Жіктеу, сілтеу есімдіктері, септелу ерекшеліктері

1 ) А.Байтұ рсынов: Есімдік дегеніміз есімдердің яғ ни, зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жү ретін сө здер. Есімдік 5-ке бө лінеді: жіктеу, сілтеу, сұ рау, жалпылау, танық тық.

Жіктеу есімдігі дегеніміз сө йлеген кезде сө йлеушінің, тың даушының һ ә м бө гдедегілердің жігін ашатын сө здер. Сондық тан жіктеу есімдігі 3 жақ ты болады: 1) сө йлеуші ү шін «мен» дейді, бұ л бірінші жақ. 2.Тың даушығ а сө йлеуші «сен» дейді, бұ л екінші жақ. 3.Сө йлеуші ө зі мен тың даушыдан басқ аны «ол» дейді, бұ л ү шінші жақ.

Сыпайылап сө йлегенде сө йлеуші ө зін «мен» деудің орнына «біз» дейді, бө где кісіні «ол» деудің орнына «о кісі» (ол кісі) дейді.Сондық тан «біз» бірінші жақ болады, «сіз» екінші жақ болады, «о кісі» ү шінші жақ болады.

Жіктеу есімдігінің жалғ ыз ғ ана жалғ аулары емес, ө зі де азырақ ө згерің кірейді.

Жіктеу есімдігі*(негізі жалпылау есімдігі деп тү сінген жө н) дегеніміз –нә рсенің жігін айта сө йлегенде айтылатын сө здер. Мә селен, бә рі, барша. «Һ ә р» деген сө з ө зі жіктеу һ ә м басқ а сө здерге де қ осылып, жіктеу есімдігінің орнына жү реді. Мә селен, һ ә р кім, һ ә р қ айсысы, һ ә р бір. Жіктеу есімдігі нә рсенің жігін бө летін себебінен тә уелдік қ осымшаларымен айтылады. Мысалы: ө з сө зінің септелуі: Ө зім, Ө зімнің, Ө зімде, Ө зімді, Ө зімде, ө зімнен.

Сілтеу есімдігі дегенімізол нә рсені кө рсеткенде айтылатын сө здер.Мә селен, жақ ын нә рсені кө рсеткенде: осы, бұ л, мынау дейміз, алыс нә рсені кө рсеткенде: сол, анау дейміз.Осы, бұ л, мынау, сол, анау деген сө здер сілтеу есімдігі болады.Сілтеу есімдігінің де жалғ ыз жалғ аулары ғ ана ө згеріліп қ оймайды, ө здері де ө згерің кірейді.

Септелу ерекшеліктері: (жіктеу есімдігінің)

«Мен» деген сө з: Сен Ол

Атау кім? Мен, біз сен, сендер ол, олар

Ілік кімнің? Менің, біздің сенің, сендердің оның, олардың

Барыс кімге? Мағ ан, бізге сағ ан, сендерге оғ ан, оларғ а

Табыс кімді? Мені, бізді сені, сендерді оны, оларды

Жатыс кімде? Менде, бізде сенде, сендерде онда, оларда

Шығ ыс кімнен? Менен, бізден сенен, сендерден онан, олардан

Септелу ерекшеліктері: (сілтеу есімдігінің)

Осы бұ л мынау

Атау осы, осылар бұ л, бұ лар мынау, мыналар

Ілік осының, осылардың бұ ның, бұ лардың мынаның, мыналардың

Барыс осығ ан, осыларғ а бұ ғ ан, бұ ларғ а мынағ ан, мыналарғ а

Табыс осыны, осыларды бұ ны, бұ ларды мынаны, мыналарды

Жатыс осында, осыларда мұ нда, бұ ларда мынада, мыналарда

Шығ ыс осынан, осылардан бұ нан, бұ лардан мынадан, мыналардан

2) «Қ азақ грамматикасы»: Есімдік7 тү рі бар: жіктеу, сілтеу, сұ рау, ө здік, жалпылау, белгісіздік, болымсыздық.

Жіктеу есімддіктері ә рқ ашан белгілі бір жақ ты кө рсету ү шін қ олданылатын сө здер болып саналады. Сол себепті олар ү немі адаммен байланысты, яғ ни сө йлеуші, тың даушы жә не бө где кісі деген ұ ғ ымдармен байланысты қ олданылады. Жіктеу есімдіктері белгілі бір жақ ты кө рсетуімен бірге ә рқ ашан сө йлеушімен тығ ы байланыста қ олданылады. Сондық тан олар ө згелерге (тың даушы мен бө где кісіге) сө йлеушінің қ атынасы қ ай дә режеде болатынына сай жұ мсалып, соғ ан лайық ты белгіленіп отырылады. Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз, біздер, сендер, сіздер, олар сө здері жатады.

Жіктеу есімдіктерінің бә рі де септік жалғ ауларын қ абылдайды. Мен, сен, ол сө здерінің бірах ө хіндік ерекшеліктерімен септелуінде ерекшліктер бар:

н дыбысының қ азақ тіліндегі ілік, барыс, табыс, шығ ыс септік жалғ ауларында тү сіп қ алуы. Менен, сенен, онан; менің, сенің, оның. Негізгі нұ сақ алары тү ркі тілдерінде менден, сенден, ондан, мә ндә н, сә ндә н, ондан.

Барыс септігіндегі н дыбысының пайда болуы. Барыс септік жалғ ауының тү рлері мен даму жү йесі жайлы кө птеген пікірлер кездеседі. Бұ л пікірлерді жү йелей келгенде, негізінде 3 салағ а топтауғ а болады:

барыс септ жалғ ауы басында –ғ ару болғ ан да, кейін –ғ ар формасынан тү сіп, одан –ғ ан тү ріне ауысады. Сонда ғ ару – ғ ар – ғ ан болып қ алыптасқ ан.

Барыс септік жалғ ауының соң ғ ы н дыбысын ингредиент деп тану. Бұ л негізінде оғ ар – оғ а – оғ ан дегенге тура келеді.

Шалғ ай метотезис арқ ылы н жә не ғ дыбыстарының орын алмасуы, яғ ни онғ а – оғ ан болып қ алыптасқ ан.

3. Кө мектес септігінде ы, і дыбыстарының пайда болуы. Бұ л кө мектес септігінің тұ лғ алық қ ұ рмаы ме-ні-мен деген сияқ ты жеке бө лшектерден тұ рады. Сонда ме деген тү бір морфема да, -ні деген бір кездерде дербес мағ ыналы сө з болғ ан нә ң дегеннен шық қ ан –нің морфемасының фонетикалық ө згеріске тү се ық шамдалу дә режесінің бір кө рінісі болып саналады. Ал, соң ғ ы –мен тұ лғ асы кө мектес септік жалғ ауы. Бұ л тұ лғ а – ертеде толық мағ ыналы шылау сө здерден мынан – менен//ман – мен деген сияқ ты жолдармен пайда болғ ан қ осымша.

Сілтеу есімдіктері ә рқ ашан сө йлеушіге не сө йлемдегі субъектіге субстанциялар мен қ ұ былыстардың ә р алуан жақ ын не алыстық сияқ ты аралық қ атынастарын білдіріп отырады. Сілтеу есімдіктері аралық қ атынасты да білдіреді: ана жақ та, сонау ө лкеде. Бұ л, сол есімдіктері кө з алдың дағ ы, жақ ындағ ы жолғ а нұ сқ ағ андық ты білдіреді. Сілтеу есімдіктері есім сө здер орнына қ олданылады.

Ы.Томанов: Барыс септік жалғ ауының қ олданылу ү лгісінде мен, сен, ол, бұ л, сол, анау есімдіктерінің тұ лғ алануы мен тә уелдеулі есімдердің тұ лғ алануы мына тә різді болады: мағ ан, сағ ан, оғ ан, бұ ғ ан, соғ ан, анағ ан. Сө йтіп, бұ л жерде барыс септіктің екі тү рлі ерекше тұ лғ асы кө рінеді: -ғ ан. Бұ л қ осымшаны тарихи тұ рғ ыдан қ арастыру екі тү рлі жайды ескеруді қ ажет етеді: біріншіден, басқ а септік жалғ ауларында жіктеу есімдіктері ө здерінің дыбыстық қ ұ рамын сақ тайды, мыс: мені, сені, ал барыс септігінде тү бірдің жің ішке дауыстысы жуан дауыстығ а айналып кетеді: ма-ғ ан, са-ғ ан. –ғ ан қ осымшасының тарихи қ ұ рамын анық тауда мына фактілер ескерілуі керек: кө не тү ркі тілінде, қ азіргі кейбір тү ркі тілінде де барыс септіктің –ғ ар форманты бар. Кейбір ғ алымдар осы қ азақ тіліндегі –ғ ан қ осымшасы –ғ ар қ осымшасының қ азақ ша баламасы деп қ арасытарады, ал Банг, Севортян пікірлері бойынша қ осымшаны –ғ а-н деп бө ліп те қ арастырады да, –ғ а қ осымшасын барыс септігі жалғ ауы деп, ал -н қ осымшасы мү лдем басқ а жалғ ау деп есептейді.

Мен, сен есімдіктерінің шығ ыс септікте мен-ен, сен-ен болып септелуі де ерекше жағ дай. Негізгі нұ сқ асы мен-ден, сен-ден, себебі тү ркі тілдерінде менден, сенден болады. ал қ азақ тілінде бізден, сізден, сендерден деп жазылады. Ал жекеше тү рдегі жіктеу есімдіктерінің менен, сенен болуы қ ұ рамындағ ы д ә рпінің тү сіп қ алуымен тү сіндіріледі.

Жіктеу есімдіктерінің жекеше ү ш жағ ында да болғ ан ілік, шығ ыс жалғ ауларының қ абаттасуының ізі қ азіргі қ азақ тідінде де қ алғ ан: мен-і-мен, сен-і-мен, о-ны-мен. Бұ лайша тұ лғ аланудағ ы –і, -ны бір кезгі ілік септік жалғ ауының ізі екені айқ ын.