Тақырып 12. Әртүрлі шетел елдеріндегі ғылымның дамуы

Ә лемнің ә р тү рлі елдеріндегі ғ ылым дамуының дең гейін анық тайтын ә дістемелік негіздер.

«Ғ ылым мен техниканың» ұ лттық жү йелерінің даму дең гейі екі дә уір тоғ ысында ә лем елдерінің ә леуметтік пен экономикалық дамуына, олардың ә лемдік шаруашылық жү йесіндегі алатын ролі мен орнына зор ық пал етеді.

Сол себепті, ә лем елдерінің ұ лттыұ ғ ылыми-техникалық жү йелерін зерттеу, олардың дамуының дә режесі ғ ылыми зерттеудің маң ызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Ә лемнің жеке елдеріндегі ғ ылыми дамуының дең гейіндегі сапалық айырмашылығ ы тарихи, саяси жә не ә леуметтік- экономикалық дамуына, сонымен қ атар қ алыптасқ ан аумақ тық, мә дени-этникалық факторларғ а тә уелді.

Айырмашылық тары, негізінен, жоспарлау ерекшеліктерінде, ғ ылыми жұ мысты ұ йымдастыру мен басқ ару, ғ ылымии потенциалдың қ ұ рылымы мен сапасы, зерттеулердің спецификасында.

Нақ ты айырмашылық тарды қ арастыратын болсақ, олардың саны ә лемдік ғ ылыми жұ мысқ а қ атысатын елдер санына тең. Бұ л жағ ынан ә р мемлекет бірегей, қ айталанбас болып келеді. Дегенмен, ұ қ састық тары бар елдерді шартты тү рде топтарғ а бө луге болады, сө йтіп олардың барлығ ын бірнеше тү рге бө ле аламыз.

Осы немесе басқ а тү рге жатқ ызу мемлекеттің ғ ылыми-техникалық саласының маң ызды сипаттамасы болып табылады.

Елдің қ ай тү рге жататынын анық тау ү шін, сол елдің ғ ылымының дау дең гейін анық тайтын ерекше ә дістеме, белгілі бір кө рсеткіштер жү йесі қ ажет. Бірақ, ө кінішке орай, ғ ылымның параметрлерін ә дістемелі тү рде ө лшеу ғ ылымның ө зіндік табиғ атына байланысты мамандар ү шін ө те кү рделі міселе болуда.

Бү гінгі кү ні, ө кінішке орай, анализ тек қ ана олардың сандық сипаттарының дең гейінде жасалуы мү мкін.

Ғ ылымды осы тұ рғ ыдансандық сандық кө рсеткіштерман сипатталатын жү йе ретінде қ арастырсақ, барлық ғ ылыми кө рсеткіштерді екіге бө луге болады.

Біріншіден, материалды ресурстардың (қ орлардың), уақ ыттың шығ ындарын, кадрлық қ амтамасыз етілудің шығ ындарын айқ ындайтын кө рсеткіштер. Бұ л ғ ылымның ресурстық немесе «кіру» кө рсеткіштері.

Олар абсолютті жә не салыстырмалы ө лшемдермен берілуі мү мкін.

Абсолютті кө рсеткіштерге, мысалы, НИОКРда жұ мыс жасайтын ғ алымдардың, конструкторлардың, инженерлердің жалпы саны, ғ ылыми зерттеулердің федералды бюджеттен жә не жеке меншік, қ оғ амдық қ орлардан қ аржыландырудың жалпы кө лемі, НИОКРғ а жалпы жұ мсалғ ан қ аражат, сол қ аражаттың білім салаларына, ғ ылыми-зерттеу жә не тә жірибелі-конструкторлық жұ мыстардың салаларына бө лінуі жә не т.б.

Берілген материалдарды кө рнекілеу ү шін, мысалы, 1 кестеде 1965-1998 жылдар аралығ ындағ ы АҚ Ш федералды бюджетінен білімнің ү щ саласы бойынша ғ ылыми зерттеулерді қ аржыландыру кө лемінің динамикасы берілген, ал 2 кестеде 1980-1998 жылдар аралығ ындағ ы негізгі зерттеулерді қ аржыландыру баптары салыстырылғ ан.

АҚ Ш федералды бюджетінен ғ ылыми зерттеулерді қ аржыландыру кө лемі ағ ымдағ ы бағ аларда (млн доллар)

2 кесте

АҚ Ш федералды бюджетінен негізгі ғ ылыми зерттеулерді қ аржыландыру баптарын салыстыру, ағ ымдағ ы бағ аларда (млн доллар)

1 мен 2 кестеде берілген мә ліметтер анализі білімнің осы ү щ саласы жә не маң ызды– денсаулық сақ тау саласын қ аржыландыру кө лемінің ұ лғ айғ андығ ын кө рсетелі.

Екіншіден, ғ ылыми зерттеулердің негізгі «шығ уын» бағ алайтын кө рсеткіштер – жаң а ғ ылыми білімнің ө ндірісі (негізгі (фундаменталды) жә не қ олданбалы).

Ғ ылыми «шығ удың» барлық сандық шаралары елдің ғ ылыми нә тижелілігінде абсолютті жә не салыстырмалы кө рсеткіштермен кө рсетілуі мү мкін, мысалы, ғ ылыми жарияланымдардың жалпы саны мен олардың ү лес салмағ ы, ғ ылыми қ ызметкерлер санымен немесе барлық тұ рғ ындармен қ атынасы; жаң а туындыларғ а патент алуына берілген ө тініштер саны; ә р тү рлі уақ ыт кезең дерінде берілген патенттер саны. Осы кө рсеткіштер мемлекеттің техникалық жә не технологиялық жетістіктер қ ұ рылымында байқ алады.