Етістіктің аналитикалық формалары,мағынасы, құрылымы, зерттелуі

Аналитикалық форманттар.
Аналитизм – (гр.analysis – ыдырау) деген мағ ына береді. Сө здің аналитикалық формасы негізгі сө з бен кө мекші сө здің тіркесінен жасалады. Сө здің аналитикалық формасының қ ұ рамына енетін негізгі сө з негізгі морфемағ а (тү бірге) барабар қ ызмет атқ арса, кө мекші сө з ә р тү рлі кө мекші морфемаларғ а, яғ ни аффикстерге ұ қ сас қ ызмет атқ арады. Мысалы: келе жатыр деген тіркесте негізгі лексикалық мағ ынағ а ие болып тұ рғ ан сө з - келе етістігі, ал жатыр етістігінің дербес лексикалық мағ ынасы бұ л тіркесте сақ талмағ ан, ол кө мекші морфемаларғ а ұ қ сас мағ ынағ а ие болып, соларғ а тә н қ ызмет атқ арып тұ р. Белгілі бір сө здердің тіркесінің сө з тіркесі емес, аналитикалық форма болу ү шін, оның белгілі бір грамматикалық категориялардың мағ ынасын беруі керек.
Аналитикалық етістік я аналитикалық тұ лғ а болу ү шін, дейді А.Ысқ ақ ов, - біріншіден, негізгі етістік, екіншіден, оғ ан қ осылатын дә некер форма, ү шіншіден, кө мекші қ ызметін атқ аруғ а тиісті тағ ы бір етістік қ атысуы керек. Аналитикалық етістік кемі осындай 3 компоненттің тіркесуі арқ ылы жасалады.
Аналитикалық етістік грамматиканың семантикасын білдіріп, оның кө рсеткіші есебінде қ ызмет ететін соң ғ ы екі бө лшегі – кө семше жұ рнағ ы мен кө семше етістік - мағ ына жағ ынан да, қ ызметі жағ ынан да дә йім бірлікте жұ мсалады да бір ғ ана форма ретінде қ ызмет етеді. Бұ л грамматикалық форма аналитикалық қ осымша я аналитикалық формант деп аталады.
Аналитикалық форманттың І компонентінің есебінде кө семшенің й (а, е), ып, (іп, п) жұ рнағ ы қ ызмет етеді де, екінші компоненті ретінде толымды кө мекші етістік жұ мсалады.
Ә рбір аналитикалық форманттың ө зіне тә н мағ ынасы бар:

1. – п, ал – форманты негізгі етістікке жалғ анғ анда субъект ө зге істі қ ол тұ рып, я басқ а іске кө шпей тұ рып, ә рекетті ә уелі ө зі ү шін жү зеге асырып алуды қ алайтындай мә н ү стейді: кө ріп ал, жұ лып ал, сыпырып ал, жуынып ал, сө йлесіп ал.
– а, е ал форманты сол амалды жү зеге асыру я орындау мү мкіндігін білдірерліктей рең к жасайды. Мысалы: ү йден шығ а алмадым, бітіре аласың ба?
2. – п бар – амалдың бірте-бірте я ү деуін, я бә сең деуін білдіретіндей рең к ү стейді. Мысалы: кетіп барады, тасып барады, бітіп барады т.б.
– й бар амалдың мақ сатын не одан жол-жө некей істелетін амалды білдіреді. Мысалы: ала бар, қ арай бар, сұ рай бар.
3. – п бер амалдың бө где адам ү шін істелетінін кө рсетеді. Мысалы: айтып бер, жазып бер, алып бер.

– й бер амалдың тоқ таусыз жү зеге асуын білдіреді. Мысалы: жаза бер, ала бер, кө ре бер.
4. -п кел -й кел
ө сіп келеді қ орыта кел
кө ркейіп келеді сө йлей кел
5. -п сал -й сал
айтып салды ала сал
шығ арып салды жаза сал
6. -п кет -й кет
қ алғ ып кетті қ исая кет
ү сіп кетті қ ұ лай кет
Толымсыз кө мекші етістіктер де аналитикалық форманттар жасауғ а қ атысады:
– ып еді (айтып еді) – са игі еді (айтса игі еді)
қ ан еді (айтқ ан еді) – ушы еді (айтушы еді)

атын еді (айтатын еді) – а жатқ ан еді (бара жатқ ан еді)

ар еді (айтар еді)

Кө мекші етістіктің қ атысымен кү рделі ө ткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қ алыптасқ ан:
-ғ ан екен (барғ ан екен).

атын екен (баратын екен)

ады екен (барады екен)

са екен (барса екен)

ар ма екен (барар ма екен)

мақ шы екен (бармақ шы екен)

а жатыр екен (бара жатыр екен)

ып жатыр екен (барып жатыр екен)

тұ р, жү р, отыр – арқ ылы (сө йлеп тұ р екен).
№50 - Сө з формалары жә не сө з таптарының формалану мү мкіндіктері

Қ азақ тілінде сө з формалары, ә детте, лексика-грамматикалық, не лексикалық -семантикалық мағ ыналарды тудырудың нақ тылы тілдік жамылғ ышы болып келеді. Сө здердің формалары негізінен екі тү рлі тә сіл арқ ылы жасалады: синтетикалық (морфологиялық) жә не аналитикалық (синтаксистік) тә сіл. Сө з формаларын жасаудың бұ л амалдарын зерттеп анық тау, ә рине, қ азақ тіл білімінде бірден қ алыптасып кете қ ойғ ан жоқ. Кең ес дә уірінің алғ ашқ ы кезінде бұ лар тек сө з жасаудың морфологиялық тұ рғ ысынан ғ ана қ аралып келсе, бертін келе, атап айтылмағ анмен, синтаксистік тә сілдің де ескеріле бастағ аны байқ алады. Қ азақ тіліндегі сез жасаудың синтетикалық (морфологиялық) жә не аналитикалық (синтаксистік) тә сілдері 50-жылдары практикалық та, теориялық та тұ рғ ыдан ә бден қ алыптасып орнық ты. Сө йтіп кейбір кү рделі ең бектерде ол сө з жасаудың тиянақ талғ ан негізгі амалдары ретінде ұ сыныла бастайды да, жеке ғ ылыми мақ алалық зерттеулер объектісіне кө шеді.

Сө здердің аналитикалық жә не синтетикалық формалары - сө з формаларының грамматикалық тү рлері. Сө здің аналитикалық формасы негізгі сө з бен кө мекші сө здің тіркесуі арқ ылы жасалады. Кө мекші сө з дербес лексикалық мағ ынасынан айрылып, сө з тү рлендіруші аффикстерге ұ қ сас грамматикалық қ ызмет атқ арады. Мысалы, бара жатыр, оқ ып кел, тым жақ сы. Сө здің аналитикалық формасының компоненттері біртұ тас лексикалық мағ ынаны білдіріп, сө йлемде бір ғ ана мү ше болады. Қ азақ тілінде аналитикалық форма, ә сіресе, етістіктің рай, шақ категорияларына тә н. Сө здің синтетикалық формалары аффрикстену жә не дыбыстардың алмасуы (ішкі флексия) арқ ылы жасалады. Қ азақ тілі ү шін аффикстену грамматикалық тә сіл ретінде жиі кездеседі, мысалы, жазу - жазушы - жазушылар; оқ ушы - окушығ а - окушымен; тө мен - тө менірек. Сө здің синтетикалық формаларын жасайтын — сө з тү рлендіруші жә не сө з формаларын тудырушы жалғ аулар мен жұ рнақ тар. Мысалы, кө птік, септік, тә уелдік, жіктік жалғ аулары сө йлемде сө здерді тү рлендіріп, бір бірімен байланыстырады.

Сө з дегеніміз белгілі формалардың жү йесі. Ол ұ ғ ымғ а сол сө здің барлық формалары енеді. Ендеше кел, келші, келің із...дегендердің бә рін де бір сө здің ә р тү рлі формалары деп танығ ан мақ ұ л. Ө йткені тіліміздегі сө з бен сө зді байланыстыратын, сө зден сө з тудыратын демек, кейбіреулері жаң а сө з тудыратын, кейбіреулері сө здің тү рін ғ ана ө згертетін я тү рлендіретін(форма тудыратын) қ осымшаардың қ ай қ айсын алсақ та, олар ө здері жалғ анғ ан сө зді я бір грамматикалық категорияны екінші бір грамматикалық категорияғ а кө шіретін, я болмаса жалпы грамматикалық категорияның ішіндегі жалқ ы категоряларды іштей бірінен біріне аударатын формалар ретінде қ ызмет атқ арады. Синтетикалық тә сіл арқ ылы туатын сө з формаларын маң ызы мен қ ызметіне қ арай ү шке бө леміз:

1)Сө з жалғ астыратын формалар

2)Сө з тү рлендіретін формалар

3)Сө з тудыратын формалар

Қ азақ тілінднгі сө здердің ө зара қ арым қ атынасы тек қ осымшалар арқ ылы ғ ана, яғ ни морфологиялық тә сіл арқ ылы ғ ана емес, синтаксистік тә сіл арқ ылы да беріледі. Синтаксистік тә сіл арқ ылы сө здерді бір бірімен байланыстырып, ә р алуан грамматикалық мағ ыналармен қ атар, дексика грамматикалық мағ ыналар жасауғ а болады. Бірақ бұ л тә сіл арқ ылы туатын мағ ыналар да сө здердің қ алай болса солай, кездейсоқ тү рде тіркес салуынан пайда болмайды, тілдің ішкі даму заң дылық тары лайық қ алыптасқ ан жү йе-жү йе ережелері бойынша қ ұ рылуынан туады. Мысалы: ала бер, ала кел, ала кет, ала тұ р. Ала жазда, ала қ ой сияқ ты тіркестерді жә не қ уа тү с, ала тү с, оқ и тү с, кө ре тү с, сө йлей тү с деген тіркестерді алсақ, ә рбір тіркестің лексика грамматикалық мағ ыналары тіліміздегі дағ дылы тіркестер арқ ылы туғ ан. Сондай-ақ қ ызмет ет, қ ызмет еткен екен, қ ызмет етсе игі еді деген тіркестердің мағ ыналары мен қ ызметтері де жеке-жеке сө здердің жоғ арыдан гө рі басқ ашалау бір жү йесі бойынша тіркесулерінен пайда болғ ан. Осы сияқ ты кө к ала, сұ р ала, шұ бар ала деген тіркестердің жә не аө кө к, қ ара кө к, қ ызыл кө к тә різді тіркестердің мағ ыналары мен қ азметтері де олардың қ ұ рамындағ ы сө здердің белгілі жү йе бойынша қ ұ рылуынан туадыү Осы формалар тек грамматикалық я лексика грамматикалық мағ ыналардың жә не олардың қ ызметтерінің наө тылы тілдік жамылышы ретінде қ ызмет етеді. Ендеше осындай формаларды сө з формалары деп танимыз. Бірақ бұ л соң ғ ы формалар морфологиялық формалар емес, синтаксистік формалар. Солай болса, қ азақ тілінде сө з формалары морфологиялық тә сіл арқ ылы да, синтаксистік тә сіл арқ ылы да жасалады.

Сө йтіп сө здің грамматикалық жә не лексикалыө жақ тарының ә р тү рлі болып кетуі оның қ ұ рамының жә не байланысу-жалғ асу тү рлерінің ө згеруіне байланысты. Ө йткені сө здің морфологиялық қ ұ рылымының тү р-тү рлері де, олардың ө зге формаларымен немесе басқ а сө здермен ә р алуан жол арқ ылы тіркесулері де енеді.

Сө з формасы деп оның морфологиялық қ ұ рамындағ ы бө лшектерінің. Синтаксистә к байланыс-жалғ ас тә сілдерінің һ зара бір-бірінен ерекшекленіп бө лінерлікьтей жә не соғ ан орай қ осымша мағ ыналарды білдірерліктей ә р алуан тү рлерін айтамыз. Соынмен, Сө з дегеніміз ө зара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса даө мір сү ретін жә не қ ызметі жағ ынан ө зара сілбесіп, бір-біріне жә рдемдесіп топталатын формалардың жү йесі болып шығ ады.

Сө з формаларының тү р-тү рлерінің қ ызметтері де, мағ ыналары да, ә рине бірдей болмады. Ө йткені егерде бірдей болмайды. Ө йткені егерде бірдей я пар-пар болса, олар жарыса ө мір де сү рмеген болар еді. Мысалы, бірінің олқ ылығ ын бірі толтырып, бірі мен байланысып қ ызмет ететін морфологиялық жә не синтаксистік тә сілдер арқ ылы туатын сө з формаларының ө ызметтері мен мағ ыналары былай тұ рсын. Тек синтетикалық тә сіл арө ылы туатын сө з формаларында да олар ө зара бірдей емес.

Сө з формалары- тарихи қ ұ былыс. Демек, тілдің грамматикалық қ ұ рылысының даму, жетілу ерекшеліктерімен байланысты, сө з формаларының да бірте-бірте ө згеріп не ауысып, я жаң адан ө осылып немесе керсінше ө олданудан шығ ып қ алып отыруы –заң ды нә рсе. Бү ғ ан тү рік тілдеріндегі морфологиялық формалар бұ рынғ ы кездегі синтаксистік формалардың дамуынан туғ ан дейтін пікірді айтса да жеткілікті.Мысалы қ азіргі айтты, келді деген формалардағ ы ө ткен шақ тың –ты, -ды кө рсеткіші бұ рын есім тідыратын форма болғ ан, керсінше ө азірге кезде етістіктен сын есім тудыратын ағ ан, еген формасы бұ рын есімшенің жұ рнағ ы болғ ан. Бұ рынғ ы кездердегі неме ерсе деген тіркестен немесе формасы. Олай етпесе тіркесінен ә йтпесе формасы, солай етіп дегеннен сө йтіп формасы пайда болды. Алдынғ ы айтты, қ абағ ан деген мысалдар морфологиялық формалардың ө зара сараланып ауысқ андық тарын дә лелдесе, соң ғ ы мысалдар жай сө з тіркестерінің келе бір сө зге айналғ андығ ын кө рсетеді.