Еліктеу сөздер.

(Н.Оралбаева «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы»). Еліктеуіш сө здер- сө з табы ретінде кейінірек танылғ ан сө з табы. Еліктеуіш сө здерді дербес сө з табы деп дә лелдеген- ғ алым А.Ысқ ақ ов. 1950 жылдарғ а дейін еліктеуіш сө здер одағ айғ а жатқ ызылып келген болатын. 1948 жылы А.Ысқ ақ ов «Еліктеу сө здер туралы» деген мақ аласында еліктеуіш сө здерді жеке сө з табы деп кіргізді. 1954 жылы еліктеуіш сө здер алғ аш ғ ылыми грамматикағ а кірді.

Еліктеуіш сө здер деп ө мірдегі заттардың бір-біріне соқ тығ ысуынан шық қ ан, ә р тү рлі дыбыстарғ а еліктеуден немесе заттардың ә р тү рлі ә рекеттерінің ә р қ илы кө ріністерінен пайда болатын сө здер аталады. Мысалы, гү рс, тарс, дү рс, сарт, сырт, кірт, тық -тық сияқ ты еліктеу сө здер заттардың бір-біріне соқ тығ уынан шық қ ан ә р тү рлі дыбыстарды білдіреді. Ал арс-арс, маң қ -маң қ, қ арқ -қ арқ, бырт-бырт адам, жан-жануарлар шығ аратын дыбыстарғ а еліктеуден туғ ан. Сондай-ақ жалт-жалт, қ алт-қ ұ лт, одыраң -одыраң, қ исаң -қ исаң, кө лбең -кө лбең секілді еліктеу сө здері ө мірдегі заттардың, қ ұ былыстардың, адамдардың сыртқ ы кө зге кө рінетін ә р тү рлі бейнелерін суреттеп білдірген. Бұ дан еліктеуіш сө здердің мағ ынасы басқ а ешбір сө з табына ұ қ самайтыны анық талды. Еліктеуіш сө здер затты, заттың сынын, санын, қ имылын, қ имылдың сынын білдіретін сө з таптарының ешқ айсысына ұ қ самайды, ол тек дыбысқ а, бейнеге еліктеуден пайда болғ ан сө здер. Бұ л- еліктеуіш сө з табын таң дауда қ ызмет еткен мағ ыналық ұ станым.

Еліктеуіш сө здер- белгілі дыбыстық қ ұ рамнан тұ ратын, буын, дыбыс саны да белгілі сө здер. Атап айтқ анда, еліктеуіш сө здер екі, ү ш, тө рт дыбыстан, не бітеу бір буыннан тұ ратын сө здер: гу, ду, гү р, тыр, дір, тарс, сарт, қ аң қ, саң қ, жылт, кө лбең, жалбаң, дода, жалмаң, мылжа, т.б. Еліктеу сө здер ішкі мағ ыналық ерекшеліктеріне байланысты екі ү лкен топқ а бө лінеді: 1)еліктеу сө здер; 2)бейнелеуіш сө здер;

(Қ азақ грамматикасы). Тілімізде семантикалық ерекшелігі жағ ынан да, грамматикалық сыр-сипаты жағ ынан да, фонетика-морфологиялық қ ұ рылымы жағ ынан да ө зге сө з таптарынан оқ шауланып тұ ратын, соғ ан сә йкес, ө з алдына дербес сө з табы ретінде қ аралатын бір алуан сө здер еліктеуіш сө здер (мимема) деп аталады.

Еліктеуіш сө здер семантикалық жағ ынан алғ анда, ә р тү рлі ә рекет қ имылдарынан туатын, ә рқ илы дыбыстарғ а еліктеуден пайда болғ ан тү сініктерді білдірсе, екіншіден, сол табиғ атта ұ шырайтын сан алуан қ ұ былыстар мен заттардың жә не неше тү рлі жан-жануарлардың сыртқ ы сын-сипаты мен қ имыл-ә рекеттерінің де қ илы-қ илы кө ріністерінен пайда болатын тү сініктерді білдіреді. Еліктеу сө здердің бір тобы семантикалық мағ ыналары жағ ынан табиғ атта ұ шырасатын ә р алуан дыбыстармен байланысты болса, екінші тобының семантикалық мағ ыналары сол табиғ аттағ ы ә рқ илы табиғ и кө ріністердің бейнелерімен байланысты. Осы себептен бұ л сө здер іштей екі салағ а бө лінеді: еліктеуіш сө здер жә не бейнелеуіш сө здер.

Бұ л сө здер семантикалық жағ ынан ғ ана емес, фонетика-грамматикалық сыр-сипаттары жақ тарынан да (мысалы, буын қ ұ рылымы, морфологиялық тұ лғ алары, синтаксистік қ ызметтері) бір-бірімен ұ қ сас, орайлас болып келеді. Еліктеу сө здердің ө зді-ө здеріне тә н жалқ ы ерекшеліктері тә н жалқ ы ерекшеліктері мен барлығ ына да тә н жалпы қ асиеттері бар.

Еліктеуіш сө здер- ө зіне тә н лексика-семантикалық мағ ынасы, морфологиялық тұ лғ а-тұ рпаты бар, дара тү рлеріне де, қ осарланғ ан тү рлеріне де кө птік, тә уелдік, септік, жіктік жалғ аулары тікелей жалғ анбайтын, сө йлемде ә рқ ашан сын-қ имыл пысық тауыш болатын жә не бастапқ ы тү бірлерінен жұ рнақ тар арқ ылы туынды есімдер жә не етістіктер жасалатын сө здер.

Бейнелеуіш сө здер табиғ атта кездесетін белгілі елес, қ ұ былыстарды кө збен кө ру қ абілеті арқ ылы туатын тү сініктердің аттарын білдіреді. Еліктеуіш сө здердің дыбыстық ерекшеліктері. Еліктеу сө здердің дыбыстық ерекшелігін сө з еткенде, ү ш тү рлі мә селе ескерілуі керек: 1)дыбыстық қ ұ рамы; 2)буын жігі; 3)айтылу ырғ ағ ы. Еліктеу сө здердің дыбыстық қ ұ рамында, демек, олардың дыбыстарының тіркесуінде белгілі бір ізге тү сіп қ алыптасқ ан ә рі орнық ты, ә рі жү йелі заң бар деуге болады. Еліктеуіш сө здер сыртқ ы морфологиялық қ ұ рылысына қ арай, жалаң да, кү рделі де болады. Жалаң еліктеу сө здер негізгі жә не туынды болып екі салағ а бө лінеді. Негізгі еліктеуі сө здер деп айналадағ ы табиғ ат қ ұ былыстарын қ ұ лақ пен есту арқ ылы қ абылданғ ан дыбыстардан жә не кө збен кө ру арқ ылы қ абылданғ ан елес-кө ріністердің бейнелерінен пайда болғ ан тү сініктердің атаулары, демек, сол дыбыстар мен бейнелердің атаулары есебінде қ ызмет ететін тү бір сө здерді атаймыз. Туынды еліктеу сө здер деп негізгі еліктеу сө здерден жә не басқ а атауыш сө здерден де тиісті жұ рнақ тар арқ ылы жасалғ ан еліктеу сө здерді атаймыз. Туынды еліктеуіш сө здержасайтын жұ рнақ тар:

1.-ың, -ің, -ң, -аң, -ең жұ рнағ ы. Бұ л жұ рнақ арқ ылы туынды еліктеу сө здер жасауғ а мынадай формалар негіз болады:

а)Негізгі еліктеу сө здер (арсаң, ырсың, жалтаң, бортаң, т.б.);

ә)Кейбір атауыш сө здер (алаң, ағ араң, былғ аң, жыртың, т.б.);

б)Кейбір жеке-дара қ олданылмайтын формалар (арбаң (арбай), қ орбаң (қ орби), ажыраң (ажырай), кірбең (кірби));

2.-лаң, -лең, -алаң, -елең жұ рнақ тары кейбір етістіктерге жалғ анып, туынды еліктеу сө здер жасайды. Мысалы, бұ р-алаң, иір-елең, соз-алаң, т.б.

Кү рделі еліктеу сө здер деп жалаң еліктеу сө здердің я негізгі, я туынды формаларының не қ айталануы, не қ осарлануы арқ ылы жасалғ ан тү рлерін айтамыз.

Кү рделі еліктеу сө здер компоненттерінің формаларына қ арай оларды мынадай негізгі тө рт топқ а бө луге болады:

1) арс-арс, борт-борт, быж-быж, жалт-жалт, лап-лап, тарп-тарп, кү мп-кү мп, т.б.

2)арс-ұ рс, баж-бұ ж, жарқ -жұ рқ, шап-шұ п;

3)арбаң -арбаң, алшаң -алшаң, бү рсең -бү рсең, жалтаң -жалтаң, т.б.

4) арбаң -ербең, арбаң -тарбаң, адыраң -едірең, т.б.