Аналитикалық форманттар, көмекші етістіктермен арақатынасы.

(Н.Оралбаева). Грамматикалық категориялардың мағ ынасын білдіретін кө рсеткіштердің бір тү рі- аналитикалық форманттар. Аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық қ ұ рылысынан бірсыпыра орын алады. Аналитикалық формант деп қ осымша мен кө мекші сө зден қ ұ ралып, бір грамматикалық мағ ына беретін тілдік бірлік аталады. Мысалы, Айттым боз қ асқ а, - деп кә рі ә кесі ең іреп жіберді. Аспанғ а атылғ ан аң ғ ал асау енді тісін қ аршылдатып, болат ауыздық ты шайнап тұ р. Сен ә ртіс бола аласың. Осы мысалдардағ ы шайнап тұ р, ең іреп жіберді, бола аласың деген етістіктердің қ ұ рамында –п жіберді, -п тұ р, -а ал аналитикалық форманттар қ олданылғ ан. Олардың ә рқ айсысы ә р тү рлі грамматикалық мағ ына білдіретін, ә р тү рлі грамматикалық категорияның кө рсеткіштері: -п жіберді- қ имылдың тез, бірден болғ анын білдіретін формант, ол- қ имылдың қ алай жасалғ анын білдіретін қ имылдың ө ту сипаты категориясының форманты, -п тұ р- форманты- нақ осы шақ тың форманты, - а ал- мү мкіндік модальдығ ының форманты, ол қ имылды жасау субьектінің қ олынан келетін, яғ ни қ имылды жасауғ а субьектінің мү мкіндігі барын білдіреді. Бұ л мысалдар ә р аналитикалық форманттың ө зіндік мағ ынасы барын, ол мағ ынаның ә р тү рлі категорияғ а қ атысты болатынын дә лелдеді. Аналитикалық форманттың қ ұ рамы қ анша кү рделі болса да, ол қ олданыста бір ғ ана мағ ына береді, яғ ни аналитикалық формант тұ тас бір мағ ынаны білдіреді.

Аналитикалық етістікті жасауда кө мекші етістіктің қ ызметі ерекше. Кө мекші етістік болмаса, аналитикалық етістік те жасалмайды. Сол себепті аналитикалық етістіктің негізгі белгілері болып танылатын аналитикалық форманттар кө мекші етістікпен тікелей байланысты.

Жалпы, кө мекші етістіктердің қ ызметтерін тани білу, олардың ерекшеліктерін, сипаттарын ажырата білу- қ азақ грамматикасының аса бір қ ызық та, қ иын да, маң ызды мә селесі.

Кө мекші етістіктердің саны аз болғ анымен, тілімізде атқ аратын қ ызметі орасан зор. Олардың қ ызметі арқ асында, мағ ыналары қ аншалық ты олқ ы бола тұ рса да, мағ ынасы толық дербес арқ ылы сө з білдіре алмайтын неше алуан ө те нә зік семантикалық, грамматикалық абстрактілі мағ ыналар жасалып я беріліп отырады. Мысалы: шө лдеп кеттім жә не шө лдеп қ алдым, серпіп жіберді жә не серпіп тастады, бере салдым жә не бере қ ойдым, жығ ылып кете жаздадым жә не жығ ылып қ ала жаздадым... деген етістіктердің бір-бірінен ерекшеленетін нә зік рең ктерін тек кө мекші етістіктердің жетекші етістіктерге ү стейтін мағ ыналарынан ғ ана ажыратуғ а болады.

(А.Ысқ ақ ов). Кө мекші етістіктердің қ олданылу шең бері де, жетекші етістіктерге қ осатын семантикалық ү лестерде, тү рлену жү йесі жә не басқ а сипаттары да бә рінде бірдей емес. Солай болғ андарымен де, ортақ сипаттарын ескере отырып, оларды ең ә уелі толымды кө мекшілер жә не толымсыз кө мекшілер деп екі салағ а бө ліп қ арауғ а болады.

Толымды кө мекші етістіктерге бір жағ ынан, негізгі лексикалық мағ ынасын толық сақ тап, дербес грамматикалық функцияларын тү гелдей атқ арып, етістік атаулығ а тә н парадигмалық формалардың бә рін қ абылдап, жазба тілде де, сө йлеу тілінде де дербес сө з мү ше ретінде қ олданыла беретін, солай бола тұ ра, екінші жағ ынан, аналитикалық етістік қ ұ рамында тиісті жетекші етістікке белгілі дә некер арқ ылы тіркесіп, оғ ан қ осымша абстракты мағ ына ү стейтін бір алуан етістіктер жатады. Олар: ал, бар, бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жү р, жө нел, жібер, кел, кет, кө р, қ ал, қ ара, қ ой, сал, таста, тұ р, отыр, ө т, шық, де, қ ыл, ет.

Толымсыз кө мекші етістіктерге еді, екен, емес сө здері жатады. Еді кө мекшінің дә некерлігі арқ ылы арқ асында тілімізде ө ткен шақ мағ ыналарын білдіретін мынадай аналитикалық форманттар қ алыптасқ ан: -ып еді (айтып еді), -қ ан еді (айтқ ан еді), -атын еді (айтатын еді), -ар еді (айтар еді), -са еді (айтса еді), -са игі еді (айтса игі еді), -а, -е, -й (бара жатыр, келе жатыр), т.б.

Екен кө мекшінің қ атынасымен кү рделі ө ткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қ алыптасқ ан: -ғ ан екен (барғ ан екен), -атын екен (баратын екен), -ады екен (барады екен), -са екен (барса екен), -ар ма екен? (барар ма екен?), - ып па екен? (барып па екен?), т.б.

Бұ л кө мекші етістіктерде семантикалық рең кті ажырату жағ ынан ғ ана болмаса, тіркесу жү йесі, жұ мсалу реті жә не қ ызметі жақ тарынан ө зге аналитикалық форманттардан ерекшеленетіндей айырмашылық табылмайды.

(Қ азақ грамматикасы). Кө мекші етістіктер грамматикалық дамудың нә тижесінде грамматикалық қ ызметке кө шіп, грамматикалық кө рсеткішке айналғ андық тан, олар сө йлемде толық мағ ыналы етістікке кө семше, есімше жұ рнақ тары арқ ылы тіркесіп, оғ ан грамматикалық мағ ыналар ү стейді. Мысалы: Бір тү йе жас кө зімнен ыршып кетті. Аш есікті, сен ол қ ызды жасырып алмайсың. Осы мысалдардағ ы грамматикалық мағ ыналы кө зімнен, ыршып кетті, есікті, қ ызды, жасыра алмайсың деген тү рлі формадағ ы сө здерді алып қ арайық. Кө зімнен дегенде жастың шық қ ан жерін – нен шығ ыс септік жалғ ауы білдіріп тұ р, онда грамматикалық мағ ына қ осымша арқ ылы берілген; ыршып кетті дегенде ыршу қ имылының тез жасалуын – ып кө семшесі арқ ылы тіркескен кет кө мекші етістігі білдіреді; есікті, қ ызды дегенде қ имылдың обьектісі мағ ынасын табыс септік жалғ ауы білдіреді; жасыра алмайсың дегенде қ имылды жасау мү мкіндігінің жоқ екені етістікке –а жұ рнағ ы арқ ылы тіркескен алма кө мекші етістігі арқ ылы білдірілген.

Қ азақ тілінде аналитикалық формалы сө здің қ ұ рамы негізінен тө мендегідей:

1) Дербес сө з+қ осымша+кө мекші сө з (ө сіп кетті);

2) Дербес сө з+кө мекші сө з (жү р еді);

3) Кө мекші сө з+дербес сө з (ө те жақ сы);

Аналитикалық формалы сө з сө йлемде бір сұ рақ қ а жауап беріп, бір сө йлем мү шесі болады. Мысалы, Ол оқ ып жү р дегенде жү р- сө йлемнің баяндауыш мү шесі. Сол сияқ ты аналитикалық формалы сө з тіркесінің де бір сың ары, бір мү шесі болады. Мысалы, Ол ү йде оқ ып отыр дегенде ү йде оқ ып отыр бір сө з тіркесін жасайды. Осы сө з тіркесінің бір сың ары- ү йде, екінші сың ары- оқ ып отыр.

Сө здің аналитикалық формасы тө мендегідей белгілер арқ ылы танылады:

1.Сө здің аналитикалық формасы белгілі бір грамматикалық категорияның жү йесіне, тарамына ену керек.

2.Ә рбір аналитикалық формалы сө з лексикалық мағ ынағ а қ оса грамматикалық мағ ына береді.

3.Сө здің аналитикалық формасын категориялардың тұ рақ ты аналитикалық форманттары жасайды.

4.Сө здің аналитикалық формасы белгілі топтағ ы сө здің басым кө пшілігінен жасала береді. (Қ азақ грамматикасы)

№58 - Сан есім жә не сандық ұ ғ ымды білдіретін сө здер.

1) А.Байтұ рсынов бойынша:

Кей сө здер нә рсенің санын атайды, мә селен: бір, екі, ү ш, тө рт, бес. Нә рсенің санын сұ рағ анда неше? Қ анша? Деп сұ раймыз. Нә рсенің дә л санын білуге сұ рағ анда неше? Деп сұ раймыз. Ал нә рсенің дә л санын білуге емес, шамасын ғ ана білуге сұ рағ анда қ анша? Деп сұ раймыз.

2)«Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Сан есімнің лексика-семантикалық сипаты

Қ азіргі қ азақ тілінде сан есімдер – заттың немесе заттық ұ ғ ымдар мен қ ұ былыстардың санын, мө лшерін, бө лшегін, ретін білдіретін сө з табы. Қ азақ тілінде барлық сан есімдер жиырма шақ ты сө здер арқ ылы жасалады. Оларды бірлік (бір, бес), ондық (он, жиырма), жү здік (бір жү з, ү ш жү з), мың дық (бір мың) сандар деп бө лінеді.

Морфологиялық қ ұ рамы жағ ынан дара жә не кү рделі деп 2-ге бө лінеді.

Бір тү бірден қ ұ ралғ ан негізгі жә не туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады. Мыс.: бір, алтау, екінші. Дара сан есімдер іштей негізгі жә не туынды болып бө лінеді. Негізгі сан ес-ге морфемалық бө лшектерге бө лінбейтін сө здер жатады. Мыс: екі, бес.

Кү рделі сан есімдер дара сан еісмдердің тіркесуі жә не қ осарлануы арқ ылы жасалады. Мыс: бір-екі, он тө рт.

Сан ес-ң ерекшелігі – басқ а сө з таптарынан жасалмауы. Барлық сан ес-р есептік сан есімдердің ө зара тіркесу, қ осарлану, ә р тү рлі жұ рнақ тардың жалғ ануы негізінде қ алыптасқ ан.

Қ азіргі қ азақ тілінде семантикалық жағ ынан сан ес-ге жақ ын біраз сө з табы бар. Олар:

- Салмақ ө лшемдерін білдіретін сө здер: пұ т, келі, батпан;

- Кө лем ө лшемін білд-н сө здер: бір уыс, бір шым-шым, бір қ ұ шақ;

- Қ алың дық ө лшемі: шынашақ, бармақ, екі елі;

- Қ ашық тық ө лшемі: адым, таяқ тастам, шақ ырым;

- Ұ зындық ө лшемі: тұ там, сынық сү йем, кере қ арыс;

- Сан есімдердің тура мағ ынасындағ ы сө здер:

- Жарты мағ ынасын білд-н сө здер: жарты, жарым;

- Бір мағ ынасын білд-н сө здер: жеке, Дара, Жалғ ыз, жалқ ы;

- Екі мағ ынасын білд-н сө здер: егіз, қ ос, пар;

- Тө рттен бір мағ ынасында: ширек сө зі.

- Уақ ыт мө лшерін білд-н сө здер: сү т пісірім уақ ыт, шай қ айнатым уақ ыт.

Бұ л сө здер мө лшерлік мағ ынада қ олданылғ анымен, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қ арай басқ а сө з таптарына жатады.

3) А.Ысқ ақ ов бойынша:

Сан есімнің мағ ыналық топтары:

1) Есептік сан есім заттың нақ тылы санын жә не абстрактылы сандық ұ ғ ымды білдіріп, қ анша? неше? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

2) Реттік сан есімдер есептік сандарғ а –ыншы/-інші жұ рнақ тарын қ осу арқ ылы жасалып, белгілі бір зат, қ ұ былыстың сандық ретін білдіру ү шін қ олданылады.

3) Жинақ тық сан ес-р бірден жетіге дейнгі есептік сан есімдерге –ау/-еу жұ рн-ң қ осылуы арқ ылы жасалады.

4) Топтық сан ес-р есептік, жинақ тық, болжалдық сан ес-ге, қ азыргі кезде шығ ыс септікке тә н гр-қ мағ ынадан біржола қ ол ү зген –дан(-ден, -тан, -тен) аффиксін қ осу арқ ылы жаслады да, біркелкі зат, қ ұ былыстардың сан мө лшерін ьоптап кө рсетеді. Мыс: тө рттен.

5) Болжалдық сан ес-р – белгілі бір зат, қ ұ былыстардың сан мө лшерін дә л атамай, тұ спалдап қ ана шамамен айтатын сө здер. Мыс: ү ш жү здей адам болды. Болжалдық сан ес жасайтын жұ рнақ тар:

1. -дай, -дей, -тай, -тей: елудей

2. –ер жұ рнағ ы ө те кө не форма, қ азіргі кезде тек бірер сө зінде қ олданылады. Бірер адам машина қ асында қ алды.

3. Сан есім-ң қ осарлануы арқ ылы: тө рт-бес кү н болдық.

4. Сан ес-ге шақ ты, шамалы, шамасында, тарта, қ аралы, жуық, астам сияқ ты сө здер тіркесіп жасалады: жиырма шақ ты студент.

5. Субстантиветніп, кө птік, септік, тә у-к жалғ ауларын қ абылдайды: сағ ат ондарда келеді.

6) Бө лшектік сан есімдер – таза математикалық ұ ғ ымғ а байланысты туғ ан сө здер. Олар белгілі бір заттар мен қ ұ былыстардың сандық бө лшегін білдіреді: ү штен бір.

Қ азіргі қ азақ тілінде сан есімдер сияқ ты мө лшерлік мағ ынада қ олданылатын бір алуан сө здер бар. Олар қ ұ рамы жағ ынан жеке-дара сө здер тү рінде де, сө з тіркестері тү рінде де бола береді. Мыс: жарым, жарты - бө лшектік ұ ғ ымдары, жалғ ыз, сың ар, дара - бірлік ұ ғ ымдары, кг, тонна, қ адақ – кө лем ө лшемдері, метр, адым, қ арыс, қ озы кө ш – аралық ө лшемдері, қ ас пен кө здің арасында, ә у дегенше сияқ ты уақ ыт ө лшемдері. Бірақ мұ ндай сө здер мен сө з тіркестері қ аншалық ты мө лшерлік мағ ынада қ олданылғ анымен, сан есімдер қ атарына жатпайды. Бұ ларды сан есімдерге жуық тастыратын таяныш – тек олардың біршама мө лшерлік мағ ынада қ олданылатын семантикалық белгілері ғ ана. Олар сан есім сө з табына жатпайды.

4 ) Н.Оралбай бойынша:

Сан есімдер – сандық ұ ғ ымды білдіретн, есімдер сө з тобына жататын сө з табы. Сан есімдер заттың сандық белгісін білдіретін болғ андық тан, ол белгіні білдіретін сө здер тобына жатады. Сан есім зат есімнің сан-мө лшерін білдіреді. Мыс: бес кітап. Ал зат есімсіз жеке бес десек, жалпы сандық ұ ғ ымды ғ ана білдіреді.

Шындық ө мірде заттардың кө бі тү рлі мағ ынада, тү рлі сандық қ ұ рамда қ олданылады да, олар тү рлі сан есім сө здермен кө рсетіледі. Бұ л сан есімнің зат есіммен тіркесте қ олданылуын қ алыптастырғ ан. Алайда, сө йлемде сан есімдер зат есімге тіркеспей, сан атауы ретінде жеке де қ олданылады. Мыс: Жолғ а шық қ ан ү шеу едік.

Заттың саны мен мен мө лшері бір-біріне қ атысты, сондық тан олар тілде қ атар қ олданылады. Мыс: жарты уыс бидай, ет асым уақ ыт. Мұ ндай сө здер сағ ынасы жағ ынан сан есімге жақ ын болғ анымен, олар – табиғ аты басқ а сө здер. Ө йкені, жарым, жарты, жалқ ы, кг, центнер, адым – зат есімдер, сү т пісірім – фразалық тіркестер.

Сан есімдер сө здер тілде екі тү рлі жазылады, олар ә ріппен де, цифрмен де жазылады.