Амалдың өту сипаты категориясы

(Қ азақ грамматикасы). Ә детте амал-ә рекет ешқ ашан біркелкі орындалмайды. Қ имыл-ә рекеттің шапшаң не баяу, шұ ғ ыл не созылың қ ы, тың ғ ылық ты не босаң, біркелкі немесе ү здік-создық, т.б.тү рлері кездеседі. Сондық тан тіліміздегі етістіктер ө зінен-ө зі тұ рып мұ ндай мә н-мағ ынаны бере алмайды. Ондай ә рекет қ озғ алысты етістіктің грамматикалық формалары ғ ана аң ғ арта алады. Негізінен бұ ғ ан аналитикалық формалар қ ызмет етеді. Себебі аналитикалық формалардың бойында амалдың жү зеге асуын сипаттайтын грамматикалық мағ ыналар болады. Мысалы, айт етістігі айта бастады, айта жө нелді, айта қ ойды, айта тұ р, айта бер, айта қ ал дегенде тү рлі форманттар жалғ анып, айту амалының сан тү рлі ө ту сипатын байқ атып тұ р.

(Н.Оралбаева). Ө мірде қ имыл тү рлі тә сілмен жасалады, тілде қ имылдың тү рліше жасалуы тү рлі тә сілдер арқ ылы білдіріледі. Мысалы, Жалт қ арап еді, есінен тана жаздады. Дегенмен, Нү рке шыдап бақ ты. Хадиша бұ л сезімді мақ ұ л кө ріп, жабыса кетті. Осы мысалдардағ ы етістіктердегі қ имылдардың жасалуы біріне-бірі ұ қ самайды, ә рқ айсысы ә р тү рлі жасалғ ан. Мә селен, есінен тана жаздады дегенде, қ имылдың жасалуғ а барып жасалмай қ алғ анын білдіреді, шыдап бақ ты дегенде қ имылды жасауғ а бар ынтасын салғ анын, ө те тырысқ анын білдірген, жабыса кетті дегенде қ имылдың оң ай, тез жасалғ анын білдірген.

Қ имылдың жасалуындағ ы осындай алуан тү рлі ерекшеліктерді дә лме-дә л кө рсететін қ азақ тілінің грамматикалық қ ұ рылысындағ ы арнайы категория қ имылдың, яғ ни амалдың ө ту сипаты категориясы деп аталады. Оның қ алыптасқ ан кө рсеткіштері бар. Қ имылдың ө ту сипаты категориясы- кө п мағ ыналы категория. Ө йткені, қ имылдың жасалу тә сілі ә р тү рлі, қ имылдың жасалу тә сілі осы категорияның мазмұ ны болғ андық тан, категория- кө п мағ ыналы. Бір етістікпен категорияның бірнеше кө рсеткішінің қ олданылуы осы категорияның ерекшелігіне жатады.

Қ имылдың ө ту сипаты категориясы кө п мағ ыналы болғ андық тан, оның кө рсеткіштері де кө п, олар: 1) қ осымшалар, яғ ни грамматикалық жұ рнақ тар; 2) аналитикалық форманттар;

І. Қ имылдың ө ту сипаты категориясын жасайтын жұ рнақ тар:

1) –ла, -ле, -да, де, -та, -те жұ рнағ ы тү бір етістікке жалғ анып, оғ ан қ айталану мә нін қ осады. Мысалы, бү ркеле, сипала, ү йкеле, т.б.

2) –қ ыла, -кіле, (-ғ ыла, -гіле) жұ рнағ ы қ имылдың қ айталануын білдіреді. Мысалы: шапқ ыла, тепкіле, тү рткіле, т.б.

3) –мала, -меле жұ рнағ ы да қ имылдың қ айталана созылуын білдіреді.: қ азбала, бастырмала, итермеле, т.б.

4) –ғ ышта, -гіште: барғ ышта, бө лгіште, келгіште.

5) –ың қ ыра, -ің кіре жұ рнағ ы қ имылдың жалғ аса тү суін білдіреді: алың қ ыра, сұ раң қ ыра, созың қ ыра, т.б.

6) –ымсыра, -імсіре жұ рнағ ы қ имылдың жетімсіз, ә лсіз екенін білдіреді: жыламсыра, кү лімсіре, ө лімсіре, т.б.

7) –сы, -сі жұ рнағ ы жасалынғ ан қ имылды жасалғ ан боп кө рінуді білдіреді: білгенсі, жазғ ансы, ұ ялғ ансып отыр, т.б.

ІІ. Бұ л категорияның ең кө п кө рсеткіші- аналитикалық форманттар. Қ имылдың ө ту сипаты категориясы негізінен аналитикалық форманттар арқ ылы жасалады. Мысалы, Сө йтіп жү рген кү ндердің бірінде Имақ Тоқ панов келе қ алды. Мә кеш қ олдарын қ ағ ып жіберді деген мысалдарда –а қ ал, -п жібер форманттары тез жасалғ ан қ имылды білдіреді.

Қ имылдың ө ту сипаты категориясының мағ ынасы ү лкен екі топқ а бө лінеді: 1) қ имылдың жасалу тә сілі; 2) қ имылдың жасалу сатысы мағ ыналары.

Қ имылдың ө ту сипаты категориясының негізгі мағ ыналарының бірі- қ имылдың қ алай жасалғ анын сипаттау. Қ имылдың жасалу тә сілі 8 тү рлі:

Қ имылдың тездік тә сілі (-а кет, -п кет, -п қ оя берді, -п кеп тү сті);

Созылың қ ы қ имыл тә сілі (-ла, -ле, -мала, -меле, -қ ыла, -кіле);

Жасандылық тә сілі (-ғ ан бол- ұ ялғ ан бол, білген бол);

Жетімсіз қ имыл тә сілі (-а жазда, -а жаздап барып);

Қ имылдың бағ ыт-мақ сат тә сілі (айтып берді, кө шіп алдым);

Қ имылдың ынта тә сілі (шыдап бақ ты, тілеп бақ ты);

Қ имылдың немқ ұ райды тә сілі (айта сал, бере сал, кө ре сал);

Қ имылдың бейімділік тә сілі (ұ йық тайын деп жатыр, ашылайын деп тұ р);

Қ имылдың даму сатысы деп оның басталуынан аяқ талуына дейінгі қ алып болып саналады. Ү ш сатысы бар. 1-сатысы –а баста, -а жө нел, -п сала бер, -п жү ре бер, -п қ оя бер аналитикалық форманттары арқ ылы жасалады. 2-сатысы –п келе жат, -п бара жат, -п келе, -п жат, -п тұ р, -п жү р, -п отыр аналитикалық форманттары арқ ылы жасалады. 3-сатысы аяқ талу кезең ін білдіреді: -п бол, -п шық, -й қ ой, -п қ ал аналитикалық форманттары арқ ылы жасалады.