Жалпы стилистика салаларын сипаттаңыз.

Стилистика тіл ғ ылымының барлық саласын қ амтиды. Ең алдымен, стилистика ғ ылымы аясының кең еюіне, жаң а бағ ыттарының пайда болуына танымдық бағ дарларғ а негізделген ғ ылыми ілімдердің қ арқ ынды дамуы ық пал етуде. Соғ ан орай қ азіргі тіл білімінде стилистика ғ ылымын дамудың жаң а аспектілері тұ рғ ысынан зерттеп-зерделеп, ғ ылыми тұ рғ ыдан негізделіп, жү йелі қ арастырыла бастады. Оның тү рлері айқ ындалып, салалары орнығ а бастады: ортостилистика, мә тін стилистикасы, прагмастилистика, экспрессивтік стилистика, тарихи стилистика, салыстырмалы-салғ астырмалы стилистика, кодтау стилистикасы, декодтау стилистикасы, т.т. Стилистиканың зерттейтін саласы — стиль. Біріншіден, стиль - тарихи категория. Тарихы кө не дә уірден бастау алғ ан, ө з қ оғ амына қ ызмет етіп отырғ ан мемлекеттік мә ртебесін алғ ан тілдің тарихын тану, функционалды стильдердің ә р дә уірде біреуінің ерте, біреуінің кеш даму сатысын бастан кешіргенін жү йелеу стильдің тарихи категория екенін толық дә лелдейді. Екіншіден, стиль ә деби тілдің бір тү рі болғ андық тан, қ азақ ә деби тілінің даму сатысымен қ атарласа сө з болып жү р. Ә деби тілдің басты белгісі нормаланғ ан, сұ рыпталғ ан тіл болу шартын кө рсетсе ол стильдің негізгі ұ станымы болып табылады. Ауызша жә не жазбаша ә деби тілдің ортақ тілдік белгілерінің нә тижесінен де стильдің салалары бө лініп шық ты. Ү шіншіден, стиль қ оғ амдық қ ызметтің бір саласында жұ мсалады, стильдерді жіктегенде осы қ ызметі толық анық талуы қ ажет. Мысалы: публицистикалық стильдің, ғ ылыми стильдің де, кө ркем ә дебиет стилінің де қ оғ амдық қ ызметі белгілі ортада ө з мақ сатына жетті. Лингвистикада тіл стилистикасын зерттеудің бағ ыттарын жә не соғ ан сә йкес стилистиканың салаларын мынадай бинарлық қ арама-қ арсы қ ою ә дісі арқ ылы ажыратып кө рсетуге болады: зерттеу нысанына қ арай бө лінісі; тіл мен сө йлеудің дихотомиясына қ арай стильдердің бө лінісі; тілді зерттеудегі мақ сат-міндетіне қ арай бө лінісі; тілдерді ө зара салыстыра зерттеу ерекшелігіне қ арай бө лінісі; темпоралдық салыстыруларғ а қ атысына қ арай бө лінісі. Осығ ан байланысты қ азақ тілі экспрессивтік стилистикасының жалпы стилистикалық жү йедегі орны, соның ішінде функционалды стилистикамен байланысы жә не қ атынасы анық талады.

5. Қ азақ тілі стилистикасы пә нінің мақ сат-міндеті мен мазмұ ны.

Стилистика – ең алдымен стиль туралы ғ ылым. Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық жә не фонетикалық тә сілдердің қ олданылу принциптерін айтамыз. Бір ұ ғ ымды айтып, не жазып жеткізу ү шін қ ажетті тілдік тә сілдерді сұ рыптап қ олдануғ а болады.Дә стү рлі практикалық стилистикада «стиль» термині тілдің нормативті-стилистикалық ережелеріне сә йкес келу дә режесін білдіреді (мысалы, «жақ сы стиль», «жаман стиль»). Стиль терминінің кең мағ ынасы – сө йлеу мә нерін білдіріп келсе, тар мағ ынасы – жеке шығ арманың немесе жазушы шығ армашылығ ының тілдік ерекшелігі (кө ркем ә дебиет стилистикасы тұ рғ ысынан алғ анда) дегенді білдіреді. Соң ғ ы мағ ынасында «стиль» термині ә дебиеттік стилистикада да қ олданылады.

Жалпы стилистика зерттеу бағ ыттарына қ арай іштей тармақ талады. 1. Контекстен тыс тү рде тілдің стилистикалық қ орын зерттейтін саласы - қ ұ рылымдық стилистика. 2. Тілдің ә ртү рлі қ арым-қ атынас саласында қ олдану заң дылық тары туралы ілім — функционалды немесе қ олданымдық стилистика. 3. Кө ркем ә дебиет стилистикасы. 4. Нормативті, практикалық стилистика. Қ ұ рылымдық стилистика тілдік қ ұ ралдардың стилистикалық сапа-қ асиеттерін олардың нақ ты қ олдану жағ дайына қ атыссыз тұ рғ ыда зерттесе, қ олданымдық стилистика, керісінше, тілдік қ ұ рылымдардың қ ызмет ету ерекшеліктерін олардың белгілі бір жағ дайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте, ауызша, жазбаша т.б.) қ олдануымен байланысты қ арастырады. Кө ркем ә дебиет стилистикасы тілдік қ ұ ралдардың ерекше салада, ерекше жағ дайдағ ы қ олданысын: кө ркем шығ армада ө нер тудырушы, ө нер қ ұ былысы ретіндегі қ олданысын, яғ ни кө ркем шығ армадағ ы ө мірін зерттейді. Ал, практикалық стилистиканың міндеті - стилистикалық тілдік мә дениетті қ алыптастыру. Бұ ғ ан негіз болатын тілдің стилистикалық қ орын жә не оның қ ызмет ету заң дылық тарын мең геру, мұ ның ө зі сө з қ олданудың стилистикалық нормағ а сә йкес дағ дысын қ алыптастырады

Мақ саты: - студенттерге қ азақ тілінің стилистикасы жә не тіл мә дениеті негізгі ұ ғ ымдары мен категориялары туралы базалық білім беру, кез-келген қ азақ тілінің стилистикасы мә селелерінің ғ ылыми жә не қ оғ амдық проблемаларын жетік мең геру, қ азіргі қ оғ амдағ ы лингвоэкологиялық жағ даяттарды толық игерту, қ азақ тілінің стилистикалық мә селелерін анық тап білу осы курстың мақ саты болып табылады.

Міндеттері: - қ азақ тілінің стилистикасын ғ ылым ретінде толық тану;

- қ азіргі элемдік жә не қ азақ тілінің стилистикасы ғ ылыми – теориялық мә селелерін анық тау;

- Қ Р -дағ ы қ азақ тілінің стилистикасы жә не тіл мә дениеті негізгі аспектілерін мә селелерімен салыстыра отырып талдау жү ргізу;

- қ азақ тілінің стилистикасының негізгі басты ұ ғ ымдарын анық тау;

- қ азіргі қ азақ тілінің стилистикасының негізгі тілдік емес факторларын саралау;

- қ азіргі қ азақ тілінің стилистикасының і негізгі тілдік факторланын дә йектеу.

Қ азақ тілінің функционалды стильдерінің бір-бірінен ө згешелік белгілері осы уақ ытқ а дейін айтылып келеді. Осы басты белгілер отандық тіл ғ ылымы мен орыс тіл ғ ылымының ортақ танымдық дең гейінің кө рінісінің нә тижесінде қ аралып келеді. Ол тек стилистика ғ ылымына ғ ана қ атысты емес, тіл ғ ылымының басқ а салаларына да қ атысты деп айтуғ а болады. Бұ ның басты себептері - тілдегі функционалды стильдердің анық тамасы, зерттеу бағ ыттары, тү рлері, стильдердің табиғ аты, лингвистикалық тілдік кұ рылымның болмысы, ортақ, бірдей немесе ұ қ сас қ ызметінің ә мбебаптық сипаты, т.б.

Адамзат болмысының қ оғ амдық ө мірде санасы, қ абілеті, талғ ам-ө рісі кең ейген кезде, ғ ылымның ғ ажайыптары игеріліп, жаң а техника мен компьютерлік жү йенің дұ рыс немесе кері ық палы жетілген тұ сында стильдердің ә р саласының атқ аратын қ ызметі кү ннен кү нге кү рделеніп отыр.

Қ азақ тіл ғ ылымында функционалды стильдерді былайша топтастырып жү р: 1) ауыз -екі сө йлеу стилі; 2) ғ ылыми стиль; 3) ресми стиль; 4) публицистикалық стиль; 5) кө ркем ә дебиет стилі.

Бү гінгі таң да стилистика ғ ылымының негізгі теориялық ә рі практикалық мә ні артып, функционалды стильдерінің қ оғ амдық қ ызметі артқ аны белгілі, сондық тан тілдің стильдік табиғ атты жан-жақ ты тану, терең нен зерттеу талабын міндетке алып отыр. Стиль туралы М.Серғ алиев 4 тү рлі қ асиетін былай тү йіндейді:

1) Ә деби тілдің бір тү рі; демек сол тілде сө йлейтін баршағ а тү сінікті сө здер мен конструкциялар;

2) Стиль - тарихи категория;

3) Стиль- қ оғ амдық қ ызметтің бір саласында жұ мсалады;

4) Тілдік кұ ралдардың қ алай болса тіркескен тобы емес, шартты тұ йық талғ ан тобы.

Бұ л тұ жырым стиль жө нінде айтылғ ан " белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық жә не фонетикалық тә сілдердің қ олдану принциптері" деген анық тамалардың кең ейген, қ азіргі стиль мә селесіне терең ү ң іліп, ә ртү рлі қ асиетін танудан туғ ан деп айтуғ а болады

6. Сө з байлығ ы, сө з дә лдігі, сө з қ олданудың стильдік ерекшелігі туралы тү сінік.

Сө здің дә лдігі немесе айқ ындығ ы дегеніміз – сө здің реальды шындық тағ ы заттар мен қ ұ былыстардың атауларына барынша дә лме-дә л келуі. Сө здің дә лдігі, бір қ арағ анда, сө здің дұ рыстығ ына ұ қ сас кө рінеді. Дегенмен, олардың арасындағ ы айырмашылық ты білудің елеулі мә ні бар. Айталық, бір адам екіншісінің қ ал-жағ дайын сұ рағ анда, «жаман емес» деген жауап алуы ә бден мү мкін. Бұ л жауап – сө з дұ рыстығ ы тұ рғ ысынан талапқ а сай келеді, ө йткені олар - ә деби тіл нормасынан сә йкес айтылып тұ р жә не дағ дыда оны айтуғ а ү йреніп қ алғ анбыз. Демек, жауап берушінің халінің жағ ымды екеніне кө зіміз жетеді. Ал, сө здің нақ тылығ ы талабынан келетін болсақ, бұ л жауап қ анағ аттандырмайды, ө йткені сол «жаман емес» - тің мағ ынасы кө п: оғ ан «орташа», «жақ сы», тіпті «ө те жақ сы» деген ұ ғ ымдар да сыяды. Объективті бағ а беру ың ғ айында ә лгі «жаман емес» - тің не орташа, не жақ сы, не ө те жақ сы екендіктерінің беруін дә лелдесек, сө йлеу мә дениетіндегі дә лдікті, айқ ындық ты пайдаланғ анымыз болып шығ ады.

Сө з дә лдігі туралы сапағ а қ ойылатын талаптар ә р тү рлі. Солардың бірі- сө здерді тілдегі мағ ынасына лайық қ олдана білу. Бұ л тұ рғ ыдан мектеп оқ ушыларында стильді-лексикалық қ ателер кездеседі: а) «бұ л кеншарда қ ой басын ө ркендетіпті» деген сө йлемдегі ойды тү сінуге болады, бірақ «ө ркендету» мағ ынасында қ олданбағ ан. Атап айтқ анда, қ ой шаруашылығ ын ө ркендету деп айтуғ а болғ анмен, қ ой басына байланысты санын кө бейту деген сө зді қ олдану тиімді. ә) сө здің ұ ғ ымы мен мағ ынасын жә не статистикалық рең ін нақ ты білмеуден қ ате жібереді. Сө здерді ө з мағ ынасына сай колдану, дә лдіктен кө з жазып қ алу, басқ алардан гө рі дыбысталуы ұ қ сас, бірақ мағ ынасы ә р басқ а немесе бір тү бірден тарап, дербес мағ ынағ а ие болғ ан сө здерді (паронимдерді) жұ мсауда кездеседі. Мысалы: 1.Шешесі суйектерін сырқ ыратып орнынан тұ рды. 2. Жігіт жусан иесіне еліктеп мас болғ анын сезбеді. 3. Мү йізден зерделеген сандық тың қ ұ рсау қ аң ылтырлары ғ ана жатыр. Бұ л жерде сырқ ыратып емес, сыртылдатып, еліктеп емес елітіп, зерделенген емес зерленген. б) дә лдікке қ атысты мә селенің бірі, зат, қ ұ былыс пен оның атауы сө з арасындағ ы байланысты жете тани алмаудан қ ате жібереді. Мысалы: Кү здің алтын кү рек желі есті деген сө йлемдегі «алтын кү рек» деген тіркес кү зде емес, халық кө ктемде қ арды ерітетін жылы желді айтады. в) сө з-белгілі зат пен қ ұ былыс атауы. Сө зді білгенмен оның қ андай затты, қ ұ былысты белгілейтінін білгенмен немесе шала-шарпы ғ ана игерген оқ ушы дә лдіктен кө з жазып қ алады. Кейде осы айтылғ андар керісінше зат пен қ ұ былыстың дә л атауын, қ алай аталуын білмеу, не оғ ан мә н бермеу сө з дә лдігінен жаң ылуғ а себеп болады. Мысалы, бота деудің орнына тү йенің баласы деп қ олданады т. б.

Сө здің байлығ ы дегеніміз - ә ркімнің ө з ана тілінің бар мү мкіндіктерін еркін пайдалана білуі.

Сө здің байлығ ы туралы сө з болғ анда екі жайды ескеру қ ажет болады: біріншіден, қ ай-қ айсымыздың да ана тіліміздің байлығ ын игеріп, пайдалана білуіміздің маң ыздылығ ы; екіншіден, сол байлық ты игере отырып, ө з тарапың нан ана тілінің баюына ү лес қ осудың қ ажеттілігі туралы мә селе.

Біріншісі қ иын да болса, сол тілді білетін, ана тілім деп есептейтін барша азаматтың борышы мен парызы. Ал, екіншісін екінің бірінен талап ету мү мкін емес, ө йткені ол – дарындар мен таланттардың ғ ана қ олынан келетін іс.

Тілдің байлығ ын жақ сы игермей тұ рып, оның даму барысына назар аудармай, тіл мә дениеті ү шін кү ресу немесе тіл мә дениетін сақ тау ө те қ иын. Кең кө лемде алу керек болса, тіл байлығ ы ұ ғ ымы ілгеріде айтылғ ан тіл мә дениеті сапаларының барлығ ына да тікелей қ атысты. Адамның тіл арқ ылы қ арым-қ атынас жасау барысында сө з байлығ ы неғ ұ рлым мол болса, ол соғ ұ рлым ойын еркін, қ иналмай жә не ә серлі жеткізе алады, тың дарманын да оқ ырманын да тарта біледі. Жай ғ ана оқ ытып, тың датып қ оймайды, сө зін еріксіз тың дауғ а, жазғ анын бас алмай оқ уғ а ә деттендіріп, «бұ ғ аулап» тастайды.

6. Сө здің қ исындылығ ы

Сө здің қ исындылығ ы деп жеке сө здің, сө з тіркесінің грамматикалық тұ лғ алардың ө з орнында қ олданылуын айтады.

Сө здің қ исындылығ ын функциональдық стильдерден бө лек қ арауғ а болмайды. Ә сіресе, функционалдық стильдерде сө здердің қ алай жұ мсалу керектігі білініп тұ рады. Мә селен, ауызекі сө йлеуде ресми стильдегі сияқ ты стандарт тілмен қ арым-қ атынас жасау кү лкі туғ ызар еді. Сатиралық немесе юморлық мақ сатта олай етудің де керектігі болар, бірақ тура мағ ынасындағ ы сө здің пайдаланылу табиғ атына қ арағ анда, ә р стильдің ө зіне лайық синтаксистік қ ұ рылымының болғ аны жө н. Сондай-ақ, іс қ ағ аздарын толтыру кезінде кө ркем ә дебиет тіліндегідей сө здің стилистикалық бояуын қ олданудың еш қ исыны болмайды.

7. Қ азақ стилистика туралы жазылғ ан алғ ашқ ы оқ у қ ұ ралдары, пікірлер (М.Балақ аев, Р.Сыздық, М.Серғ алиев, Н.Уә лиев, Д.А.Ә лкебаева т.б.) Қ азіргі қ азақ тіл білімінде стилистика осы соң ғ ы екі бағ ытта зерттелуде. Ә сіресе кө ркем ә дебиет стилистикасы жақ сы зерттелуде. Стилистика туралы қ омақ ты ой-тұ жырымдарды М. Балақ аев, Р. Сыздық, Е. Жанпейсов, А. Жаппаров, М. Серғ алиев, Б. Жақ ып, Г. Сұ мағ ұ лова, О. Бү ркіт, Л. Дү йсембековалардың ең бектерінен кө руге болады. Қ азақ тілінің стилистикасы туралы теориялық қ ұ нды пікірлер мен тұ жырымдар 1966 жылы баспадан шық қ ан «Қ азақ тілінің стилистикасы» атты ең бекте кө рініс тапты. Бұ л ең бек қ азақ тілінің стилистикасының теориясын бірсыпыра жү йеге келтіріп, оның зерттелу нысаны мен міндеттерін саралап кө рсетіп, ғ ылыми бағ ыт берді. Мұ ның ө зі кейінгі зерттеулер мен ең бектерге ү лкен ық палын тигізді. Ал, осы ең бек екінші басылымында қ айта ө ң деліп, казақ тілінің стилистикасының мә селелері терең ірек, жан-жақ ты қ арастырылды, стиль мә селесі теориялық жағ ынан біршама дұ рыс шешімін тапты. Бірақ, бұ л ең бектерде практикалық стилистика сө з болмайды. Казақ тілінің практикалық стилистикасының негізгі мә селелерін анық тап, қ ұ нды ең бектер қ алдырғ ан ғ алымдарымыздың бірі – Ф.Мұ сабекова. Бұ л ең бектерде казақ тілінің стилистикасы, стиль мә селесі практикалық тұ рғ ыдан қ арастырылып, стилистиканың, соның ішінде, қ азіргі қ азақ тілінің стилистикасының зерттелу жайына шолу жасалады. Лексикалық стилистика мен зат есім стилистикасын зерттей келіп, ол жө нінде қ ұ нды - қ ұ нды тұ жырымдар айтылады. Қ азақ тілі лексикасы аса бай, стильдік кө ркемдегіш қ ұ ралдары жетілген тілдердің қ атарына жатады. Солай бола тұ рса да, қ азақ тілінің ойды жеткізу, сө йлем қ ұ ру ерекшеліктері грамматикалық тұ рғ ыдан толық зерттелінгенімен, стилистикалық жағ ынан ә лі жү йелі тексеріліп біткен жоқ. Соң ғ ы он жыл ішінде қ олғ а алына бастағ ан стилистика жә не стиль туралы ғ ылыми ең бектер оқ улық кө лемінде жә не жекелеген ақ ын-жазушылардың тіліне байланысты жазылды. Қ азақ тілінің стилистикасы туралы М.Балақ аевтың, Р.Ә міровтың, А.Ысқ ақ овтың, Ф.Мұ сабекованың, Р.Сыздық ованың, Ә.Хасеновтың, т.б. ғ алымдар мен бірсыпыра ізденушілердің ең бектерінде, мақ алаларында қ арастырылады. Стилистика – ең алдымен, қ арым-қ атынас жасауда сө йлеу жағ дайына сай тілдік қ ұ ралдарды таң дап алу мен қ олдану тә сілдерін ү йрететін тіл ғ ылымының саласы. Ал қ арым-қ атынас ретіндегі тілдік қ ұ ралдардың ең кіші бө лшегі – мә тін бө лігі. Тіл мамандары мә тін бө лігі (контекст) ұ ғ ымын мә тіннің кіші бө лігі (микроконтекст), мә тіннің ү лкен бө лігі (макроконтекст) жә не мә тіндер бө ліп қ арастырады. Мә тіннің кіші бө лігі бір сө йлемнің кө лемінде, мә тіннің ү лкен бө лігі азат жол кө лемінде, ал мә тін тақ ырыптың кө лемінде анық талады. Контекстің кіші бө лшектері болып сө з тіркестері сө йлемді, сө йлем азат жолды, ал бір немесе бірнеше азат жол мә тінді қ ұ райды. Бұ л қ ағ иданы басшылық қ а алу стилистиканы оқ ытудың тиімді ә дістері мен тілдік қ ұ ралдарын таң дауғ а негіз болады. Тілдің қ ызметінің ерекшелігін мә тін бө лігі арқ ылы анық тау мақ сат етіледі. Педагогика ғ ылымдарының докторы, профессор А.Жапбаров «Қ азақ тілі стилистикасын оқ ыту методикасының негіздері» монографиясында қ азіргі қ азақ жә не ана тілі пә нінің мазмұ нындағ ы жаң а бағ ытқ а – стилистиканы оқ ыту, оқ ушылардың ауызша жә не жазбаша тіл дамытуына, тіл мә дениетіне айрық ша кө ң іл бө лген.