Дара стиль, жазушы стильі ұғымын ашыңыз.

Жазушының стилі — кө ркем шығ арма жазу ү стінде қ алыпта-сатын ә р жазушының ө зіндік мә нері, сө з қ олдану тә сілдері. Жазушының стиль ерекшелігі, оның ө зінін, ө мір тануына, шырарма-сының идеялық мазң ұ нына сай жалпы халық тық тіл қ азынасын мең геріп, оны қ алай қ олданғ андығ ынан байқ алады. Ал жазушы-лардың тілдік қ ү ралды қ олдану тә сілдері біркелкі. болмайды, Ө мірдегі адамдар каншалық ты кө п болып, олардың тү рлері бір-біріне ұ ксас келмейтіні тә різді жазушылардың да жазу мә нерінде, стилінде ұ қ састық бола бермейді. Ә р ақ ын-жазушылардың ө зіндік ерекшелігі болады. Ақ ын-жазушылардың ө зіндік стиль ерекшелік-тері, жазу мә нері жалпы халық тық тілдің негізінде қ алыптасып жетіледі. Жазушынын, стиль ерекшелігі — жалпы халық тық тілдің жал-ғ асы ретінде дамитын ә деби тілдің маң ызды бө лшегі. Жазушынын, тілі, ө зіндік (индивидуальды) стилі — ол сол дә -уірдегі кө ркем ә дебиетке тә н тілдік тә сілдерді ө зінің эстетикалық талғ амына сай ө зінше пайдаланып дамыту жү йесі. Жазушы стиліне талдау жасаудың маң ызы сол, ол туынды негізінде жатқ ан авторлық кө зқ арас, идеяны ашуғ а кө мек жасайды. Жазушы стилі дегенде, ең алдымен, оның кө ркем тілі, поэтикалық бейнелер жасауы, жалпы халық тілін мең геруі, сол арқ ылы ә деби тіл жасауын айтуғ а болады.

13. Қ азақ тілінің стилистикасы жә не тіл мә дениеті негіздері пә ндерінің ұ қ састық тары мен айырмашылық тары. Стилистика, лингвостилистика – тіл білімінің, тілдің кө ркемдегіш амал-тә сілдерін, қ олданылу аясын, қ атысымдық ә рекет-қ ызметін зерттейтін саласы. Стилистика тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тә сілдерді қ олдану принциптерін реттейді, сө йлеу процесінде тілді пайдаланудың заң дылық тарын қ арастырады, сондай-ақ тілдік амал-тә сілдер мен стилистикалық мү мкіндіктер арқ ылы коммуникативті-прагматикалық, эстетикалық қ ызмет ү йретеді. Ол стилистикалық мү мкіндіктердің барлық базасын қ амтуды кө здейді, ұ лттық ә деби тілдің нормасын сақ тай отырып, стилистикалық норманы қ алыптастырады. Стилистика тіл ғ ылымының барлық саласын қ амтиды: прагматик. факторды толық есепке алып отырады; тілдік емес ғ ылымдардың тиімді жақ тарын саралайды; Стилистикада тілдік емес факторлардың қ ызметі стиль тү зуге толық мү мкіндік алады; стилистикалық норманы қ алыптастырады. Қ азіргі қ азақ тіл ғ ылымында стилистиканың екі бағ ыты бар: 1.Орталық бағ ыты, яғ ни функционалдық стилистика Функционалдық стилистика тілдің қ олданысқ а тү су заң дылық тары мен сө здің базалық, экстралингвистикалық жә не стиль қ ұ раушы факторлары ық палынан пайда болғ ан, ол қ олданыс тілі стилистикасы деп те аталады. 2.Ресурстар стилистикасы, бұ л тіл стилистикасы деп те аталады, сө здердің мә тіннен тысқ ары кү йіндегі қ ызметін айқ ындайды. Қ олданыс тіліндегі стиль мә селесін стилистиканың жаң а бағ ыты прагмастилистика анық тайды.Интерпретация, сө йлеу формалары (диалог, ә ң гіме, дау), стильдегі объективті жә не субъективті ұ ғ ымдар мә селесі, деректі, дерексіз ситуациялар, тілдік емес объектілердің қ атынасы, сө йлеудің ә леуметтік-этикалық қ ыры, т.б. мә селелер прагматикалық аспектіде қ арастырылады. Қ азақ тіл білімінде стилистика бағ ыттарынМ.Балақ аев, М.Томанов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев, Р.Сыздық ова, М.Серғ алиев, Б.Шалабай, т.б. ғ алымдар зерттеген. Тіл мә дениеті жә не оның мә селелері. Тіл мә дениеті – ә деби тілдің нормасы мен оның дамуын, сө йлеу тілімен қ арым-қ атынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мә дениетінің тіл білімінің басқ а салаларынан айырмашылығ ы – оның кү нделікті ө мірде тілді қ олдану, жазу, сө йлеу мә дениетімен тығ ыз байланыста болатындығ ында. Тіл мә дениеті дегеніміз – коммуникативтік қ арым-қ атынас кезінде тілдік тә сілдерді дұ рыс ұ йымдастырып, белгілі бір тә ртіппен жү йелі қ олдану. Тіл мә дениеті тілдік норманың 3 тү рін қ амтиды: 1.тілдік норма (лексикалық, сө зжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы); 2.этика – сө з нормалары (сө йлеу этикасының ережелері); 3.коммуникативті норма (сө йлеу қ арым-қ атынасының тиімділік қ ағ идалары). Сө йлеу мә дениеті орфоэпиялық нормағ а негізделеді. Орфоэпиялық норма – сө здерді дұ рыс айту, лексикалық норма – сө здерді іріктеп, сұ рыптап, талғ аммен қ олдану болса, грамматикалық норма сө йлеу мә дениетінде біршама тұ рақ талып, қ алыптасқ ан норма саналады. Сө йлеу мә дениетінде ойдың дә лдігі, сө здің анық тығ ы, тазалығ ы, кө ң іл кү йге ә сер ететін шынайылығ ы (ол қ арапайым сө зден немесе бейнелі образды сө здерден қ ұ ралуына қ арамастан), кө ркемдігі маң ызды рө л атқ арады. Сө з мә дениетін қ алыптастыруғ а қ ажетті лингвистикалық орталық тар қ атарына лингвистикалық болжау орталығ ы жатады. Лингвистикалық алдын ала болжау орталығ ы дә стү рлі тіл жү йесінің сапалық жә не сандық бағ ыттарын кешенді тү рде зерттеу міндеттерін, сө з, сө йлеу қ ызметінің дә стү рін қ алыптастыру мә селесін қ арастырады. Сө з мә дениетіне қ атысты лингвистикалық экология тіл жә не сө з мә дениетінің экологиясы деп аталады. Сө з мә дениетінің экологиясына тілдік ситуация, тілдік сана, тілдік орта, тілдік ортаның тазалығ ы, сө з қ ызметіндегі стилистикалық қ атынастардың бұ зылуы, сө йлеу этикасы мә селелері, сө з мә дениеті жә не мониторинг, т.б. мә селелер жатады.Тіл мә дениетіне тілдің қ ұ рылымдық жү йесіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лексикалық -грамматикалық, синтаксистік нормалар қ амтылып, олардың коммуникативтік эстетикалық қ ызметі толық айқ ындалғ ан жағ дайда стилистикалық норма жү зеге асады. Стилистикалық норма сө йлеушінің тілдік сө йлеу тә ртібін қ алыптастырады. Сө з мә дениеті кө ркем сө йлеуде, ғ ылыми-кө пшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сө йлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Сө йлеу мә дениеті топ алдында мә дениетті сө йлеу, оның алғ ышарттарын, ә діс-тә сілін танып білу, озық ү лгілерін мең герудің жолдарын, нақ ты қ асиеттерін ұ ғ ыну сияқ ты мә селелермен тығ ыз байланысты.Қ азіргі уақ ыт талабына сай ә лемдік тіл білімінде Тіл мә дениеті «сө йлеудің тиімділік теориясы» деп аталып, ә сер ету мен ә рекеттестік бағ ытында зерттелуде. Қ азақ тілінің сө з мә дениетін кө теру – ұ лттық мү дде талаптарының бірі. Қ азақ Тіл мә дениетінің ү лкен бір саласы – сө йлеу мә дениеті, оны жоғ ары дең гейге кө терудің басты заң дылығ ы – дұ рыс айту нормасы. Жазу жә не сө йлеу мә дениетінің қ азақ ә деби тілін қ алыптастырудағ ы орны жә не оның орфографиялық ережелерді жү йелеу мә селелерімен байланысы қ азақ тіл білімінде жан-жақ ты зерттеліп келеді. Сө йлеу мә дениетін ұ лттық мү дде ретінде тану; сө з мә дениетіне ә леуметтік кө зқ арасты қ алыптастыру, сө з мә дениетін ә леуметтік ғ ылымдар мен ұ лттық мә дениеттің ең басты тірегі ретінде бағ алау, сө з мә дениетін ұ лт мә дениетімен қ атар насихаттау, лингвистикалық болжау орталық тарын ашу, сө з мә дениетіне қ арама-қ арсы қ ұ былыс - лингвистикалық экологияны жеке сала ретінде қ арастыру, «ә сем жеткізу» ұ станымдары негізінде сө з мә дениетін жетілдіру, т.б. мә селелерді дұ рыс жолғ а қ ою негізінде Тіл мә дениеті дамиды. Ә деби тілдің нормасы жө нінде С.Исаев қ азақ ә деби тілінің тарихына байланысты оқ у қ ұ ралында (1989) «Ә деби тіл – белгілі бір халық тың сұ рыпталғ ан, нормағ а тү скен, баршағ а ортақ тілі, сол халық тың қ оғ амдық мә дени ө мірінің қ ұ ралы мен рухани, ә деби байлығ ыни жеткізудің кө рсеткіші», -десе, Р.Сыздық ова «Сө з сазы» ең бегінде (1989) былай деп жазады: «Ә р тілдің ө зіне ғ ана тә н дыбысталу заң дылық тары бар. Бұ л – сол тілдің дербес белгісі. Ол ерекшеліктер сақ талмаса, сол тілдің табиғ атына нұ қ сан келеді». Тіл мә дениеті мә селесінде кө рсетілгендей, бұ л заң дылық тар тіл білімінің салаларымен байланыста қ арастырылады.Н.Уә лиев «Сө з мә дениеті» (1984) ең бегінде тіл мә дениетіне лексика тұ рғ ысынан келеді. Кітап «Сө з байлығ ы», «Сө з тазалығ ы» т.б. тараулардан тұ рады. Ғ алымның осы ең бегі Ы.Мамановтың «Тіл мә дениеті» ең бегімен ұ қ сас.

14. Стиль-стилистиканың негізгі ұ ғ ымы. «Стиль» терминің тү сінігі. Стилистика ғ ылымында оның кө птеген тү сінігі бар. Олай болу себебі, біріншіден, стилистика ғ ылымының тарихи даму жағ дайымен тү сіндірілсе, екіншіден, «стиль» ұ ғ ымының кү рделілігінен туындайды. Стиль – латынша stylos (қ азақ ша – жазу қ ұ ралы) деген сө з. Латын тілінде кейіннен стиль сө зі «жазу мә нері» деген мағ ынада қ олданылатын болғ ан. Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық жә не фонетикалық тә сілдердің қ олданылу принциптерін айтамыз. Бір ұ ғ ымды айтып, не жазып жеткізу ү шін қ ажетті тілдік тә сілдерді сұ рыптап қ олдануғ а болады. Дә стү рлі практикалық стилистикада «стиль» термині тілдің нормативті-стилистикалық ережелеріне сә йкес келу дә режесін білдіреді (мысалы, «жақ сы стиль», «жаман стиль»). Стиль терминінің кең мағ ынасы – сө йлеу мә нерін білдіріп келсе, тар мағ ынасы – жеке шығ арманың немесе жазушы шығ армашылығ ының тілдік ерекшелігі (кө ркем ә дебиет стилистикасы тұ рғ ысынан алғ анда) дегенді білдіреді. Стиль (лат. stylus, грек. stylos – жазуғ а арналғ ан таяқ ша) – қ аламгердің жазу мә нері, ой тү йінін ашу тә сілі, образдар жү йесінің тұ рақ ты бірлігі. Стильдің жұ мыс стилі, газет стилі, ғ ылым стилі, т.б. тү рлері бар. Ә дебиетте кө ркем қ ұ ралдар тұ тастығ ы, ә діс ретінде қ олданылады. Кө ркемдік компоненттер мен тү р ерекшеліктерін ө з қ ажетіне асыруда, мазмұ н байлығ ын терең дете тү суде суреткердің стилдік ерекшелігі айқ ындалады. Стиль суреткердің қ олтаң басын анық таумен қ атар, сө з ө неріндегі кө ркемдік ә діс-тә сілдерді, ә дебиеттің бағ ыт-бағ дарын ажыратады. Стиль тү р мен мазмұ нның бірлігін қ алыптастырып, кө ркем мә тіннің тұ тастығ ын қ амтамасыз етеді. Ә дебиеттану ғ ылымында стильдің дә уір стилі (қ айта ө ркендеу, барокко, классицизм, реализм), тү рлі ағ ымдар мен бағ ыттардың стилі, ұ лттық стиль жә не суреткерге тә н жеке стиль, т.б. тү рлері кездеседі. Антикалық дә уірде стиль сө йлеу мә нері, сө йлеу тә ртібі ұ ғ ымдарын берген, осы негізде классицизм кезең інде стильдің 3 тү рі (жоғ ары, орташа, тө мен) анық талғ ан. 17 ғ асырда стиль филологиялық пә н ретінде қ алыптасса, 18 ғ асырда философиялық эстетиканың назарын аударды. И.В. Гете мен Г.Гегель стильді дү ниені танудың кө ркем белгісі санағ ан. Стиль жайында В.В. Виноградов “стиль кө п мә ндес ” деген пікірді айтса, зерттеуші Л.Шепилова стильді ә діс ретінде танып, “ә діс – ө мірді образ арқ ылы кө рудің айрық ша тү рі” дейді. 20 ғ асырдың 20-жылдары лингвистик. стилистика қ алыптасып, кең естік кезең де стиль шығ армалар ә діс ретінде танылды. Стиль тіл кө рінісі ретінде ө нердегі стильден ерекшеленіп, шығ арманың мағ ыналы тү рі, эстет. тұ тастық ретінде мойындалды. Реалистік романның дамуы стильге жаң алық тар ә келді. М.М. Бахтинның пікірінше, пікірталас қ арама-қ айшылық тары жаң а стильді қ алыптастырушы кү шке ие болды. Қ азақ ә дебиеттану ғ ылымында А.Байтұ рсынов “Ә дебиет танытқ ыш” ең бегінде стиль туралы “Ә р ақ ын, ә р жазушы сө здің басын ө зінше қ ұ растырып, ө з оң тайымен тізеді, ә рқ айсысының лұ ғ атында ө зіндік айырымы, ө зіндік белгісі болады. Ол белгі ә ркімнің ө з ың ғ айымен сө з тізіп, ә деттенуінен, салттануынан болады. Ол салттар жалпы сө з тізу салттарынан, шарттарынан аса алмайды. Сө з шығ арушылар, ә уелі сө з ұ насымына керек жалпы шарттарды орнына келтіріп, ө зінің ө згеше ә дісі болса, соның ү стіне ғ ана қ осады. Сондық тан сө з шығ арушылар бә рінен бұ рын лебіз дауысынан шық қ ан сө здің асыл болуының жалпы шарттарын білуі қ ажет” дейді. Кең естік ә дебиетте тө ң керіс кейіпкерлерінің тілі, сө йлеу мә нері бейнеленіп, қ арапайым адамның сө зі, оның ә ң гімелері стиль ретінде кө рініс тапты. Мыс., Б.Майлиннің “Мырқ ымбайы”, т.б. М.Ә уезовтің алғ ашқ ы ә ң гімелеріндегі қ ыр ө мірінің суреттері, “Абай жолы” роман-эпопеясында дә уір келбеті мен адам іс-ә рекеттері негізінде кең тыныспен ө ріс алса, С.Сейфуллиннің “Альбатрос” поэмасында ө згерістер лебі танылды. Бұ л шығ армалардан қ аламгерлердің ө здеріне ғ ана тә н стильдік ерекшеліктері, шеберліктері кө рінеді. Т.Ә лімқ ұ лов, А.Сү лейменов, Ә.Кекілбаев, М.Мағ ауин, Қ.Ысқ ақ, О.Бө кей, С.Мұ ратбеков, Д.Исабеков, т.б. туындыларында қ арапайым халық тілі жаң а стильдік арнада кө рінді.

15. Синтаксистік стилистика туралы тү сінік. Синтаксис — сө з тіркесінің, сө йлемнің қ ұ рылысын зерттейтін грамматиканың бір бө лімі. Бұ л бө лімде сө здердің тіркесу қ абілет-тілігі, байланысы, сө з тіркестері мен сө йлемдердің тү р-тү рі, қ ұ рамы қ арастырылады. Синтаксистік стилистика “толғ ауы тоқ сан” тілдің ой ө рнегін дұ рыс салу мү мкін-шілігін қ арастырады, сө з маржанын тани білуді, сө йлемді дұ рыс қ ұ рай білуді ү йрётеді. Ә рбір стильдің синтаксисінде ө зіне тә н ерекшеліктері болады. Мысалы, нақ ышы мол кө ркем тіл ү лгілерін кө ркем ә дебиет стилінен, синтаксистік амалдарды кү рделі дә лме-дә л пайдаланып, сө йлемдерді қ атал қ ұ рау ү лгілерін ғ ылыми ә дебиет стилінен бай-қ аймыз. Ә сіресе ғ ылыми стильде жазғ ан адам ойының дә лме-дә л айтылуын кө здейді. Ол логикалық байланыстағ ы ойды бұ лтартпай, ә рі дү рыс білдіретіндей тіл мү мкіншіліктерін пайдаланып, тура мағ ыналарында жұ мсауғ а тырысады. Сондық тан ғ ылыми стиль синтаксисінде кү рделі қ ұ рам, қ ү рмалас сө йлемдер жиі қ олда-нылады. Ә деби тілдің қ ай стилінде болмасын, оның бә ріне тә н нә рсе — о й а й қ ы н д ы л ы ғ ы, ол ү шін сө йлем дү рыс қ ұ ралу керек. Осы талап тұ рғ ысынан ә деби тілдің сө йлемдері ә бден қ июластырылып, сө здері рет-ретімен орналастырылып, синтаксистік басқ а да тә сілдер белгілі қ алыпқ а тү сіріліп жазылады. Мына мысалды сол талапқ а сай қ ұ ралғ ан сө йлем-дер тізбегі деуге болады: «Кү н батып бара жатқ ан кезде, кү йеулер отырган ү йден ү ш-тө рт жігіт шығ ып, қ ыз-келіншек отырғ ан ү йге қ арай жү рді. Тө рт жігіттің біреуі батсайымен тыстағ ан ақ елтірі тымағ ын кө зіне таман киіп, насыбай атқ ан ернін томпитып шырт тү кіріп қ ойып, қ олындағ ы кішкене ақ домбырасын сың қ ылдатып шертіп келе жатты» (С. Сейфуллин). Осындай, ө з ара ішкі логикалық, ә рі синтаксистік байланыстағ ы сө йлемдерде ой дә лдігі, сө збен салынғ ан сурет болса, оның эстетикалық ә серін бірден тү сініп, тез сеземіз. Ал байланыстары айқ ын емес сө йлемдер қ атары айтайын деген ойдың тү сінігін ауырлатады, не мү лде тү сініксіз етеді. Мысалы: «Оның ә йелге тә н тартымды рең -басына маң ғ аз келбеті жарасып-ақ тұ р. Бірақ оғ ан қ арамастан Ольга Всеволодина ағ ынан жарылып аң қ ылдап, біздің сұ рақ тарымызғ а барынша зейін қ ойып, зердемізге толық жеткізгенше тү сіндіруге тырысып бә йек болып-ақ отыр». Бұ л мысалда ә йелдің ә сем келбетіне сү ң ғ ақ денесі жарасып тұ р деу ү шін толып жатқ ан артық сө з қ олданылғ ан. Ойы анық, қ аламының ебі бар адамның сө зінен сө з туып, сө йлеміне сө йлем ілесіп, ондағ ы сө здер қ атары дұ рыс тізіліп, олар ә рі мағ ыналық, ә рі синтаксистік байланыста айтылады. Бұ л — жазу, сө йлеу ө нерінің басты шарты. Сол ө нерге баулитын да — стилис-тика ғ ылымы.

16.Морфологиялық стилистика туралы тү сінік. Морфологиялық қ ұ рылыс стильдік қ олданыс тұ рғ ысынан сө здік қ ормен салыстырғ анда біршама бейтарап екені айқ ын. Ө йткені морфологиялық кұ рылыс стильдік топтардың қ ай саласына да бірдей, барлығ ына да тә н. Сондық тан сө з таптарының немесе сө з тудырушы аффикстер мен сө з ө згерту тә сілдерінің бір-бірінен оқ шау қ олданылу сырлары анық байқ ала бермейді. Солай бола тұ рса да, тілдің морфологиялық тұ лғ аларының стильдік қ олданылу жү йесі мен заң дылық тары бар. Оны мына ө згешеліктерден де байқ ауғ а болады. Алдымен стилистика тілдегі синонимдік қ ұ былыстармен ұ штасып жатады. Ал біздің тіліміздің морфологиялық қ ұ рылысында да мұ ндай синонимдік қ атарлар кездеседі. Ә рине, сө з ө згертуші, сө з жасаушы қ осымшалардың синонимдік қ атарларын айқ ындау, жіктеу тілдің лексикалық қ орымен са-лыстырғ анда ә лдеқ айда қ иын жұ мыс. Тіпті сө з қ олдану тә жірибесінде белгілі бір аффикстің қ ай аффикспен синонимдігі барлығ ын ажырату мү мкін де бола бермейді. Оғ ан себеп: біріншіден, қ андай бір аффикс болмасын ө зі жалғ анғ ан (немесе, біріккен) тү бірге қ осылып, оның ө з мә ні айқ ын жіктеліп тұ рмайды. Екіншіден, тілдің грамматикалық қ ұ рылысында кез келген аффикс абстрактану.процесіне ұ шырайды. Соның салдарынан, оның ө зіне ғ ана тә н мә н-мә нер бірте-бірте кө мескіленіп, ө шуге айналады. Қ азіргі тіліміздегі бү ршік, талшык, келіншек, т. б. сө здерді осы сипатында, осы кү -йінше тұ тас ұ ғ ынамыз, оны тү бір мен қ осымшағ а жіктеу былай тұ рсын, -шік, -шық, -шек аффикстерінің біркезгі кішірейту мә нерін де байқ амаймыз. Бірақ тү йіншек, інішек, тө бешік сө здерінің қ ұ ра-мында бұ лардың, кішірейту мә нері айқ ын сезіледі. Соң ғ ы сө здер қ ұ рамындағ ы (тү біршік, інішек, тө бешік) -шық, -шақ ұ зын ша, сұ рша сө здері қ ұ рамындағ ы -ша аффиксімен мә ндес болғ анмен, алдың ғ ы сө здер (бү ршік, талшық келіншек) қ ұ рамындағ ы сондай аффикстермен мә ндес деп есептелмейді. Осылар тә різдес, жеке сө здер ың ғ айында, бір-бірінен мә нерлік айырмасы бар, бірақ орай-лас мағ ыналы сө здер жасайтын қ осымшалар қ атарына сын есім жасайтын -ғ ыш пен -шақ, -қ ыр менғ ыш, -шыл мен -қ ай, -шыл жә не -паз, -қ ор қ осымшаларын жатқ ызуғ а болар еді. Осылар арқ ылы жасалғ ан сө зшең мен сө йлегіш, тапқ ыр мен тапқ ыш, сауық шыл мен сауық қ ой, шайшыл, шайқ ор, ойынпаз, ойыншыл тә різді сө здер орайлас мағ ыналы, бірақ бір мә нерлі емес. Осы ың ғ айда аталғ ан аффикстердің синонимдік қ атар қ ұ рай алатындығ ын кө руге болады. Бірақ аффикстер арқ ылы жақ а сө з жасауда кездесіп отыратын грамматикалық шектелу процесі де ескерілуі қ ажет. Мә селе мынада: сө зшең, сө йлегіш сө здерінің синоним болуы олардың қ ұ рамындағ ы -шең, -гіш аффикстеріне байланысты болғ анмен, -шаң аффиксі жалғ аса алатын тү бірлердің бә ріне бірдей -гіш ‘ аффиксі қ осылып айтыла бермейді. Мысалы, ашушаң, бойшақ, тершең деп айта береміз, бұ лардың қ айсысы да кісінің белгілі бір ерекшелікке бейімділігін білдіреді. Дегенмен осы тү бірлерге -гіш аффиксін тікелей қ осып айтуғ а болмайды. Есім тү бір туынды етістікке ай-налғ анда ғ ана (ашуланғ ыш, терлегіш) жалғ анады. Бірак сол тү бірге -шыл аффиксі тікелей қ осылып, -шең аффиксімен синонимдік қ атар қ ұ рады: ашушыл, тершіл. Сондай-ақ, тапқ ыр, тапқ ыш сө здерінің синоним болуы -қ ар, қ ыш, -қ ыр аффикстеріне байланысты. Бірақ сенгіш, болжағ ыш, сө йлегіш, байқ ағ ыш, аяғ ыш сө здеріне -қ ыр аффиксін жалғ ап айтуғ а келмейді.Сонымен, сө з жасаушы аффикстердің синонимдік қ атар кұ руы кез келген сө з қ ұ рамынан байқ ала бермейді. Аффикстердің сино-нимдігі жайында айтқ анда, тү бірге қ андай аффикс жалғ ана ала-тындығ ы ескерілу керек болады.

Жеке сө з таптарының ө здеріне ғ ана тә н категорияларының ішінде сө з қ олданыстың белгілі бір заң дылығ ы қ алыптасқ ан. Осы ретте кө птік жалғ ауларының қ олданылу заң дылығ ын еске алу қ а-жет болады.Қ ө птік жалғ аулары ең алдымен кө птік ұ ғ ым туғ ызу ү шін қ ол-данылатыны белгілі. Ө з табиғ атында жекелік ұ ғ ымғ а негізделген сө здер кө птік жалғ аулар арқ ылы кө птік мә н алады (тас — тастар, кітап — кітаптар т. б.). Қ азақ тіліндегі кей сө здер сол кү йінде, қ о-сымшасыз-ақ кө птік мағ ына бере алады. Бұ лар кө біне топталғ ан, жинақ талғ ан заттардың атауы болады. Мысалы, шаш, қ ас, сақ ал, жү н, бидай, тары, сұ лы, жү гері, шө п, ө сімдік, т. б. Бұ л сө здерге мағ ыналық тұ рғ ыдан кө птік жалғ аудың ешбір қ ажеті жоқ. Бірақ кейде жазушы не басқ а автор ө з ойын тү спалдап жеткізу ү шін жинақ ты зат атауларына кө птік жалғ ау жалғ ап та қ олданады. Бұ ндай реттерде зат атаулары ө зінің тура мә нінде емес, ауыспалы мә нде айтылады, кө п ың ғ айда жансыз, зат жандығ а айналады.Кө птік жалғ ау осындай мә нді туғ ызудың тә сілі болады.

Мысалы: Қ азіргі жастар шетінен білімді. Дегенмен стиль айқ ындығ ы ү шін, ә рқ айсысының жеке-жеке қ атыстылығ ын баса кө рсету керек болғ анда, жоғ аргы сө йлем қ ұ рамындағ ы шетінен сө зіне кө птік жалғ ау жалғ анады. Мысалы: Қ азіргі жастар шеттерінен білімді. Соң ғ ы сө зге кө птік жалғ ауының жалғ ануы сө зге логикалық екпін тү сіріп, ә рқ айсысын даралай айтуғ а мү мкіндік береді. Мына сө йлемдер қ ұ рамындағ ы кө птік жалғ аумен келген сө здер де сондай мақ сатпен қ олданылғ ан: Қ енесарығ а ерген жұ рттьң Шу мен Сарысу бойында жатқ ан жылқ ыларын айдап бұ рылды… Кейбір ү йлерде қ ұ рмет кө рсетіп ө зінен жоғ ары отырғ ызса, кейде сол жоғ арығ а ө зі отырып алып, кэрі биді тө менірек сырғ ытып жібереді (Ғ. Мү сірепов).Қ ө з, қ ұ лақ, аяқ, бет, қ абақ, тә різді зат атауларының кө птік жалғ ауында қ олданылуы айрық ша стильдік мә н алады. Бұ ларды кө птік жалғ ауынсыз қ олдану — қ азақ тілінің замандар бойы қ а-лыптасқ ан заң дылығ ы. Қ азақ қ ұ лақ дегенде бір ғ ана қ ұ лақ ты емес, екеуін де, сондай-ақ кө з дегенде кө здің біреуін ғ ана емес, екеуін де еске алады. Сол себептен кө зі кө к (адам), кө зін кө кшитіп деп сө йлейді де, кө здері кө к адам, кө здерін кө кшитіп тә різді сө з қ олданыстарын оғ аш кө реді. Алайда қ азіргі ә деби тілімізде мұ ндай сө здерді кө птік жалғ ауында қ олдану мағ ына айқ ындығ ы, ой саралығ ы ү шін қ ажет тә сіл есебінде қ алыптасып бара жатыр. Қ ө птік жалғ ауының тағ ы да мынадай екі тү рлі қ ызметін атағ ан жө н. Егер кө птік жалғ ауы сан есімдер мен ү стеулерге (мезгіл ү с-теулеріне) жалғ анса, ол кө птік мағ ына бермей, долбарлы, шамамен алғ андағ ы мө лшерді, мерзімді білдіреді. Мысалы: Ә келері Тұ яқ бай ерте ө лген, шешелері Ұ лберген шаруадан қ алмағ ан, жасы қ ырық бестердегі кісі (С. Мұ қ анов). Мұ рат ертең дері келіп қ алар. Мұ ндай сө з қ олданыс ә рине, ресми қ аулы-қ арарлар, анық тамалар мен ақ парлар, куә ліктер тіліне т, ә н емес.

Билет

Тілдік қ абаттардың бірліктері ө здерінің негізгі мағ ыналарынан тысқ ары, ә рқ илы рең ктерге ие болып келеді. Стилистикалық табиғ аты жағ ынан олар бірдей емес. Тілдік қ ұ ралдар, осындай ерекшелігіне орай, алдымен бейтарап жә не стилистикалық бояулы болып бө лінеді.

Тіл жү йесіндегі стилистикалық бейтарап, яғ ни ешқ андай қ осымша рең ксіз қ ұ ралдар қ атынас жасаудың барлық саласында кең інен қ олданылады. Олар стилистикалық бояуғ а ие болмайды. Мысалы, лексикада ү й, қ ол, адам, тау, оқ у, т.б. сө здер. Стилистикалық бояуғ а ие қ ұ ралдар осындай стилистикалық бейтарап қ ұ ралдардың аясында ғ ана айрық ша кө зге тү сіп тұ рады. Сондық тан олар стилистикалық нө лдік дең гейді қ ұ райды.

Стилистикалық бояудың екі тү рі ажыратылады: эмоционалды — экспрессивті жә не функционалды.

Функционалды бояуғ а ие тілдік қ ұ ралдар да болады. Бірақ олардың ара-жігі экспрессивті бояуғ а қ арағ анда ондай айқ ын емес. Экспрессивті-эмоционалды бояу тілдік тұ лғ аның табиғ и қ асиеті болса, функционалды бояу тілдік тұ лғ аны қ арым-қ атынас жасаудың белгілі бір саласында кө п қ олданудан барып пайда болды. Белгілі салада тұ рақ ты қ олданудың нә тижесінде тілдік қ ұ ралдың мағ ынасы белгілі стилистикалық мә нге, бояуғ а ие бола бастайды да, кейін тұ рақ ты бекітіледі.

Мысалы, ресми стильде қ алыптасатын штамптар («жоғ ары жетістікке жетті», «қ аулы қ абылдады» т.б.) осындай қ олданыстың нә тижесі.

Демек, даму барысында функционалды стилистикалық бояу да бірте-бірте тілдік тұ лғ а-бірліктердің олардың мағ ыналарына о бастан тә н, табиғ и қ асиетіне айнала береді. Сондық тан функционалды стилистикалық бояу тілдік қ ұ ралдың мағ ынасынан бө лініп қ аралмайды.

Қ азақ тілінің стилистикалық қ ұ ралдары дегенде тілдің стилистикалық бояуғ а ие тұ лғ а-бірліктерінің жиынтығ ы негізге алынады. Бірақ стиль тілдің стилистикалық бояуғ а ие емес, бейтарап элементтері арқ ылы да жасалатын ескерсек, бұ л мә селенің ә лдеқ айда кү рделі екенін тү сінеміз. Сондық тан кез келген тілдік тұ лғ а-бірлік (ә сіресе, кө п мағ ыналы тү рлері) стилистикалық қ ұ рал болуы мү мкін.

Белгілі бір тілдік тұ лғ а-бірлікті белгілі сө йлеу жағ дайында қ олдану дә стү рі, оның белгілі бір қ арым-қ атынас саласына тә ндігі сол тұ лғ а-бірліктегі стилистикалық бояудың кө рінісі болады. Тілдік тұ лғ а-бірліктің мағ ыналық

жағ ы, ол мағ ынаның бір қ ыры функционалдық жағ ынан белгілі бір салада қ олдануғ а бейім болып келеді. Тілдік тұ лғ а-бірліктердің стилистикалық мү мкіндіктері қ ызмет ету процесінде ашылады жә не оның кө рінісі белгілі тілдік қ ұ ралды нақ тылы тілдік жағ дайда қ олдану ерекшелігімен анық талады. Тілдің қ ұ рылымдық жә не функционалдық жақ тарының диалектикалық бірлігі мен байланысы осыдан кө рінеді.

Стилистикалық бояуының сипатына орай, тілдік қ ұ ралдар функционалды бояулы жә не экспрессивті бояулы болып бө лінеді.

Функционалды бояулы қ ұ ралдар функционалды стильдердің тү р-тү ріне сә йкес ө зіндік ерекшеліктерге ие болып келеді. Мысалы, ғ ылыми стильдегі терминдер, кө ркем ә дебиет стиліндегі троптар мен фигуралардың тү рлері, ауызекі сө йлеу стиліндегі қ арапайым сө здер мен диалектизмдер функционалды бояулы қ ұ ралдарғ а жатады.

Экспрессивті қ ұ ралдарғ а тілдің эмоционалды-экспрессивті бояуғ а ие қ ұ ралдары жатады. Мысалы, эмоционалды рең кі жағ ынан олар кө терің кі салтанаттылық ты білдіретін, немесе мысқ ылды білдіретін, немесе ә шкерелеуші рең ге ие т.б. қ ұ ралдар болып қ еледі: Бұ лар, ә сіресе, жекелеген сө здерге тә н. Ол бояулар сө здердің контекстен тыс жағ дайына да табиғ и тү рде тә н болып келеді. Бұ дан грамматикалық тұ лғ а-бірліктерге қ арағ анда лексиканың эмоционалды-экспрессивті бояуы кең екенін кө реміз. Оның ү стіне грамматикада лексикадағ ыдай стилистикалық бояулардың белгілі бір тұ лғ а-бірліктерге тә ндігі, айқ ындығ ы жоқ. Алайда, бұ л грамматикалық қ ұ ралдардың экспрессивтік мү мкіндігі ә лдеқ айда шектеулі дегенді білдірмейді. Мысалы, синтаксис бейнелеудің ә ртү рлі эмоциональды — экспрессивті бояулы мү мкіндіктеріне кең інен ие. Бірақ онда эмоционалды- экспессивті бояу бір ғ ана тілдік тә сілге бекітілмеген. Ол кө птеген тә сілдердің

жиынтығ ынан барып қ ұ ралуы мү мкін (мысалы, сө здердің орын тә ртібі, бірың ғ ай мү шелер, синтаксистік паралельділік).

Стильдік қ ұ ралдар туралы мә селе синонимия мә селесімен тығ ыз байланысты. Кө птеген зерттеушілердің кө зқ арасы бойынша, «тілдік қ ұ ралдардың синонимикасы — стилистиканың орталық мә селесі». Стильдердің ө мір сү руінің ө зі белгілі мө лшерде синонимдердің бар болуымен белгіленеді. Бірақ стилистиканың ресурстары синонимдермен ғ ана шектелмейді.

Билет

Сө з тазалығ ы мен сө з дә лдігі сө йлеушіге қ ойылатын ең негізгі талаптардың бірі.Айтылмақ ой пікірдің тұ лғ ағ а жетуіне бірден бір ық пал ететін сө з дә лдігі. Тіл мә дениеті дегеніміз – коммуникативтік қ арым-қ атынас кезінде тілдік тә сілдерді дұ рыс ұ йымдастырып, белгілі бір тә ртіппен жү йелі қ олдану.

Тіл мә дениеті тілдік норманың 3 тү рін қ амтиды:

тілдік норма (лексикалық, сө зжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы);

этика – сө з нормалары (сө йлеу этикасының ережелері);

коммуникативті норма (сө йлеу қ арым-қ атынасының тиімділік қ ағ идалары).

Сө йлеу мә дениеті орфоэпиялық нормағ а негізделеді. Орфоэпиялық норма – сө здерді дұ рыс айту, лексикалық норма – сө здерді іріктеп, сұ рыптап, талғ аммен қ олдану болса, грамматикалық норма сө йлеу мә дениетінде біршама тұ рақ талып, қ алыптасқ ан норма саналады. Сө йлеу мә дениетінде ойдың дә лдігі, сө здің анық тығ ы, тазалығ ы, кө ң іл кү йге ә сер ететін шынайылығ ы (ол қ арапайым сө зден немесе бейнелі образды сө здерден қ ұ ралуына қ арамастан), кө ркемдігі маң ызды рө л атқ арады.

Сө з мә дениетін қ алыптастыруғ а қ ажетті лингвистикалық орталық тар қ атарына лингвистикалық болжау орталығ ы жатады. Лингвистикалық алдын ала болжау орталығ ы дә стү рлі тіл жү йесінің сапалық жә не сандық бағ ыттарын кешенді тү рде зерттеу міндеттерін, сө з, сө йлеу қ ызметінің дә стү рін қ алыптастыру мә селесін қ арастырады.

Тіл мә дениетіне тілдің қ ұ рылымдық жү йесіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лексикалық -грамматикалық, синтаксистік нормалар қ амтылып, олардың коммуникативтік эстетикалық қ ызметі толық айқ ындалғ ан жағ дайда стилистикалық норма жү зеге асады. Стилистикалық норма сө йлеушінің тілдік сө йлеу тә ртібін қ алыптастырады. Сө з мә дениеті кө ркем сө йлеуде, ғ ылыми-кө пшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сө йлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Сө йлеу мә дениеті топ алдында мә дениетті сө йлеу, оның алғ ышарттарын, ә діс-тә сілін танып білу, озық ү лгілерін мең герудің жолдарын, нақ ты қ асиеттерін ұ ғ ыну сияқ ты мә селелермен тығ ыз байланысты.

Қ азіргі уақ ыт талабына сай ә лемдік тіл білімінде Тіл мә дениеті «сө йлеудің тиімділік теориясы» деп аталып, ә сер ету мен ә рекеттестік бағ ытында зерттелуде. Қ азіргі кү нде тіл тазалығ ы сақ талмай келетіні ө кінішті-ақ. Қ азақ ша сө йлеп келе жатып, арасында орыс тіліндегі сө здерді айтпай қ алмаймыз. Олар: как буд то, именно, представляешь, потому что, сотка, т.с.с. Біреу қ азақ ша сө йлеп келе жатып, осы сө здерді араластырып жібергенде қ ұ лақ қ а жағ ымсыз естіледі. Ә сіресе теледидардан.
Тағ ы да кө ң ілді тү сіретіні, жақ деген қ азақ тың сө зін ала шапанды ағ айындарша йақ, йах деп айтуы. Мына жақ дегенді ми йақ, ол жақ та дегенді о йахта, т.с.с.
Атам заманда қ азақ тар бұ лай сө йлемеген. Ата-бабаларымыз қ ұ стың қ анаты таларлық тай ұ лан-ғ айыр жерді біз ү шін сақ тап қ алғ ан. Бірақ ата-баба аманаты жер ғ ана емес, жер сақ тау арқ ылы аман қ алғ ан тіліміз де, ділімізде, дініміз де. Ата-баба аманатына қ иянат жасамайық. Оның бір жолы – тіл тазалығ ы. Ауру қ алса да ә дет қ алмайды дейміз, бә лкім тіл тазалығ ын сақ тамауымыз қ азақ тілінің дамуына кедергі келтірген аурудың (ө з тілінде сө йлеуді қ ор, шет тілде сө йлеуді зор санау) қ алдығ ы (ә деті) болса керек.
Орыс, ө збек сө здері қ осатындай қ азақ тілі кедей емес. Ә деби жағ ынан ө те бай. Ал кейбір тұ старда (мысалы, техника саласында) қ олдану қ иыншылық туғ ызып жатса – ол біздің кінә міз.

Билет

Функционалды стильдер тілден тысқ ары (экстралингвистикалық) жағ дайлардың негізінде жасалады. Алайда стиль тілдің (сө здің) бір тү рі болғ андық тан, ол тілдік (лингвистикалық) жағ ынан да сипатталады, яғ ни ә р стильге тә н, оның ерекшелігін белгілейтін тілдік қ ұ ралдар болады.

Стиль қ ұ райтын тілдік қ ұ ралдар екі топқ а бө лінеді. Біріншісіне тілдің стилистикалық парадигматикасын қ ұ райтын тілдік қ ұ ралдар (стилистикалық бояуғ а ие қ ұ ралдар, стилистикалық синонимдер мен варианттар) кіреді. Екіншісіне функционалды-тілдік қ ұ ралдар жатады, яғ ни ә р стиль тү рінде басым қ олданылатын тілдік қ ұ ралдар болады. Функционалды стильдер стилистикалық бояулы жә не функционалды-тілдік қ ұ ралдар мен бейтарап тілдік қ ұ ралдардың бірігуі арқ ылы жасалады. Осы тұ рғ ыдан функционалды стильдердің ерекшелігі тө мендегідей сипатқ а ие болып келеді.

Функционалды -тілдік қ ұ ралдардан мағ ынасы жалпыланғ ан, дерексізденген сө здер мен грамматикалық тұ лғ алар кө бірек қ олданылады: дерексіз сө здер, етістіктің уақ ыттан тыс осы шақ тық тұ лғ асы, есімдіктің кө пше тү рі (мен емес, біз тү рінде қ олдану) жә не соғ ан сә йкес баяндауыш тұ лғ асы т.б.

Ауызекі-тұ рмыстық сө йлеу стиліне қ арапайым сө здер, эмоциялық бояуғ а ие сө здер тә н. Ауызша сө йлеу оның синтаксистік қ ұ рылымына да ә сер етеді; толымсыз сө йлемдер, аяқ талмағ ан сө йлемдер кө п қ олданылады. Функционалды тілдік қ ұ ралдардан оғ ан нақ ты мә нге ие сө здер, етістіктің нақ осы шақ тұ лғ асы т.б. тә н.

Кө ркем сө з стилі функционалды стильдердің ішінде ерекше орында тұ рады. Тілдік қ ұ ралдарының стилистикалық бояуы ө те кең, бай жә не ә р тү рлі болып келеді. Кө ркемдік мақ сатқ а барлық тілдік қ ұ ралдар қ ызмет етеді.

Публицистикалық стиль де ә ртү рлі стильдік бояуғ а ие тілдік қ ұ ралдардың кең қ олданысымен ерекшеленеді. Олардың ара қ атынасы шығ арманың жанры мен стиліне байланысты. Мысалы, очерк жанры кө ркем стильге жақ ын болса, ақ параттық мақ ала іс қ ағ аздары стиліне жақ ын.

Жалпы, бір тілдік қ ұ ралдың ө зі барлық стильде де қ олданыла беруі мү мкін, бірақ олардың рө лі ә рқ айсысында ә р тү рлі болады. Сондық тан ә р стиль басты жә не қ осымша белгілерге ие: мысалы, ғ ылыми стильдің басты жә не тұ -рақ ты белгісі — терминдердің кө п қ олданылуы болса, бейнелілік -кө ркем сө здің басты белгісі.

Сө йтіп, функционалды стильдің ә рқ айсысы ө зіндік тілдік қ ұ ралдарының ерекше жү йесімен сипатталады.

— функционалды стильдер — тілдік қ ұ ралдардың бейтарап жә не стилистикалық бояуғ а ие тү рлерінен қ ұ ралатын жү йелер;

— стильдер тұ йық талғ ан емес, ө зара байланыста, қ атынаста болып, бірінен-біріне ө те береді;

— стильдер тілден тысқ ары (қ атынас саласы, сө йлеу жағ дайының сипаты, сө йлеу актісіне қ атысушылардың саны т.б.) жә не лингвистикалық факторлардың ә серінен пайда болады;

— белгілі бір стильдің ерекшеліктерін зерттеу тілден тысқ ары жағ дайларды ескерумен бірге ә р дең гейдің (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) тілдік қ ұ ралдарын қ арастыруды қ ажет етеді;

— функционалды стильдер одан ә рі ұ сақ стильдік (стилішілік) тармақ тарғ а бө лінеді.

20.

Сө йлеу актілерінің теориясы (сө йлеу іс-ә рекетінің теориясы) Джон Л. Остин (1962) мен Джон Р. Серлдің шығ армасы болып танылатын кү нделікті тіл философиясының қ айнарында туғ ан. Бұ л теорияда не істейтініміз, сө йлейтініміз жайлы тү сінік беріледі. Бұ л теория бастапқ ыда тіл философиясы мен прагматикалық бағ дардағ ы жалпы қ ызмет теориясында, кейін ғ ана лингвисканың бірқ атар бағ ыттарында дамығ ан.

Сө йлеу актілерінің теориясында бү гін семантикалық бағ дарланғ ан жә не прагматикалық бағ дарланғ ан екі ағ ым байқ алады. Сө йлеу актілерінің қ ұ рылымдары генеративтік семантика тұ рғ ысынан да зерттелуде (Джерролд М. Сердюк).

Сө йлеу актісінің таксономиясы саласы мен оны тү сіндіруде сандағ ан модификациялар пайда болды (Д. Вундерлих, Т. Баллмер В. Бреннен Штуль, Д. Вандервекен, Дж. Версурен, М. Бирвиш, Ж. Фоконье, Ф. Реканати, Ф. Капер жә не т.б.).

Сө йлеу актілерінің теориясы коммуникативтік грамматика, дискурс талдауы, консервациялық талдау (ә сіресе оның неміс тү рі сө йлеуді талдау) проблемаларының жасалуына ық палын тигізді. Қ азір сө йлеу актілерінің теориясы кең інен тү сінілетін лингвистикалық прагматикағ а енеді. Идеяларының жасанды интеллект жө ніндегі ең бектерге кіргені байқ алады.

Прагмалингвистика (лингвистикалық прагматика) айтушы / жазушы мен тың даушы / оқ ушы ө зара карым-қ атынасқ а тү сетін белгілі бір коммуникативтік-прагматикалық кең істікте қ олданылатын тіл бірліктерінің арақ атынасы мен шартын жә не сипаты ү шін қ атынас актісінің мақ саты мен кү тіліміне байланысты сө йлесу орны мен уақ ытының нақ ты кө рсетулуінің маң ыздылығ ын нысан етіп алғ ан лингвистикалық зерттеу саласы ретінде бө лінеді.

Прагмалингвистика тіл сипатына акциональдық (қ ызметтік) аспект енгізді. Қ атысушыларды қ оса отырып, динамикалық, процессуальдық аспектіде белгі жағ дайы (семиозис) қ ұ рылымын зерделеуді мақ сат тұ тқ ан семиотика жө ніндегі алғ ашқ ы ең бектерде прагматика ұ ғ ымы пайда болады (Ч. Дирс, Ч. Моррис).

Прагматикада екі ағ ым бар: а) тіл бірліктерін (мә тіндерді, сө йлемдерді, сө здерді; сол сияқ ты фонетикалық -фонологиялық сала қ ұ былыстарын) прагматикалық ә леуетін жү йелі зерттеуге бағ ытталғ ан жә не ә) коммуниканттардың тілдік қ атынас ү рдісіндегі бір-бірімен қ атынас, кө біне коммуникатоцентристік (автоцентристік) коммуникативтік модельдер бойынша қ ұ рылғ ан қ атынастарды зерделеуге бағ ытталғ ан. Шешендік дегеніміз не? Ойшылдарғ а сү йене айтсақ, шешендік – кісі кө ркі, ақ ылмен билеу ө нері. Дидарласушымыздың жү регі мен ақ ыл-ойын баурап алуғ а, оны не нә рсеге болса да сендіруге, иландыруғ а септесетін бізге берілген сый. Кез келген нақ тылы зат туралы шебер сө йлеу ө нері жә не сонысымен ө згелерді ө з ойына ойыстыра білу. Біліктілік пен білімнен, қ уатты тү йсік пен терең сезімнен, санадағ ы саң лақ тық пен ұ шқ ыр қ иялдан, тер тө гу мен ой тербелісінен туындай келе, білгірліктен кейін тұ рады. Сө з бен ойғ а негізделеді. Биік дү ниетаныммен, ғ ылым-білімді терең мең герумен, халық тың тұ рмыс-тіршілігін, жө н-жосық тарын жү йрік танумен, жалпы айтқ анда, адамзаттың рухани мә дениетінен мол хабардар болуымен, ой ө рісінің кең дігімен тамырлас. Демек, жас тұ лғ ағ а қ ажетті шешендік дегеніміз – тың даушылардың жан-сезім ә лемін сө зінің ә демілігімен, образдардың жарқ ындылығ ымен, нақ ыл, ғ ибрат сө здердің ұ шқ ырлығ ымен толқ ытатын, баурайтын ө нер, ө згеше қ абілет-қ арым, тума қ асиет, сондай-ақ ө скен ортаның, ү лгілі жандардың, ұ лағ атты туындылардың тағ ылым-тә рбиесі, ө з дү ниетанымының нә тижесі.

Ел алдында шебер, шешен сө йлеу кө п ең бектену, оқ ып, ү йренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сө з кө ркемдігі ой тасқ ынынан табиғ и тү рде туындап жатады. Кө ркемдік талғ ам мен шешендік тә сілдерді дұ рыс пайдалана білген адам ғ ана эстетикалық ә сер ету кү шіне ие бола алады. Сонда шешендік ө нерге кө п сө йлеп, оны сынатып ү йренуге болады ма, ә лде оғ ан жазып дайындалғ ан дұ рыс па? бұ л орайда ә йгілі шешен, данагө й Цицерон былай дейді: «Қ алам – кө ркем сө здің ең жақ сы жаттық тырушысы. Басқ алардан ү йренуде ең ө неге тұ тарлығ ына тең есуге ұ мтылу керек. Ө зің ү лгі еткен шешеннің жақ сысының бә рін алуғ а тырыс. Оң айын, кө зге тү сіп тұ рғ анын ғ ана емес, ең маң ыздысы – шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мық тығ а қ анша ұ қ сап тұ рсаң да, кө шірме тү пнұ сқ адан ылғ и да кө ш тө мен болады. Халық алдында сө йлеу ү шін сө зің нің ө зіндік «бейнесі», ө з мә нері болғ аны абзал.

... Егер ө нердің басқ а саласындағ ы аты мә лім шебер бір ісін кездейсоқ дағ дыдағ ысынан нашар орындап қ алғ ан болса, оны ол ө зі ә дейі жасады ма, не денсаулығ ына байланысты сө йтіп қ алды, дей салады... Ал, егер шешеннен сондай бір осалдық тапсыншы, оны тек ақ ымақ тық деп санайды, ал ақ ымақ қ а кешірім болмайды. Ө йткені адам кө ң іл-кү йге немесе іші ауырғ анғ а байланысты ақ ымақ болмайды».

Қ азіргі таң да ең басты мә селелердің бірегейі – қ азақ тілінің мемлекеттік мә ртебесін кө теру, барлық қ аракө з бауырларымыздың ө з ана тілінде сө йлеуіне қ ол жеткізу. Тек тіл ү йренуде ұ мыт болып бара жатқ ан шаруа бала бақ ша, ү й, мектеп, жоғ ары оқ у орындарында ұ л-қ ыздарымызды тілдік қ оры бай қ азақ тілінде сө йлеу мә дениетіне ү йрету. Содан, ү йде де, кө шеде де, қ оғ амдық орындарда да бірқ атар жастарымыздың бір-бірімен қ арым-қ атынас жасағ анында, ә ң гімелескенінде қ алай болса солай сө йлейтіні, қ азақ тілінің қ адір-қ асиетін тү сінбейтіні байқ алады. Олай болса, шешендік ө нер, сө йлеу мә дениеті, ауызша, жазбаша сө йлеу – ә дептіліктің биік шың ы. Ө мір, тіршілік адамдардың бір-бірімен қ арым-қ атынас жасауын қ ажет етеді. Олардың тү сінісудегі негізгі қ ұ ралы – тіл. Ә р адам дұ рыс сө йлей білуі, сө йлесу мә дениетін мең геріп, оны ө з бойында қ алыптастыра білуі тиіс. Қ арым-қ атынас адамдардың отбасымен, ө скен, араласқ ан ортасымен, елімен, жерімен, дә стү рі, мә дениет қ азынасымен етене ә рі жанды байланысы. Қ арым-қ атынаста адамдардың жан дү ниесі, ө мір тіршілігіндегі бейнесі кө рінеді. Ә деп – сө йлесудегі, пікірлесудегі мә дениет тірегі. Мә дениет – адамдардың рухани жә не материалдық, білімдарлық пен сезімталдық қ асиеттер аң ғ арылатын белгілерінің жиынтығ ы. Мә дениеттің туы – тіл, ол адамзаттың мұ ратымен астасып, сол ұ лтпен бірге пайда болып, дамып отырады. Ө з тарихын, ұ лттық дә стү рін, туғ ан жерін, тілін қ адірлей білген адам ғ ана мә дениетті болады. Сө з мә дениеті – сө зді орынды қ олданып, қ июластырып, ү ндестіріп айта білу, емле мен тыныс белгілері ережелерін дұ рыс сақ тау, тілдің ғ асырлар бойы сақ талып келген кө ркемдігі мен тарихын, ә семдігін сақ тай білу. Сө йлеу, тілдік амалдар, тіл мә дениеті туралы сө з етсек, адамның тіл амалдарын пайдалану арқ ылы пікірін, ойын білдіруін – сө йлеу деп атайды. Сө йлеуге адамның анатомиялық мү шелері қ атысады, алайда ол адамның психикалық қ абілетіне, қ оғ амдық тә жірибесіне тығ ыз байланысты. Сө йлеу ү шін жасалғ ан тілдік амалдар ұ зақ уақ ыт бойы адамдардың пікір алысу тә жірибесі негізінде қ алыптасты. Тілдік амалдар – сө з тудыру, сө йлем қ ұ рау ережелері. Олар – кө пшілікке ортақ, объективті категориялар. Соның нә тижесінде тіл – жұ рттың бә ріне бірдей тү сінікті қ атынас қ ұ ралы. Сө йлеудің ә р коммуникативтік жағ дайына сә йкес ың ғ айланғ ан стилі болады. Тіл мә дениеті – тіл білімінің ә деби тілінің нормасы мен оның дамуын, сө йлеу тілімен қ арым-қ атынасын зерттейді. Тіл мә дениетінің тілдің басқ а салаларынан айырмашылығ ы оның кү нделікті ө мірде тілдің қ олдану, жазу, сө йлеу мә дениетімен жақ сы қ арым-қ атынаста болуы. Тіл мә дениеті қ амтитын тілдік норманың 3 тү рі:

1. Тілдік норма (лексика, сө з жасамдық, грамматика, дыбысталу нормасы).

2. Этика – сө з нормалары (сө йлеу этикасының ережелері).

3. Коммуникативті норма (сө йлеу қ арым-қ атынасының тиімділік қ ағ идалары).

Сө йлеу мә дениеті орфоэпикалық нормағ а негізделген. Кү нделікті қ арым-қ атынаста сө йлеу мә дениетінің негізгі қ ағ идалары – сө йлеу ә дебі, тың дай білу ә дебі, мә дениет мә йегі ескерілуі тиіс.