Инфляция: түсінігі, себептері, түрлері және әлеуметтік-экономикалық салдары

Инфляция (лат. inflatio — «қ абыну», «ісіну») — бұ л бағ аның ө суінен, тауарлар тапшылығ ынан жә не тауарлар жә не қ ызметтер сапасының тө мендеуінен туындайтын ақ шаның қ ұ нсыздануы, сондай-ақ оның

Инфляция — бұ л кез келген экономикалық даму ү лгісіне тә н объективті қ ұ былыс. Инфляцияның себептері айналыс жә не ө ндіріс саласында орын алады.

Қ азіргі инфляция мынадай факторларғ а байланысты: 1. Ақ ша айналысының факторларына: бюджет тапшылығ ын жабуғ а пайдаланылғ ан, шексіз кө п ақ шаның эмиссиялануы есебінен айналыс аясының артық ақ ша массасына толып кетуі; халық шаруашылығ ының артық несиеге толуы.2. Ақ шалай емес факторларғ а: қ оғ амдык ө ндірістегі тең сіздікке, шарушылық тың шығ ындық тетігіне, мемлекеттің экономикалық саясаты, оның ішінде салық саясаты, бағ а саясаты, сыртқ ы экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.

Аталғ ан факторлардың қ анат жаюына байланысты инфляцияның екі тү рі болады: сұ раныс жә не шығ ын (ұ сыныс) инфляциясы.

• Сұ раныс инфляциясы тө мендегідей факторлардың ә серінен туындайды: ә скери шығ ыстардың ө суімемлекеттік бюджет тапшылығ ы жә не ішкі қ арыздардың ө суі, несиелік экспанциялау, импортталғ ан инфляция, яғ ни шетел валюталарын сатып алу барысында тауар айналымына қ ажеттіліктің ү стіне ұ лттық валютанын, эмиссиялануы; ауыр ө неркә сіп саласына ө те кө п мө лшерде инвестация жұ мсау.

Шығ ын (ұ сыныс) инфляциясы — бұ л бағ а белгілеу ү дерісіне ә сер ететін мынадай факторлардың болуымен сипатталады: ең бек ө німділігінің ө суін азайту жә не ө ндірістің қ ұ лдырауы; кө рсетілетін қ ызметтің маң ызының артуы; бір ө нім бірлігіне жұ мсалатын шығ ынның ө суінің жеделдетілуі, ә сіресе жалақ ының ө суі; энергетикалық дағ дары

Инфляциялық ү дерістің сипатына қ арай: ашық инфляция, яғ ни, бағ ағ а ешқ андай да кедергі болмайды, оның еркін ө суі байқ алады; жабық инфляция, яғ ни тауар тапшылығ ы жағ дайында бағ ағ а мемлекет қ атан бақ ылау жасап отырады; инфляциялық шок, яғ ни бір мезетте бірден бағ а ө сіп кетеді.

Таралу орнына қ арай: локальдық инфляция, яғ ни бағ а бір ғ ана елдің шекарасында ө седі; дуниежузілік инфляция, яғ ни кейбір елдер топтарын немесе барлық ғ аламдық экономиканы тү гелдей дерлік қ амтиды.

Бағ аның ө су қ арқ ынына қ арай: баяу инфляция — бағ а баяу қ арқ ынмен біртіндеп жылына 10%-ғ а ө седі; орташа инфляция — бағ а тез қ арқ ында жылына 20-дан 200 %-ғ а дейін ө седі, мұ ндай бағ а қ арқ ыны ауыр экономикалық жә не ә леуметтік зардаптарғ а шалдық тырады; ұ шқ ыр инфляция — бағ а жылына 500-ден 1000 %-ғ а дейін жә не одан жоғ ары қ арқ ынмен ө седі. Ұ шқ ыр инфляция ақ ша жү йесінің қ ұ лдырауына ә келіп соғ ады. Мұ ндай жағ дайда ақ ша ө зінің атқ аратын қ ызметтерін жоғ алта бастайды.

Ө неркә сібі дамығ ан елдер ү шін бірінші тү рі тә н болса, ал дамушы елдер ү шін екінші жә не ү шінші тү рлері тә н.

Инфляцияның салдары ө те кү рделі де кө п қ ырлы. Қ арқ ыны баяу инфляция бағ а дең гейі мен пайда нормасын ө сіреді, сондық тан экономикалық жағ дайдың (конъюнктураның) уақ ытша жандануына ық пал жасайтын фактор болады. Бірақ, уақ ыт артып инфляция терең дегенде ол ұ дайы ө ндірістің кедергісіне айналады, қ оғ амда экономикалық жә не ә леуметтік жағ дай қ иындайды. Инфляция қ оғ амда ақ шадан қ ашу белсенділігін арттырады, бұ л процесс қ арқ ынды да, ұ лғ аймалы тү рде жү реді, тауар тапшылығ ы асқ ындайды, ақ шалай қ ор жинау мү ддесі жойылады, ақ ша-несие жү йесінің қ ызметі бұ зылады, тауарды тауарғ а тікелей айырбастау (бартер) туындап кең ейеді. Инфляция салық тан тү скен табысты (тү сімді) қ ұ нсыздандырады. Мысалы, егер салық тар жылдың ү шінші ширегінде (кварталында) есептеліп осы жылдың тө ртінші ширегінде тө ленген болса, онда гиперинфляция жағ дайында бюджетке тү скен тү сімдер қ ұ нсызданады, яғ ни бюджет тү сімінің нақ ты мө лшері азаяды. Инфляция жағ дайында тұ рғ ындардың қ олында сақ талғ ан ақ ша қ оры қ ұ нсызданады, несие беруші мекемелер мен банктер шығ ын шегеді.

Экономиканың интеграциялануы (ұ лттық шең берден шығ уы) инфляцияның бір елден екінші елге ауысуына мү мкіндік береді, бұ л халық аралық валюта жә не тө лем қ атынастарын қ иындатады.

Инфляцияның ә леуметтік салдары да бар, ол ұ лттық табыстың қ айта бө лінуіне ә келеді, тұ рғ ындар ү шін инфляция қ осымша салық сияқ ты, бағ алардың ө су қ арқ ыны номиналды (ақ шалай) табыстың ө суінен жоғ ары болады, сондық тан нақ ты (реалды) табыс азаяды. Инфляцияның зардабы ә сіресе табысы шектеулі ә леуметтік топтар ү шін ауыр болады. Инфляция жұ мыссыздық қ а да айтарлық тай ық пал жасайды.