Бұйрық рай (мағынасы, жасалуы, жіктелуі).

1) А.Байтұ рсынов бойынша:

Етістікте 14 рай бар:

-тұ йық рай - билік рай -ашық рай -шартты рай

-ереуіл рай - реніш рай -қ алау рай -сенімді рай

-сенімсіз рай - мұ ң рай -кө ніс рай -қ айрау рай

-азалы рай -теріс рай

А.Б. топтастырыуында бұ йрық рай жоқ. Қ азіргі қ азақ тіліндегі бұ йрық рай формасына мына рай тү рлерін ұ қ састырып қ арауғ а болады:

Билік рай дейміз – істі істеуге-істемеуге кесіп айтқ андағ ы сө з ү рін. Ә р етістіктен тү бірі мен тұ қ ылын алып, билік рай тү рінде жіктеп айтып кө рейік. Мыс:

1-жақ: Жазайын, жазбайық

2-жақ: жазба, жазбаң дар

3-жақ: жазсын, жазбасын.

Қ айрау рай дейміз – істі істеуге я істемеуге қ айрай сө йлегендегі сө з тү рін. Мыс: барайыншы, бармайыншы, баршы, барсыншы.

Азалы рай дейміз – қ айрау райдың азамен айтлатын тү рі. Мыс: жү рсейші, қ алсайшы, барсайшы.

Реніш рай – істеген-істемеген істерге реніш еткенде айтылатын сө з тү рін. Мә селен: 1-жақ: жазсамшы, жыласамшы; 2-жақ: жазсаң шы, 3-жақ: жазсайшы.

2) «Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Сө йлеушінің қ имыл, іс-ә екетке кө зқ арасын, қ имылдың, іс-ә рекеттің шындық қ а, болмысқ а қ атысын, модальдық мә нін білдіріп, белгілі парадигмалық тұ лғ алар жү йесінен тұ ратын етістіктің гр-қ категориясы рай категориясы деп аталады. Етістік райының 4 тү рі бар: ашық, бұ йрық, шартты, қ алау.

Бұ йрық рай сө йлеушінің тың даушығ а немесе тың даушы арқ ылы бө где біреуге (3-жақ қ а) қ аратылып, бұ йрық, сұ рай айтылатын, ө зіне (1-жақ қ а) байланысты қ имылғ а, іс-ә рекетке қ озғ ау салу, ниет мә нін білдіріп, белгілі қ осымшалар жү йесі арқ ылы берілетін рай тү рі болып табылады. Бұ йрық райдың басты мә ні – бұ йрық тық мағ ына. Бұ йрық тық мағ ына негізінен алғ анда 2-жақ қ а байланысты болып отырады: Тың да, дала, Жамбылды. Ғ ылым таппай мақ танба. Енді сен жү ре бер.

Ал 3-жақ та бұ йрық тық мағ ына солғ ындап, тілек (бұ йрық пен тілек), ө тініш (бұ йрық пен ө тініш) мә ні байқ алып отырады. Мыс: бұ лбұ л қ ұ с ә нге салсын. Алма ө ссін, бұ ршақ жарсын.

1-жақ та бұ йрық тық мағ ынадан гө рі ниет, тілек мә ні басым болады, ө йткені сө йлеуші ө зіне ө зі бұ йырмайды, бұ йрық бермейді. Соғ ан қ арап 1-жақ ты, кейде тіпті 3-жақ ты да, бұ йрық рай шең берінен шығ ару керек деген де пікір жоқ емес. Мыс: Сө йле десең, сө йлейін, сө з келгенде... Алдымда толғ ан мақ сат, алайын, мынасын ба, анасын ба?

Сө з жоқ, бұ йрық тық мағ ынаны білдіруде 2-жақ пен 1- жә не 3-жақ тардың арасында айырмашылық бар екені кө рінеді.

Бұ йрық райдың қ ұ рамында бұ йрық тық мағ ынадан гө рі ниет, тілек мә нді білдіретін бірінші жә не ү шінші жақ пен олардың кө рсеткіштері болуы бұ йрық райдың тү рлену парадигмасына, тұ лғ алық жү йесіне байланысты. Мағ ыналарында бұ йрық ты білдіруде ө згешелік болса да, бұ йрық райдың жіктелу жү йесі, яғ ни 1-2-3-жақ та жә не жекеше-кө пше тү рлену бір парадигмалық жү йенің кө рсеткіші болып табылады. Жіктелу ү лгісі:

І. Мен бар-айын, кел-ейін, сө йле-йін. Біз бар-айық, кел-ейік.

ІІ. Сен бар, кел. Сендер бар-ың дар, кел-ің дер.

ІІ. Сіз бар-ың ыз, кел-ің із. Сіздер бар-ың ыздар, кел-ің іздер.

ІІІ.Ол бар-сын, кел-сін. Олар бар-сын, кел-сін.

Жіктелу ү лгісінен кө рінетіндей, бұ йрық райдың 1-жағ ында жекеше –айын, -ейін, -йын, -йін, кө пше –айық, -ейік, -йық, -йік жалғ ауы жалғ анса, 2-жақ жекеше анайы тү рінде арнайы қ осымша жоқ, бірақ бұ л етістіктің тұ лғ асы емес, нольдік форма, ө йткені тү бір болса, сол сө з табының тү рленуіне негіз болатын бастапқ ы тұ лғ асы да, бұ йрық райдың 2-жағ ы жекеше, анайы тү рі – гр-қ тұ лғ а, сол тү бірге жалғ анатын тұ лғ а, демек, бұ йрық райдың 2-жағ ы жекеше, анайы тү рі мен тү бір тұ лғ а омоформа болып табылады. Бұ йрық рай формасының екінші жақ жекеше тү рінде ертеде –ың, -ің, -ң қ осымшасы жалғ анып айтылатын болғ ан. Мұ ны бұ йрық райдың 2-жақ сыпайы тү ріндегі жә не 2-жақ кө пше тү рінің қ ұ рамындағ ы –ың, -ің, -ң қ осымшасы (ал-ың -дар, ал-ың -ыз) дә лелдей алады. Сондай-ақ бұ йрық рай формасының ү ш жағ ына да –шы, -ші жұ рнағ ы жалғ анып, сө йлеушінің бір істі

орындау туралы ө зіне, тың даушығ а жә не бө где адамғ а не затқ а қ аратып, сыпайы тілек тү рінде айтуын білдіреді: айтайын-шы, айт-шы, айтың ыз-шы, айтсын-шы. Сө здердің мағ ынасы айтылу сазына, интонацияғ а да байланысты.

3) А.Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі» бойынша:

Сө йлеуші лебізінің я сө йлеуші пікірінің ақ иқ ат шындық қ а қ атысын білдіретін тілдегі тиісті фонетикалық, лексикалық, гр-қ тә сілдер жә не олар арқ ылы берілу жү йесі модальдік (рай) категория деп аталады. Бұ л қ атынас ақ иқ атқ а орай, оғ ан сай келетін нағ ыз шындық ты да (жү зеге асуғ а боларлық тай, орындаларлық тай), реальді қ ұ былысты да білдіре алады. Модальділік категориясының етістік формалары арқ ылы берілетін амал-тә сілдердің жү йесі етістіктің райы деп аталады. Райдың 4 тү рі бар.

Етістіктің бұ йрық рай (императив) деп аталып жү рген тү рінің модальдық мағ ыналары – семантика жағ ынан да қ арымы кең формалар. Бұ л рай іске қ осу, тү рткі болу, ұ сыныс жасау, кең ес беру, тілек айту, ө тініш ету, жалыну, бұ йыру тә різді қ ыруар кө п модальдік мағ ыналарды білдіреді. Демек, бұ л рай сө йлеушінің белгелі бір істі жасау, жү ргізу, тындыру туралы кө ң іл қ ошынан туғ ан талабын, тілегін білдіреді. Қ озғ пу салу, іске қ осу мағ ынасы бір тың даушығ а да, кө п тың даушығ а да, ү ш жақ тың бә ріне де арналады жә не етістіктің жалаң я кү рделі тү рлері арқ ылы да айтыла береді. Мыс: мен барайын, сен бар, ол бара салсын.

Модальдік мағ ыналарды білдіруге лексикалық тә сіл де, гр-қ тә сіл де, интонация да қ атысады. Бұ йрық райғ а телініп, оның формасы ретінде қ аралып жү рген гр-қ тә сіл жә не оның кө рсеткіштері, ә детте, сө йлеушінің тың даушығ а белгілі бір амалды, істі істеу я жү зеге асыру қ ажет екенін мең зеген шешім білдіретіндіктен, осы ұ йғ арымның модальдік мағ ыналары, жоғ арыда айтылғ андай, ә р тү рлі болады. Ол модальдік мағ ыналардың біреулері ә рқ ашан амалды істеу ү шін біреуге ық пал жасау ниетін аң ғ артады да, ол субъектіні іске иемдеп, кө ндіру ү шін қ олданылады. Бұ лар ә рине бұ йрық ретінде айтылады. Кей мағ ыналар тілек ретінде айтылады. Интонация арқ ылы бұ йрық, ө тініш мағ ынасын ажыратамыз.

1-жақ тағ ы мен бар-айын, біз бар-айық, баралық формаларында бұ йырудан гө рі істі ө з мойнына алғ аны, істі атқ аруғ а ө з ынтасы бары аң ғ арылады. 2-жақ формалары нағ ыз бұ йыру мә німен қ атар, тілек, ө тініш, кең ес, ұ сыныс тә різді модальдік мағ ыналарды да білдіреді. Бірақ бұ л мағ ыналардың да қ илы-қ илы рең ктері контекске, интонацияғ а қ арай анық талып, эмоциямен, экспрессиямен ұ штасып жатады.Ал –сын/-сін формасы (3-жақ қ осымшасы) бұ йрық мә нін білдіріп, амалды жү ззеге асыруғ а қ озғ ау салу рең кін білдіреді. Бірақ бұ л форма арқ ылы білдірілетін бұ йрық 3-жақ қ а қ аратылғ андық тан, ол оптатив (тілек, ө тініш) мә нінде жұ мсалады.

Бұ йрық формасына –шы/-ші модальдік шылауы тіркессе, ол форма бұ йрық мә нінен айырылып, сұ рану (1-жақ), жалыну (2-жақ), ө тіну (3-жақ) мағ ынасын білдіреді. Мыс: мен барайыншы, сен барсаң шы, ол барсыншы.

Тү бір етістік пен бұ йрық рай 2-жақ қ а қ аратылғ ан формасы екеуі бірдей деген пікірлер бар, алайда бұ л қ ате. Себебі етістік қ имылдың мағ ынасын білдіреді, ал бұ йрық рай формасындағ ы етістік бұ йрық мағ ынасын білдіреді. Мысалы: оқ ы – етістік, қ имыл мағ ынасы. Сен оқ ы – бұ йыру мағ ынасы. Етістік қ имылдың тек ө зін білдіреді, қ имыл мағ ынасын береді: жаз, сал, бар. Ал қ имыл процесінің атаулары – жазу, салу, бару.

Н.Оралбай: «Бұ йрық мағ ына тү бір етістіктің ө зінде берілген. Сондық тан бұ йрық тың қ ай жақ қ а қ атысын білдіру ү шін етістікке бұ йрық рай формалары жалғ ану керек», - десе, Ә.Тө леуов: «Етістіктің тү бірі 2-жақ тың бұ йрық райы болады да, оның басқ а тү рлері осы формасына қ осымша қ осылу арқ ылы жасалады, яғ ни етістіктің морфологиялық категориясы бұ йрық райдан бө лініп жатады», - дейді. Етістік тү бірі мен бұ йрық рай ұ ғ ымдарын деп қ арастыруыдң еш реті жоқ. Бұ л тұ рғ ыда С.Исаев:

1) Екеуін бір тү рде атау керек, егер бір категория болса;

2) бұ йрық тық, жақ тық мағ ына болса, онда ол тұ лғ а етістіктің белгілі бір гр-қ категориясының (рай) бірі бола алмас еді;

3) етістіктің тү бірін білдіретін мағ ына барлық етістік тұ лғ аларында сақ талады, ал бұ йрық мағ ыналы етістіктің белгілі бір сө здермен гр-қ байланысы нә тижесінде кө рінеді.

Бұ дан шығ атын қ орытынды: етістік тү бірі мен бұ йрық рай ә р тү рлі. Етістік барлық гр-қ тұ лғ алармен тү рленіп, ө з формасын сақ тайды (кел-ді, кел-ме, кел-е-ді, кел-мек, кел-етін), ал бұ йрық рай арнайы гр-қ формалар арқ ылы ө з формасын сақ тайды (кел-ейін, кел-ің із, кел-сін).