Студопедия

Главная страница Случайная страница

КАТЕГОРИИ:

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Оршаған ортаның химиялық ластануы




Адамдардың шаруашылык қ ызметі қ азіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі кө зі болып отыр. Табиғ и ортағ а кү н сайын, сағ ат сайын енеркә сіптің газ тә різдес, сұ йық жә не қ атты қ алдық тары тү сіп отырады. Осы калдық тардағ ы ә р тү рлі химиялық заттар ауағ а, суғ а жә не топырақ қ а тү сіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне ө те отырып, соң ынан адам организміне келіп тү седі. Бү кіл жер шарында осы ластаушы заттардың тү спеген жері жоқ деп айтуғ а болады. Тіпті ешқ андай ө неркә сіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бү л жерде адамдар кішігірім ғ ылыми станцияларда тұ рып, ғ ылыми бақ ылаулар ғ ана жасайды. Ғ алымдар осы заманғ ы ө нер-кә сіптердің ә р тү рлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқ ан. Олар бү л жерге басқ а жерлерден ауа ағ ындарымен келіп тү скен. Табиғ и ортаны ластаушы заттар ә р тү рлі болып келеді. Ол заттар ө зінің табиғ атына, шоғ ырлануына жә не адам организміне ә сер ету уақ ытына қ арай ә р тү рлі жағ ымсыз нә тижелер туғ ызады. Осындай заттардын қ ысқ а мерзімде болса да адамғ а ә сері - адамның басын айналдырады, қ ү скысын келтіреді, тамағ ын жыбырлатып, жө телтеді. Егер де адам организміне осындай улы заттар кө п мө лшерде ә сер етсе, қ атты уланып есінен танады, тіптен ө ліп кетуі де мү мкін. Ондай улы заттарғ а ірі ө неркә сіптік қ алалардың ү стіне желсіз кү ндері жиналғ ан қ ара тү тіндер немесе ө неркә сіптік кә сіпорындардың қ алдық тары мысал бола алады. Электр станциялары, тү рлі-тү сті металл ө ндіретін зауыттар, химиялык жә не мү найды қ айта ендейтін кә сіпорындар атмосферағ а тү тін шығ аратын ү лкен мү ржалар арқ ылы кө птеген адам организміне зиянды улы заттарды ауағ а шығ арады. Қ азіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бү л заттар ауада кү н сә улесінің ә серімен бір-бірімен реакцияғ а тү сіп, жаң а косындылар тү зеді. Ө неркә сібі дамығ ан елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі кү кіртгің қ ос тотығ ы (80,) коксхимия зауыттарымен, тау-кен ө ндіру жә не целлюлоза-кағ аз ө неркә сіптерінің жү мысы нә тижесінде ауағ а шығ арылады. Олар ауада ылғ алдың ә серінен кү кірт қ ышқ ылына айналады. Қ ү рамында кү кірт кышқ ылы бар тү ман немесе ылғ алды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қ абаттарына, терісіне ә сер етеді жә не ө сімдік те кө п зардап шегеді. Ауадағ ы кү кіртті сутек адам организмін улап кана қ оймайды, сонымен катар адамдардың жү йке ауруларын туғ ызады. Ауадағ ы фторлы сутек ө те улы. Азык-тү ліктің кү рамындағ ы фторлы сутек адамды, жануарларды қ ү стырып ө те жаман ауру туғ ызады. Хлорлы сутек пластмасса қ алдық тарын жақ қ анда пайда болады. Осы газбен тыныс алғ анда адамның тыныс жолдарының кілегейлі қ абығ ын зақ ымдап, ө кпенің ісік ауруын туғ ызады. Қ оң ыр кө мірді жағ удың нә тижесінде ауағ а кү л бө лініп шығ ады. Ол ауыл шаруашылығ ы мен орман ө сімдіктеріне ә сер етеді. Ә сіресе, кө кө ніс, жеміс-жидек ө сімдіктеріне де зиянын тигізеді. Ластанғ ан ө сімдікпен қ оректенген жануарлардың, адамдардың организмдерінде физиологиялық ө згерістер болады. Цемент зауыттарынан шық қ ан цемент шаң дары топырақ та калий, кальций, магний элементтерінің кө беюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақ ын жерлерде фосфордың мө лшері кө бейеді. Қ ү рамында мырыш пен қ орғ асын бар металлургия зауытының калдық тары да ө те улы ә сер етеді. Осындай улы заттар жиналғ ан ө сімдікпен адам не жануар қ оректенгенде олардың денсаулығ ына кауіп тө нуі мү мкін.Организмнің осы улы заттарғ а тө зімділігі ә р адамның ө зінің жеке басының гигиенасына байланысты, ен алдымен денсаулығ ы, жасы мен жынысына байланысты болып келеді. Аталғ ан улы заттарғ а балалар, қ арт адамдар жә не денсаулығ ы нашар ауру адамдар ө те сезімтал келеді. Улы заттар адам организміне біртіндеп жү йелі тү рде жинала берсе, онда созылмалы улануғ а ү шырайды. Оның басты белгілері - адамнын тез шаршағ ыштығ ы немесе ү немі шаршап тү ратыны, сезімі, ү йқ ы басуы немесе ү йқ ысының қ ашуы, бейжайлық, ү мытшақ тық, кө ң іл-кү йінің тез ө згеруі, зейінінің тө мендеуі. Улы заттар адамдардың қ ан айналым мү шелеріне, жү йке жү йесіне, бауырына ә р тү рлі ә сер етеді. Улы химия-лық қ осылыстар адамның ә рбір органдарының созылмалы қ абынуына, жү йке жү йесінің ө згеруіне, адам ү рығ ының дамуына, жас нә рестенін ауру болып тууына ә келіп соғ ады. Дә рігерлер адамдардың ә р тү рлі аллергиялық аурулары, ө кпе демікпесі, катерлі ісік ауруларының болуы гал аймақ тың экологиялық жағ дайымен тығ ыз байланысты екенін анық тап отыр. Сонымен қ атар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, тү рлі улы химикаттар сияқ ты тағ ы басқ а ө неркә сіп қ алдық тары - канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда катерлі ісік ауруларын туғ ызатындығ ы анық талды. Егер ө ткен ғ асырда балалардың катерлі ісік аурулары сирек болса, қ азір балалардың арасында ол ауру ө те жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нә тижесінде бұ рын кездеспеген жаң а аурулар пайда болуда. Адам денсаулығ ына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қ атарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі тү тінінің қ ұ рамына 4 мың ғ а жуык химиялық заттар кіреді, олардың кө бі улы заттар. Олардың қ ырық қ а жуығ ы қ атерлі ісік ауруын туғ ызады. Темекінің уы сонымен қ атар колқ аның созылмалы ауруын туғ ызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жө теледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаң а туғ ан нә рестелерінің организмінде улы газ сә би бойындағ ы қ ан қ ү рамында бірнеше сағ атқ а дейін болады. Есірткі заттары да қ олқ а, ө кпенің қ атерлі ісік ауруларын туғ ызады. Кө птеген органикалық еріткіштер: авиациялық бензин, желім, бензин, эфир, еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауағ а кө теріледі. Егер осы зат-тардың буы кө п мө лшерде организмге тү ссе жү йкені, миды, асқ азанды жә не ө кпенің ауруын туғ ызады. Кейде ол ө лімге де ә келіп соғ уы мү мкін.

Қ азіргі кезде бізді қ оршаган ортаның ластаушы кө здерін тө мендегідей топқ а бө леміз: 1. Физикалык ластану - радиактивті заттар, электрмагнитті толқ ындар, жылу, шулар жә не тербелістер. 2. Химиялық ластану - кө міртегі ө німдері, кү кірт, кө мірсулар, шайынды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы косылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар. 3. Биологиялық ластану - ауру қ оздырғ ыш бактериялар мен вирустар, кү рттар, карапайымдылар, шектен тыс кө бейіп зиян келтіретін жә ндіктер. 4. Эстетикалық зиян - табиғ аттың қ айталанбас сү лу ландшаф-тарының бү лінуі, орман-тоғ айлардың жойылуы, т.б.

Биосферадағ ы ластану процесін 3 кезең ге бө леміз: - ластаушы заттардың таралуы; - ластағ ыштардың биомассағ а енуі; - ластағ ыш заттардың биологиялык топтануы немесе корлануы. Адам баласының организмі жоғ арыдағ ы ластаушы заттарды кабылдағ ан кезде белгілі бір дең гейге (мө лшерге) дейін ғ ана кө тере алады. Ал, зиянды заттардын одан ә рі оргинизмде кө бейе тү суі денсау-лыкты бү зып, ауруғ а шалдық тырады. Қ оршағ ан ортанын химиялық ластануының кейбір тү рлері казіргі кезде глобальды экологиялық проблемаларды туғ ызып отыр. Олар жер шарындағ ы жиі-жиі байқ алып отырғ ан " Жылу эффектісі", " Озонның жү қ аруы", " Қ ышкыл жауындар", " Фотохимиялық тү мшалар" жә не осылардың ә серінен туындайтын аурулар. Адам баласы ә сіресе, атмосфера (ауа бассейіні) ауасының ластану кө здерін терең ірек білгені жө н. Жоғ арыда біз, атмосфераның лас-тануына жалпы сипаттама берсек, ендігі жерде оғ ан толығ ырақ тоқ талуды жө н кө рдік. Оның себебі, барлык зиянды заттар атмосфера арқ ылы тү рлі химиялық қ осылыстарғ а айналып, газ, сү йық немесе коспа тү рінде топырақ, суғ а косылып, одан адам организіміне тү седі. Атмосферадағ ы тіршілікке қ ажетті барлық процестер оның тропосфера қ абатында жү реді. Оның жер бетінен қ алындығ ы 10-18 км. қ ашық тық ты (қ алың дық ты) қ амтиды. Енді біз жекелеген зиянды заттардың ө зіне жө не коршағ ан ортағ а тигізетін ә серіне тоқ таламыз. Кө міртегі оксиді (СО2) жә не монооксид (СО). Жалпы отын жакқ ан кезде кө міртегінің екі газы тү зіледі. Екеуі де ластағ ыш газдар. Оның бірі кө міртегі диоксиді - улы емес, ал монооксид улы болып келеді. Ол адамның канындағ ы гемоглобинмен ө те тез қ осылып зиянды қ оспа тү зіп, ауру туғ ызады. Соң ғ ы жылдары атмосферадағ ы кө міртегі оксидтері тез кө бейіп ө сімдіктерде жү ретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нә тиже-сінде, кеміртегі оксиді ә рбір 10 жыл сайын 2 %-ке ө сіп, атмосферада жылу эффектісін туғ ызуда. Ад жылу эффектісі ө з кезегінде жер шары климатының орташа температурасын кө теріп, тү рлі экологиялық апаттардың (мү хиттардың кө терілуі, ауа райының ө згеруі, кдуіпті циклондар мен цунамилар, шө лейттену, ө рттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталғ ан газдармен қ атар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар кү н сә улесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кең істігіне кететін ү зын толкынды жылу сә улелерін ө ткізбей, кө мір қ ышқ ылы газдарының кызып, жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. Мә селен, XIX ғ асырдың 20-жылдарында кө мір Қ ышқ ылы газының атмосферадағ ы мө лшері 0, 029 % болса, ал 90-жылдары - 0, 035 %-ке жетіп, 20 %-ке кө бейіп отыр. Бү л кө рсеткіш БҰ Ұ -ның зерттеулері бойынша 2000 жылдары 30 %-ке жетпек. Ол жағ дайда жер шарының орташа температурасы 0, 1°С-қ а, ал 2005 жылдары екі есеге ө се тү сетіні дә лелденген. Осы мә ліметтерді компью-терлік жү йе арқ ылы есептегенде жер шарының орташа температу-расының ө суі жақ ын жылдары 1, 5-4, 5°С-қ а жетуі ә бден ық тимал. Жер шарының осылайша жылып кетуі дү ниежү зілік мү хиттардың дең гейін 1, 5 метрге кө теріп, планетамызда " топан су" каупін туғ ызары сө зсіз. Мү хиттардың дең гейінің кө терілуі адамзат ү шін кауіпті проблема. Міне, осының бә рі жылу эффектісінің ә рекеті болғ андық тан оның жү ру механизмін бә ріміздің де білгеніміз жө н. " Озонның жұ қ аруы". XIX ғ асырдың 80-жылдарында атмосфера қ абатында озонның кейбір жерлерде жү қ аруы байқ алғ ан. Мә селен, 1987 жылы Антарктида тү сында байкалып озонның мө лшері кү рт азайып, (космостық станциясының фотосуреті бойынша) ол 7 млн км2 аумақ ты қ амтығ ан. Ал осы жағ дай 1992 жылы Оң тү стік Америка тү сында байқ алғ ан.Осығ ан байланысты БҮ ¥ жанынан ғ ылыми кең ес қ ү рылып " озонның жү қ ару" себебін зерттеу басталды. Нә тижесінде, оның негізгі кө зі - хлорфторкө міртектік (фреондар) қ осылыстар екені анық талды. Осы химиялық қ осылыс атмосферағ а кө теріліп, фотохимиялық ыдырауларғ а ү шырап, хлор тотығ ын тү зеді. Ол ө з кезегіндегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады. Нә тижесінде озонның жү қ ару процесі басталып, Космостан келетін зиянды ультракү лгін (УК) сә улелердің еркін ө туіне жол беріліп, бү кіл тіршілік атаулығ а қ ауіп тө ндіреді. Дү ниежү зілік денсаулық сақ тау (ВОЗ) ү йымының мә ліметі бойынша атмосферадағ ы озонның 1 %-ке азаюы қ ауіпті ісік ауруларын кө бейтіп жіберетіні анық талғ ан. Сол сияқ ты УК сә уленің жерге кө бірек ө туі адам баласының иммундық қ орғ аныс қ абілетін кемітіп, жү қ палы ауру-лардың мендеп кетуіне жол ашатыны дә лелденіп отыр. Осығ ан орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу ү шін халық аралық Конвенция қ абылданды. Оның мақ саты - озон қ абатын бү лдіретін заттарды шығ аруды тежеу немесе тоқ тату. Осы бағ ытта Ресей мен ТМД елдерінің біріккен ғ алымдар ү жымы ең бек етуде. Қ ышқ ыл жауындар - атмосферағ а байланысты қ азіргі кезендегі ү лкен проблема. Оның негізгі кө здері кү кіртті ангидрид (SО2) пен азот тотығ ы (NO, азот қ ос тотығ ы NО2), жә не азот тетраоксиді (Sі2О4).Кү кіртті ангидрид. Адам баласы жылу алу ү шін кө мір мен мазутты жағ у кезінде кү кірт ангидриді ауағ а тү седі. Мә селен, 1 млн тонна кө мір жаккан кезде 25 мың тонна кү кірт бө лінеді екен. Ә рине, кү кірт жеке элемент кү йінде емес, оның кү кірт тотығ ы ретінде ауағ а шығ арылады. Осы газ атмосферағ а тү сіп, оттегімен тотығ ып ә рі су буымен қ осылып одан кү кірт қ ышкылы тү зіледі. Қ ұ рамында қ ышқ ыл бар тү мандыктар жауын тү рінде биосферағ а тү сіп кауіпті зиян келтіре бастайды. Сол сияқ ты отынды жақ қ ан кезде де кү кірт қ ышқ ылы тү зіліп, ауа ағ ысымен алыс жерлерге жетіп, кү тпеген аймақ тарда да фауна мен флорағ а, адам баласына зиян келтіріп отырады. Азот оксидтері. Азоттың қ осылыстары атмосферағ а кө бінесе орман-дардағ ы ө рттерден, ірі ө неркә сіп орындарынан бө лінетін заттар тө ң ірегінде жинакталады. Жалпы атмосферағ а азот кышқ ылының 95 % кө мірді пайдаланғ анда бө лінеді. Оның 40 % автокө лік, 30 % электростанциялар, 20 % ө ндіріс орындарында қ азба отындардың ү лесіне тиеді. Нә тижесінде, жер шары бойынша жыл сайын атмосферағ а 60 млн. тонна азот оксиді шығ арылып отырады. Ол одан ә рі су буымен реакцияғ а тү сіп, азот қ ышқ ылын тү зеді. Азот қ ышқ ылы табиғ атта нит-раттарғ а айналып, одан жауын қ ү рамында жер бетіне тү седі. Нә тижесінде, бү кіл тіршілікке зиянын тигізеді. Адам баласы азот оксидтеріне душар болғ ан жағ дайда тыныс жолдарының қ абыну, бронхит, ентікпе жә не ө кпе-тыныс жолдарының ауруынан зардап шегеді. " Смог" (улы тұ ман). Смог ағ ылшын сө зі, тү тін деген мағ ынаны білдіреді. Аталғ ан улы тү тін ө неркә сіп, басқ а да қ ажеттіктер ү шін кө мір мен мазутты жақ қ анда пайда болады. Тү манның 2 типі бар. Лондондық тү ман типі - негізгі кө зі кө мір мен мазутты пайдалан-ғ анда тү зілетін кү кіртті газдың атмосферада концентрациясының кө бейіп кетуі. Бү л қ ү былыс Лондон қ аласының ауа бассейінінде алғ аш рет есепке алынғ ан. Мә селен, 1952 жылы ауа бассейінінде (ү стінде) улы қ ара тұ мандық (смог) 2 жү ма бойы тү рып алғ ан. Нә тижесінде 4000-нан астам адам қ аза болғ ан. Осы азапты тарихи оқ иғ адан Лондон тү рғ ындары 1873, 1882, 1891, 1948, т.б. жылдары зардап шекті. Фотохимиялық тұ ман. Атмосфера қ абатында азот оксидтері, кө мірсулар, озон, кү ннің радиациясының фотохимиялық реакцияғ а ү шырауы нә тижесінде пайда болатын улы тү тін. Оның Лондондық тү маннан айырмашылығ ы автокө лік моторларынан шығ атын газдарды кү рап кү ндізгі жағ дайда улы тү тін тү зуге бейім келеді. Фотохимиялық тү ман алғ аш рет 1930 жылдары Лос-Анджелес қ аласы ү стінде есепке алынғ ан. Одан соң бү л қ ү былыс Нью-Йорк, Токиң Сеул, Афин, т.б. Қ алаларда байқ алғ аны тарихқ а мә лім. Жоғ арыдағ ы фактілер қ оршағ ан ортаның химиялық ластануы тү рінде сипат алып, бү кіладамзат қ ауымын алаң датып отыр.


Данная страница нарушает авторские права?


mylektsii.su - Мои Лекции - 2015-2024 год. (0.007 сек.)Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав Пожаловаться на материал