Психологтың кәсіби этикасы.

Психологтың кә сіби этикасы - психологтың ө з іс-ә рекетінде ә ріптестерімен, ғ ылыми қ ауымдастық пен, сондай-ақ психологиялық кө мек сұ рап келген адамдармен, зерттеуге қ атысушылармен ө зара қ арым-қ атынасында арнаулы адамгершілік талаптарды жү зеге асыру.

Қ ызмет жү йесінде психологиялық іс-атқ ару барысында этикалық кодекс талаптарын енгізу жә не қ олдану. Психологиялық зерттеу зерттелушінің қ атысымен жү ргізіледі. Сондық тан психолог жә не зерттелуші арасындағ ы этика жайлы мә селе қ озғ алады. Олар қ андай қ ағ идаларғ а сү йенеді?

Америка психологиялық ассоциациясы (АПА) жә не Канада мен Ұ лыбританиядағ ы осындай ұ йымдар зерттелуші адам жә не жануарлармен қ арым-қ атынас жайлы негізгі нұ сқ аулар жасап шығ арды (АПА 1990 ж.). Осылайша АҚ Ш-та федералды заң органдары федералды қ аржығ а жү ргізілетін зерттеулерге іштей бақ ылау кең есінің бояуын талап етеді. Бұ л кең ес жү ргізілетін зерттеулерді бақ ылап, белгілі этикалық қ ағ идаларғ а сай нұ сқ аулардың орындалуына кепіл болуы керек.

Зерттелуші-адам мен этикалық қ арым-қ атынастың бірінші қ ағ идасы -қ ауіптің аз болуы. АҚ Ш-тағ ы осы нұ сқ ауда зерттеудегі болатын қ ауіп кү нделікті тұ рмыстағ ы қ ауіптен жоғ ары болмауы керек. Адамғ а физикалық зиян немесе жарақ ат болмауы керек, бірақ қ андай да бір зерттеу жобасында болғ ан психикалық стресс этикалық жағ ынан қ аншалық ты ақ талатыны белгісіз. Ә рине, кү нделікті ө мірде адамдар сыпайы бола алмайды, алдайды да басқ аларды мазалайды. Егер зерттеу жобасы ү шін зерттелушіге психолог осылай қ арайтын болса, бұ л қ алайша этикалық жағ ынан ақ талады? Міне осы сұ рақ ты бақ ылаушы кең ес ә рбір жеке жағ дайда қ арастыруы керек.

Зерттелуші-адам мен этикалық қ арым-қ атынастың екінші қ ағ идасы -олардың келісімін талап етуі. Зерттелушілер ө з еркімен келісіп, кез келген мерзімде зерттеуден ешқ андай айыппұ лсыз бас тарта алады. Оларды зерттеудің ерекшеліктерімен жалпы таныстыру керек. Бұ л кейде зерттелушінің білмеуі кажет жағ дайларына қ айшы келеді.

Зерттелуші-адам мен этикалық қ арым-қ атынастың ү шінші қ ағ идасы-зерттелушілердің аты-жө нін белгісіз қ алдыру. Зерттеу кезіндегі алынғ ан адам жайлы ақ паратты жабық етіп, ол адамның рұ қ сатынсыз басқ аларды жіберуге болмайды. Осы мақ сатта зерттелушілердің аттары бө лінеді. Алынғ ан мә ліметтер ә ріптік немесе сандық кодпен ұ қ састырылады.Осылайша, тек экспериментатор ғ ана зерттелушінің нә тижесін біледі. Психологиялық эксперименттің 7-8 %-на жануарларды енгізеді (негізінен кеміргіштер мен қ ұ стар), аздағ андарына ауыртатын жә не зиянды эксперименттер жасалады. Соң ғ ы жылдары бұ л проблемағ а, яғ ни жануарларды зерттеулерде пайдалануғ а, оларды ұ стауғ а жә не қ арауғ а кө п назар аударылды.

Педагогикалық этика / ә деп/ - этика ғ ылымының ө зіндік тарауы болып табылады жә не педагогикалық мораль ерекшелігін зерттейді, педагогикалық ең бек саласындағ ы жалпы адамгершілік ұ станымдарының жү зеге асыру ө згешелігін анық тайды, оның функциясын, этикалық санат мазмұ ны принціптерінің ө згешелігін ашып кө рсетеді. Сонымен қ атар, педагогикалық ә деп оқ ыту - тә рбиелеумен кә сіби тү рде айналысатын адамдар арасындағ ы жә не кә сіби ортадағ ы адамгершілік қ атынастар мен мұ ғ алімнің адамгершілік қ ызметтерін жә не мұ ғ алімдер ортасында қ алыптасқ ан ө згеше тә ртіп пен мінез –қ ұ лық т.б. зерттейді.

Педагогикалық этика педагогикалық мораль мен моральдік қ ұ ндылық тардың негізгі санаттарының тү пкілікті мә нін қ арастырады. Адамдардың адамгершілік қ асиеттері мен мінез –қ ұ лқ ына, іс қ имылына жә не ө мірлік алуан тү рлі қ ұ былыстарғ а т.с.с. ө зіндік бағ а беретін мейірімділік пен зұ лымдық, адалдық пен ар-намыс туралы тү сініктер жү йесін моральдік қ ұ ндылық тар деп атауғ а болады. Педагогикалық қ ызметте моральдік тү сініктердің негізгі тү рлерінің бә рі қ олданылады, дегенмен, педагогикалық қ ызмет пен қ арым-қ атынас тә різді тү сініктер этиканың жеке дара тарауына қ атысты педагогикалық тү йсіну тә різді жекелеген тү сініктерді бө ле –жара кө рсетеді. Осындай санаттың ішінде кә сіби – педагогикалық борыш, педагогикалық ә ділдік, педагогикалық ар-намыс жә не педагогикалық бедел бар.

Педагогикалық ә деп қ ұ рамына адамгершілік санадан адамгершілік тә жірибеге кө шудегі адамгершілік шығ армашылық элементі енеді. Мұ ғ алімнің адамгершілік шығ армашылығ ына кө птеген жиынтық тар енгізіледі, оның ішінде аса маң ызды деп саналатын: педагогикалық мамандық тың қ оғ амғ а қ атысты нормалары мен оның маң ыздылығ ын тү йсіну; тү рлі кү рделі оқ иғ алар орын алғ ан жағ дайда, оның пайда болу жағ дайын тү сіну; адамгершілік-педагогикалық нормаларғ а сә йкес ең ү лгілі ә рекетті таң дау қ ажеттілігі;

Педагогикалық тә ртіп - мұ ғ алімнің қ ызметінде оның ойы мен ә рекеті ұ штасып жататын педагогикалық моральді іске асыру тү рі. Тә ртіп – іс-қ имылдың барлық обьективтік ә сері мен оның субьективтік қ абылдануын алдын ала кө ре білуді кө здейтін адамгершілік тә ртіп. Осы арқ ылы мақ сатқ а жетудегі барынша жең іл жә не мейлінше жағ ымсыз тү рде жету ізденісі кө рінеді. Педагогикалық тә ртіп – ү немі шығ армашылық та жә не ізденісте болу деген сө з.

Мұ ғ алімнің тұ лғ ағ а деген қ ұ рмет сезімі, жоғ ары талап қ оюы, ә ң гімелесіп отырғ ан адамды тың дай білуі, оны тү сіне білуі, ара-қ атынастағ ы іскерилік, бірбеткейсіз ұ станымдылығ ы, сабырлылығ ы, адамдарғ а қ атысты ерекше зейіні мен сезімталдығ ы т.б. педагогикалық тә ртіпке жатады.

Кә сіби этика ә ріптестерімен жә не басқ а адамдармен тү рлі жағ дайларда, ресми жә не бейресми қ арым –қ атынастар барысында кө рінетін маманның жалпы мә дениеттілігі дең гейінің жоғ ары болуын кө здейді. Демек, педагогтың ө мірінде қ арым-қ атынас мә дениеті ерекше рө л атқ арады.

Ә депті жә не қ арым-қ атынас мә дениетінің негізгі талаптарын білу педагогтың ө зіне де, ө зі оқ ытып, тә рбиелеп жатқ ан балаларғ а да қ ажетті.

Мұ ғ алім сенімділік, сыйластық жә не сү йіспеншілік тә різді сезімдерді тудыра білуі керек, оларсыз ұ стаз шынайы бедел болмайды. Ө зің ізге айналадағ ы адамдардың қ алай қ арайтыны жө нінде жә не ол неге байланысты екенін ойланып кө рің із.

Адамдармен жақ сы қ арым-қ атынас қ ұ ру мұ ғ алімнің кә сіби қ асиеті - оқ ушыны тың дай, ести білуіне тә уелді. Педагогтың ең маң ызды кә сіби қ асиетінің бірі – кө шбасшылық қ абілетінде.