі, сө зтіркес байланысының ү зілуі, мысалы: Бала кетті ү йге. Шө п жасыл шығ а бастады.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар оқ ушылардың сө йлеу тілінде спецификасында мыналарды ескерген жө н, олар ә серленудің кедейлігі ғ ана емес (cө здік қ ордың аздығ ы жә не мағ ынасының шашыраң қ ылығ ы), жә не заттар мен қ ұ былыстар арасындағ ы байланысты ажыратуындағ ы қ иындық тар, сө йлеудің нақ ты себептерінің болмауы.

Бала сұ рақ тарғ а кө біне «Иә», «Жоқ» деген қ ысқ аша жауаптар қ айтарады немесе жауапты кү рделі емес сө йлемдерден қ ұ райды. Осы уақ ытта қ осымша ә дістер оқ ушының нақ ты сө йлеуге, баланың едә уір сө йлеу тілін дамытуғ а, жақ сартуғ а кө мектеседі. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалардың сө йлеуінің дамуындағ ы ерекшеліктерді айтатын болсақ, мыны топты бө ліп қ арастыруғ а болады: бір қ арағ анда баланың сө здік қ оры бай, сө йлеу тілі қ алыпты болып кө рінуі мү мкін, бірақ мұ қ ият тексеруден кейін ортасындағ ы адамдардың айтқ ан сө здерді сө збе сө з қ айталайтының байқ ауғ а болады.

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалардың сө йлеу тілі байланыстардың жағ дайын сипаттауда, мынағ ан кө ң іл аударғ ан жө н: қ алаыпты дамуындағ ы балада сө йлеу тілінің бұ л формасы мектепке дейінгі жаста пайда бола бастайды, ал ақ ыл – ойында бұ зылысы бар балалар арнайы оқ ытусыз сө йлеу тілінің байланыстарын мең гере алмайды. Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар оқ ушыларда сө йлеу тілінің байланысының қ алыптасу процесінде сө здердің, сө йлемдердің қ ұ рлымында жә не грамматикалық қ алыптасуында кемшіліктер кө рніс табады.

Сө йлеудегі толық тығ ы мен кең дігінің болмауы (фрагмент тү рінде баяндау, ә ң гң менің бө ліктерін тастап кету, іс – ә рекеттегі адамдар мен іс – ә рекет орынының қ ысқ арту).

Оқ иғ аны айту кезінде жү йеліліктің бұ зылысы (ақ паратты баяндау ретсіз, бір айтқ анның бірнеше рет қ айталайды).

Оқ иғ аның логикалық байланысының бұ рмалануы (адамдар арасындағ ы байланысты қ ұ былыс, жағ дайларды, заттарды нақ ты емес, ү стіртін айтады, оқ иғ аның логикалық мағ ынасына сә йкес емес жағ дайлар мен қ ұ былыстарды баяндап береді).

Сө йлеу кезіндегі сө з арасындағ ы байланыстың болмауы немесе дұ рыс қ олданылмау себебінен, айтылып жатқ ан сө здердің жалпы байланысы бұ зылады. Сө з арасында байланыстыру қ ызметін атқ аратындар: есімдік, ү стеу, сө йлем арасындағ ы синонимдер т.б.

Сө йлеу тілінің кедейлігі, мә нерлі айқ ын болмауы(кө ркемдік сө йлеу тілінде, яғ ни, заттардың жә не іс – ә рекеттің сапасын анық тау барысында бір сарындылық жә не синтаксистік қ ұ рлымның дұ рыс қ ұ растырмауы).

Ақ ыл – ойында бұ зылысы бар оқ ушыларда сө йлеу тілін мінез – қ ұ лық ты реттеу ү шін пайдаланғ анда айтарлық тай бұ зылыстар байқ алады.

Қ алыпты жағ дайда 1, 5 – 2 жастағ ы бала ү лкендердің айтқ аның орындай алады. Баланың дамуына қ арай бұ л ә рекеттер кү рделене тү седі. Тіпті арнайы мектептің 1- ші сынып оқ ушылары ү лкендердің айтқ ан сө здерді ә ркез тү сіне бермейді, оқ ушы бір емес, бірнеше рет орындап жү рген ә рекеті ү лкен адам нұ сқ ау жасаса, тү сіне алмауы мү мкін. Бала нұ сқ ауды орындау барысында жарты тапсырманы ұ мытып қ алады немесе іс – ә рекеттің жү йелілігін, реттілігін шатастырып алады, тіпті, жұ мыстың басында – ақ жаң ылысып, қ ате орындауы мү мкін.