Жалғаулық шылаулар

(Қ азақ грамматикасы) Қ азіргі қ азақ тіліндегі жалғ аулық тар –лексикалық мағ ынасы жоқ, сө збен сө зді, сө йлем мен сө йлемді р тү рлі ың ғ айда мағ ыналық қ атынаста салластыра байланыстыратын сө здер. Мысалы: наданның тү сінгені кө п пен дү рмек. Қ ұ лақ тан кіріп бойды алар, жақ сы ә н мен тә тті кү й. Ә й, ол жең ер сені, себебі келешек онікі ғ ой.

1.ың ғ айластық жалғ аулық тар: мен, бен, пен, да, де, та, те, ә рі, жә не.

2.қ арсылық ты жалғ аулық тар: бірақ, алайда, дегенменен, сонда да, ә йткенмен.

3. талғ аулық ты жалғ аулық тар: ә лде, біресе, не, немесе, болмаса, яки, кейде

4. себептік жалғ аулық тар: себебі, ө йткені, неге десең

5. себеп- салдарлық жалғ аулық тар: сондық тан, сол себепті, себебі, ө йткені.

6. шарттық жалғ аулық тар: егер, егерде, онда.

Ынғ айластық жалғ аулық тар

Жалғ аулық тың бұ л тобына мен, бен, пен, жә не, да, де, та, те, ә рі шылаудары жатады. Ынғ айласытқ жалғ аулық тар бірың ғ ай салаласа байланысатын сө йлем мен тең дә режедегі сө здер, сө з тіркестерін байланыстырып, ың ғ айластық қ атынастында блдіреді.

Қ арсылық ты жалғ аулық тар

Қ арсылық мә нді жалғ аулық тарғ а бірақ, алайда, ә йтсе де, ә йткенмен, сө йтсе де, дегенмен шылаулары жатады. Қ арсылық ты жалғ аулық тар салаласа байланысатын сө йлемдер арасындағ ы қ арсылық мә нді білдіру ү шін қ олданылады.

Қ арсылық ты мағ ынаны білдіретін алайда, ә йтседе, онда да, шылаулары тілде бірақ шылауынан сирегірек кездеседі. Бұ лар тек қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамында ғ ана қ олданылады, олардың да ө зіндік сипаты бар.

Талғ ау мә нді жалғ аулық тар

Жалғ аулық тың талғ ау мә нді білдіретін тү рлеріне мына шылаулар жатады: біресе, болмаса, ә лде, не, немесе, я, яки, мейлі, бір. Біресе, бір жалғ аулық тары іс –ә рекетінің кезекпен бірінен соң бірі қ айталанып отыратын білдіру ү шін қ олданылады. Мысалы: біресе Ақ желкеге, біресе тілмашқ а кезек- кезек, жалтақ –жалтақ қ арайды.

Бір шылауы етістіктердің тікелей алдында келіп қ олданылады. Мысалы: қ осқ а бір кірдім, бір шық тым.

Себеп мә нді жалғ аулық тар.Себептік қ атынасты білдіретін жалғ аулық тарғ а ө йткені, себебі шылаулары жатады. Бұ л шылаулар салалас қ ұ рмаластың жай сө йлемдерін байланыстырып, соң ғ ы сө йлем алдың ғ ы сө йлемдегі іс- ә рекеттін себеін білдіреді. Мысалы: Ешкім ү ндемейді, ө йткені бұ ндағ ы кісілердің бә рі де қ арт ә йелдің даусын білетін. Бұ л мысалдағ ы ө йткені шылауы алдың ғ ы сө йлемдегі болғ ан іс- ә рекет, жай – кү йдің болу себебін кө рсету ү шін қ олданылып тұ р.

Салдар мә нді жалғ аулық тар. Салдар мә ндә жалғ аулық тар сондық тан, сол себепті жалғ аулық тары жатады. Олар қ ұ рмаластың жай сө йлемдердің арасында қ олданылып, соғ ғ ы сө йлем қ ұ рамына енеді. Бұ лар болғ ан іс- ә рекеттің нә тежиесін, салдарын білдіру ү шін қ олданылады. Оң ай алдаймын дейтін, сондық тан оң ай алданатын анайы мінезедрі жоқ емес.

Шартты мә нді жалғ аулық тар.Сө йлемде арасында шарттық қ атынасты білдіруге егер, онда шылаулары қ ызмет етеді. Шарттық жалғ аулық егер қ ұ рмалас сө йлемнің бағ ының қ ы сың арынын басында қ олданылады да, онда басың қ ы сың ардың бас позициясында тұ рады. Сонау бақ ша ішінен табылармын, егер мені іздесең кө ң іліне алып. Сонымен бірге егер, онда шылаулары болмаса да, баяндауышты –са, -се шартты рай жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан сө йлемде шарттық қ атынасы бұ зылмайды.

(Н.Оралбай) Жалғ аулық шылаулар:

1 ың ғ айластық 2 талғ аулы 3 қ арсылық 4себептік 5 салдарлық 6 шартты деп бө леді.

Жалғ аулық шылаулар- бірың ғ ай мү шелердің немесе қ ұ рмалас сө йлемдердің қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдердің араларын байланыстыру ү шін қ олданылатын шылаулар.

(А.Ысқ ақ ов) Жеке сө здер мен сө йлемдерді байланыстыру қ абілеті жағ ынан, олар: салаластырғ ыш, сабақ тастырғ ыш деп екіге бө леді. Салаластырғ ыш жалғ аулық тарғ а:

1 ың ғ айластық 2 талғ аулы

Сабақ тастырғ ыш жалғ аулық тарғ а:

1 қ арсылық ты 2 себептік 3 салдарлық 4шарттық 5. айқ ындағ ыш – яғ ни, демек шылаулары жатады. Олар я жеке сө здерді, я жеке сө йлемдерді бір- бірімен жалғ астырады да, алдың ғ ы сө з арқ ылы айтылатын ойды кейінгі сө з я сө з тіркесі я сө йлем арқ ылы баяндауғ а болады.мысалы: диссертацияны ұ натқ ан екенбіз, демек, біз де бірдең е ойлағ ан болармыз

6. ұ штастырғ ыш- ал ендеше, олай болса шылаулары жатады. Мұ ндай жалғ аулық тар мағ ына жағ ынан біріне –бірі орай қ олданылатын екі жай сө йлемді ұ шастырып байланыстыру ү шін жұ мсалады да, бірінші сө йлемнен кейін іле екенінші сө йлемде айтылатын ойды бастау ү шін дә некер ретінде қ ызмет етеді. Мысалы: Ендеше бә рімізде ә жемнің тө релігіне тоқ тайық

(А.Байтұ рсынов) Жалғ аулық тар – жалғ ау орнына жү ріп, жалғ ау сияқ ты басқ а сө здерінің шылауында тұ рмаса, ө з алдына мағ ына шық пайтын сө здерді. Жалғ аулық сө здер ө зара тілінде аз. Болғ аны мынау-ақ: менен, бенен, мен, ұ шін, шейін, дейін, таман, сайын, арқ ылы, туралы.

Кө бінесе жалғ аулық тар орнына басқ а сө здер жү реді. Мә селен: ә рі, бері, соң, бойы, бойын, бө тен, басқ а, қ асына, жанына, маң айына, т.б.