Стеу, мағыналық топтары

Н. Оралбай «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы» Алматы 2007ж.

Стеу - тү рлі-тү рлі мағ ынада қ олданылатын сө з табы. Ө йткені ол қ имылды ә р тұ рғ ыда сипаттайды, оғ ан қ имылдың жасалғ ан орны, жасалғ ан мезгілі, қ имылдың жасауының алуан тү рлі сапасы, қ имылдың жасалу мақ саты, себебі сияқ ты тү рлі мағ ыналар кіреді. Сондық тан да ү стеу кө п мағ ыналы сө з табы болып саналады. Осымен байланысты ү стеу сө здер мағ ынасына қ арай бірнеше топқ а бө лінеді. Олар. Мезгіл, мекен, мө лшер, сын-бейне, мақ сат, себеп-салдар, топтау, кү шейту ү стеулері.

Мезгіл ү стеулері - қ имыл атаулының шындық ө мірде жасалуы белгілі бір мезгілге қ атысты болады. Ү стеудің қ имылдың мезгілін білдіретін бір топ сө здері бар: кеше, бү гін, ертең, былтыр, биыл, тү німен, кү німен, тү нде, енді, ә уелі, жаң а т.б.

Мезгіл ү стеулері қ имылдың жасалу мезгілін дә лме-дә л де, шамамен де, белгілі уақ ыт арасында да, ә р тү рлі мезгілді де бере алады. Мыс: Раушанмен оқ та-текте сырласпайлы, мұ ң даспайды. Сонымен қ имылдың, амалдың жалпы мезгілін, дә л мезгілін білдіретін ү стеудің тү рі мезгіл ү стеуі деп аталады. Мезгіл ү стеуі қ ашан? қ ашаннан? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Мекен ү стеулері - бұ л ү стеу тү рі қ имылдың не ә рекеттің орнын білдіреді: жоғ ары, тө мен, жолшыбай, ә рі, бері, ілгері, алда, артта т.б. Шындық ө мірді қ имыл белгілі бір орында, мекенде жасалуына байланысты сө йлеуші қ имылдың орнын мекен ү стеу арқ ылы береді. Ол қ айда? Қ айдан? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Мө лшер ү стеулері – қ имылдың мө лшерін білдіреді: ә рең, жете, қ ирай, сонша, мұ нша, онша, соншалық, мұ ншалық, осыншалық, қ ыруар, едә уір, осынша т.б.

Ол, қ анша? Қ аншалық? Қ аншама? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Сын-бейне ү стеулер і- қ имылдың қ алай жасалғ анын суреттеп кө рсету: азар, дереу, осылай, ойша, бірден, бірге, жылдам, біртіндеп, ескерте, қ азақ ша, ауызша, ө зінше, ә лінше, кө зімше, біржола, қ олма-қ ол, бетпе-бет, шалқ асынан, етпетінен, қ аннен қ аперсіз т.б. Ол қ алай? Қ айтіп? Қ алайша? Кімше? Неше? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Мақ сат ү стеулері - қ имылдың қ андай мақ сатпен жасалғ анын білдіреді: ә дейі, ә дейілеп, жорта, қ асақ ана, жори. Қ имылдың жасалу мақ сатты тү рлілігі сө йлемде анық байқ алады. Ол, неге? Не ү шін? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Себеп-салдар ү стеулері - қ имылдың себебін білдіреді: босқ а, қ ұ р босқ а, бекерге, амалсыздан, тектен-текке, ақ қ ұ ла, лажсыздан. Ол, неліктен? Не себептен? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Топтау ү стеулері - қ имылды жасаушылардың топ-топ болып жасайтынын білдіреді: екеулеп, ондап, жү здеп, он-ондап, миллиондап т.б. ол нешеден? Қ аншадан? Нешеуден? Қ алай-қ алай? Деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

Кү шейту ү стеулері - қ имылды те кү шейтіп я ө те солғ ындатып кө рсетеді, олар саны жағ ынан тым аз: мейлінше, ә бден, ылғ и, кілең, ө ң кей, сә л, мұ ншалық, барынша т.б. Қ имылдың сапасын я ө те кү шейтіп, я ө те шегіне жеткізе тө мендетіп кө рсететін ү стеудің тү рі кү шейткіш ү стеу деп аталады.

Қ азақ Грамматикасы

Ү стеудің семантикалық топтары.

Ү стеудің сө з табы ретінде басты белгісі- оның семантикалық сипаты болып табылады. Соғ ан сә йкес сө йлемде белгілі қ ызмет атқ арады, ол-пысық тауыш жә не етістікпен тіркесіп жұ мсалады, ал морфологиялық жағ ынан тү рленбейді. Ол қ имыл, іс-ә рекетті ә р тү рлі мекендік, мө лшерлік, сындық сипаттары мен мақ сат, себептерін білдіреді. Осындай мағ ыналық ерекшеліктерімен байланысты, олар мына семантикалық топтарғ а бө лінеді.: мезгіл, мекен, мө лшер, сын-қ имыл (бейне), кү шейтпелі, мақ сат, сееп-салдар, топтау ү стеулері деп бө лінеді.