Бағыныңқы сыңары Басыңқы сыңары

Жиырма оқ ушы

Кеше хабарласты

Саны он ү ш

Сө з тіркесі қ ұ рамына қ арай екіге жіктеледі: 1) жай сө з тіркесі; 2) кү рделі сө з тіркесі. Жай сө з тіркесінің қ ұ рамы екі сө зден ғ ана қ ұ ралады. Мысалы, орманды ө лке, ә депті оқ ушы, асық қ ан жолаушы, т. б. Кү рделі сө з тіркесі ү ш немесе одан да кө п сө зден қ ұ ралады. Мысалы: ә депті оқ ушының мінезі, орманды ө лкені аралау, асық қ ан жолаушығ а жол кө рсету, т. б. Тұ рақ ты сө з тіркесі – екі немесе одан да кө п сө здің бастапқ ы мағ ынасы ескерілмей, бір ұ ғ ым ретінде қ олданылып, бір сө йлем мү шесінің қ ызметін атқ аруы.

Сө здер бір-бірімен тө рт тә сіл арқ ылы байланысады: 1) жалғ ау арқ ылы;

2) шылау арқ ылы; 3) орын тә ртібі арқ ылы; 4) интонация арқ ылы.

Қ азақ тіліндегі сө здердің байланысуының бес тү рі бар: 1) қ иысу;

2) матасу; 3 ) мең геру; 4) қ абысу; 5) жанасу.

Қ иысу – с ө з бен сө здің жіктік жалғ ауы арқ ылы немесе жіктелу ретімен бастауыштық жә небаяндауыштық қ атынаста жақ жағ ынан ү йлесе байланысқ ан тү рі. Мысалы, Мен оқ имын (І ж.), сен оқ исың (ІІ ж.), олар келеді (ІІІ ж.), біз дайындаламыз (І ж.). Матасу – сө з бен сө здің ілік септік жалғ ауы мен тә уелдік жалғ ауы арқ ылы байланысуы. Мысалы, Алматтың ү йі, ағ аштың бұ тағ ы, менің жолдасым, т.б. Мең геру – сө з бен сө здің барыс, табыс, жатыс, шығ ыс жә не кө мектес септік жалғ аулары арқ ылы байланысқ ан тү рі. Мысалы, балағ а мейірімді, ү зілісті кү ту, тауда жолығ у, мектептен келу, ең бекпен табу, т. б.

Қ абысу – сө з бен сө здің ешбір жалғ аусыз, тек орын тә ртібі арқ ылы іргелес байланысқ ан тү рі. Мысалы, кең бө лме, орындалғ ан арман, тоғ ызыншы сынып, ү йдегі қ ызық оқ иғ а, т.б

Жанасу – сө з бен сө здің ешбір жалғ аусыз, кейде алшақ кейде іргелес тұ рып байланысуы. Мысалы, телефон арқ ылы сө йлесу, ү йге дейін бару, ә дейі келу.

Енді синтаксистік сө з тіркестерінің тү рлеріне келелік. Қ ұ рамына қ арай сө з тіркестері: 1) жалаң сө з тіркесі, 2) кү рделі сө з тіркесі жә не 3) аралас сө з тіркесі — болып ү шке бө лінеді. Жалаң сө з тіркесі — сө йлемдегі сө здердің саны қ анша екендігіне қ арамастан олардың бә рі бір сө з тіркесінің бір-ақ тү рімен (айталық, мең геру немесе қ абысу) байланысуын айтамыз. Мысалы: сө зді тың дау— екі мү шелі, шө пті қ орағ а тасу (шө пті тасу, қ орағ а тасу) — ү ш мү шелі, шығ арманы орысшадан қ азақ шағ а аудару, (шығ арманы аудару, орысшадан аудару, қ азақ шағ а аудару) — тө рт мү шелі тіркес. Бұ лардың қ урамындағ ы сө здердің бә рі де мең геру арқ ылы байланысқ ан. Кү рделі сө з тіркесі — бір ғ ана ұ йтқ ы (басың қ ы) сө зге келіп тірелетін ә р басқ а байланыс тү рлерінің (мә селен, мең геру мен жанасудың) жиынтығ ын айтамыз. Мысалы: Шығ арманы қ ызығ ыпоку. Бұ л — кү рделі сө з тіркесі. Ол шығ арманыоку, кызығ ып оку деген екі жалаң сө з тіркесінен қ ү ралғ ан. Біріншісі — мең геру, екіншісі — жанасу. Бірақ екеуі де бір ғ ана оку деген ұ йтқ ы сө зге келіп байланысқ ан. Ал аралас сө з тіркесі деп — ә р басқ а ұ йтқ ы сө зге тірелетін ә р тү рлі байланыстардың жиынтығ ын айтамыз. Мысалы: Мазмұ ндышығ арманы кызығ ыпоку. Мұ ң да ү ш тү рлі сө з тіркесі бар. Олар: 1) мазмү нды шығ арма — қ абысу; ұ йтқ ы сө зі — «шығ арма», 2) шығ арманыоку — мең геру; ұ йтқ ы сө зі — «оқ у», 3) қ ызығ ып оқ у — жанасу; ү йтқ ы сө зі — «оқ у». Бү л ү ш тү рлі байланыс екі ұ йтқ ы сө зге тіреліп, бір кү рделі тіркестің қ ұ рамында тү йісіп тү р. Мұ ндайларды аралас сө з тіркестері дейміз. Сө йлем — коммуникативтік қ ызметі бар синтаксистік бірлік. Сө йлем — коммуникативтік (қ арым-қ атынастық) қ ызмет, ал сө з тіркесі— номинативтік (атауыштық) қ ызмет атқ арады. Демек, сө йлемнің ө зіне тә н қ ұ рылымдық ү лгісі— бастауыш-баяндауыштық кұ рылым, яғ ни предикативтік. Сө йтіп, сө йлем дегеніміз — кұ рылымдык ү лгісі бар синтаксистік бірлік. Ол бірдеме жайында хабарлайды, коммуникативтік қ ызмет атқ арады. Сө йлемге тә н белгілердің бірі — интонация. Ө йткені кез келген сө йлем белгілі бір интонациямен айтылады. Сондық тан да, сө йлем сө з бен сө з тіркесінен қ ұ рылымдық ү лгісі жағ ынан ғ ана емес, интонациясы жағ ынан да ажыратылады. Беретін хабардың мақ сатына жә не қ ұ рылымына қ арай сө йлемдер екі топқ а бө лінеді. Оның бірі — хабарлы сө йлемдер екіншісі — сұ раулы сө йлемдер. Хабарлы сө йлем бір нә рсені хабарлау ү шін жұ мсалып, хабарлау интонациясымен айтылады. Мысалы: Балалар Алматыдан шық ты Ал сұ раулы сө йлем бірдеме жайында хабар алу ү шін жұ мсалып, сұ рау интонациясымен айтылады немесе сұ рау есімдіктері (кім? не?) мен сұ раулық демеуліктердің (ма/ме) бірі енгізілу арқ ылы жасалынады, Мысалы: Кімдер Алматыдан шық ты? Балалар қ айдан шық ты? Немесе: Балалар Алматыдан шық ты ма? Хабарлы сө йлем де, сұ раулы сө йлем де интонациялық тә сілдер арқ ылы лепті сө йлемге айналуы мү мкін. Мұ ндайда лепті сө йлем эмоциялы-экспрессивті қ асиетке ие болады да, адамның кө ң іл кұ йіне байланысты жайларды, мысалы, қ уану, шаттану, шошу, кү діктену, еркелету т.б. білдіреді. Ол ү шін сө йлемде арнаулы модаль сө здер мен одағ ай сө здер де пайдаланылады. Мысалы: Бә рекелді (айналайындар-ай), балаларАлматыдан шығ ыпты ғ ой (шық ты дей ме?)! Сө йлемдер ө зін қ ұ растырушы сың арлардың (компоненттердің) сипатына қ арай жай сө йлем жә не қ ұ рмалас сө йлем болып екі топка бө лінеді. Жай сө йлем 2-3 сө з тіркестерінен жасалса, қ ұ рмалас сө йлем екі не ү ш жай сө йлемнен жасалады. Қ ұ рмалас сө йлем сың арларының арасындағ ы байланыс салалас байланыс жә не сабақ тас байланыс тү рінде болуы мү мкін. Осығ ан орай қ ұ рмалас сейлемдер 1) салалас қ ұ рмалас сө йлем, 2) сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем жә не 3) аралас қ ұ рмалас сө йлем болып, ү ш топка бө лінеді. Салалас қ ұ рмалас сө йлем деп — қ ұ растырушы сың арлары байланысқ ан сө йлемді айтамыз. Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем — қ ұ рамындағ ы сың арларының бірі екіншісіне бағ ына байланысқ ан сө йлемді айтамыз. Ал аралас кұ рмалас сө йлем деп — қ ұ рмаластың қ ұ рамындағ ы ү ш (не тө рт) сө йлемнің бірі екіншісімен, ал екіншісі ү шіншісімен сабақ таса байланысқ ан кұ рмалас сө йлемді айтамыз.

79. Дискурс дегеніміз не? Оны зерттеуші шетелдік жә не отандық ғ алымдар жайында айтың ыз. Дискурс мә селесі қ азақ тіл білімі ү шін ә лі толық қ алыптаса қ оймағ ан сала болып табылады. Дискурс талдау теориясына қ атысты жарияланғ ан шетелдік зерттеушілердің ең бектері (Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А.ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина т.б.), қ азақ тіл білімінде мә тін лингвистикасына, стилистикағ а, синтаксиске жә не когнитивтік лингвистикағ а қ атысты зерттеу жү ргізген ғ алымдар (Р.Сыздық, Р.Ә мір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұ банов, Ж.Манкеева, Г.Смағ ұ лова, Г.Қ осымова, З.Ш.Ерназарова, Г.Ә зімжанова, Қ.Есенова, Ж.Қ айшығ ұ лова, Қ.Айтмұ хаметова т.б.), дискурсқ а қ атысты пікір білдірген Н.Уә ли, Д.Ә лкебаева, Г.Бү ркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері бар. «Дискурс» ұ ғ ымын алғ ашында шетелдік зерттеушілер ә ртү рлі кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арап зерттеді. Мысалы, Ю.С.Степанов дискурс дегеніміз «тіл ішіндегі тіл» деп тү сіндіреді. Ал В.З.Демьянков дискурсты сө йлемдер мен фрагменттерден тұ ратын интерпретатордың кө з алдына ойша келетін мә тін ретінде анық тайды. Жалпы дискурс теориясының сипаты пә наралық деуге болады. «Бұ л теория адам қ ызметінің тү рлі аспектілерінде назар аударатын академиялық пә ндерді қ амтиды: антропология, журналистика, риторика, ә дебиет пен мә дениеттану, ә леуметтану, психология, география, заң ғ ылымы мен білім беру» дейді Х.Х.Нұ рсейітова медиялық дискурс туралы. Дискурс теориясының қ алыптасуында екі дә стү рдегі мектеп ө кілдері (американдық мектеп, оның негізін салушы – Франц Бае, чех лингвистикалық мектебінің дә стү рі, негізгі ө кілі – Вильям Матезиус) маң ызды рө л атқ арды. Дискурс талдау теориясының жеке пә н ретінде қ алыптасуы жалпы тіл білімінде ХХ ғ асырдың 70-жылдарына, қ азақ тіл білімінде бұ л мә селеге қ атысты зерттеулердің ғ ылыми айналысқ а тү суі ХХІ ғ асырдың басына жатқ ызылады. Тұ ң ғ ыш болып «дискурс» ұ ғ ымын Ю.Хабермас ө зінің «Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық» атты ең бегінде қ олданғ ан болатын. Дискурс – тілдік коммуникация тү рі. Кең шең берде, дискурс дегеніміз уақ ыттың мә дени тілдік контексі. Оғ ан рухани-идеологиялық мұ ра, кө зқ арас, дү ниетаным кіреді. Тар мағ ынада, дискурс деп қ андай да болмасын мағ ыналы, қ ұ нды іс-ә рекеттің нақ ты тілдік шындығ ын айтады. Дискурске берілген тү рлі анық тамалардың ішінде ең негізгілері ретінде Т.К.Николаева мыналарды кө рсетеді: 1. Байласымды мә тін; 2. Мә тіннің ауызша-сө йлеу формасы; 3. Диалог; 4. Мағ ыналы жақ тан ішінара байланысты айтылым тү рлері; 5. Ауызша немесе жазбаша сө йлесім туындысы. Н.Д.Артюнованың пайымдауынша: «Дискурс – тілден тыс – прагматикалық, ә леуметтік, мә дени, психологиялық факторларды біріктіретін байласымды мә тін, оқ иғ алық аспектідегі мә тін, белгілі мақ сатқ а бағ ытталғ ан ә леуметтік ә рекет ретінде қ аралатын сө йлеу (сө з). Қ азіргі филологиялық ғ ылымда дискурс пен оның табиғ атын ашуғ а байланысты пікірлер ә ртү рлі. Оғ ан «белгілі бір аядағ ы ағ ымдық тілдік қ ызмет», «тілдік байланыстар арқ ылы жасалатын мә тін», «аяқ талғ ан тілдік қ арым-қ атынас», «оқ иғ алық аспектідегі мә тін» тағ ы сол сияқ ты кө птеген анық тамалар беріледі. Сонда «дискурс» ұ ғ ымы тілдік қ ызметті де, мә тінді де, мә тін аясын да, ойтолғ амды да білдіретін кө п қ ырлы термин болып есептеледі. Яғ ни бір сө збен айтқ анда, дискурс мә тіннен басқ а экстралингвистикалық факторларды (қ оршағ ан ортаны, ойтұ жырымды, қ ағ идалар мен адресаттың мақ саты) білдіретін кү рделі экстралингвистикалық қ ұ былыс. Бұ л жө нінде Л.Дж.Филиппс, М.В.Йоргенсен, М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылғ ан. Дискурстың этимологиялық термині латынның «discurrere», яғ ни «талқ ылау», «келіссө з жү ргізу» деген мағ ына береді. Мұ ндай мағ ынасы ғ ылымда XVI-XVIII ғ асырда қ олданылғ ан болатын. Содан бері «дискурс ұ ғ ымы» кө птеген трактаттардың пайда болуы мен ғ ылымның дамуына ү лес қ осты. XX ғ асырдың соң ына қ арай дискурс термині тек семантика мен синтаксиске ғ ана қ атысты емес, сонымен қ атар прагматикада мә тін – «адресат» қ ұ рылымында қ арастырылды.

80. Синтаксистік қ атынастар, олардың типтері Синтаксистік қ атынастар — синтаксистік қ ұ рылымдардың (сө з тіркестері, сө йлемдер) компоненттері арасындағ ы қ атынастар. Сө з тіркесіндегі бағ ының қ ы сө з басың қ ы сө збен қ арым-қ атынасқ а тү скенде, бір жағ ынан, сол тіркеске тә н лексика-грамматикалық мағ ына да пайда болады. Сө з тіркесіндегі грамматикалық мағ ына бағ ының қ ы сө з бен басың қ ы сө здің арасындағ ы ү ш қ атынастан пайда болады. Олар: анық тауыштық қ атынас, толық тауыштық қ атынас жә не пысық тауыштық қ атынас. 1. Анық тауыштық қ атынас матаса, қ абыса байланысқ ан есімді тіркестерге тә н. Бесінші сынып, алтын сақ ина, менің інім, біздің қ ала, орындалғ ан арман. Анық тауыштық қ атынас басың қ ы сө зден бағ ының қ ы сө зге қ андай? қ ай? кімнің? ненің? қ андай? қ анша? неше? нешінші? деген сұ раулар қ ою арқ ылы анық талады.Анық тауыштық қ атынастағ ы лексика-грамматикалық мағ ына бағ ының қ ы сө з бен басың қ ы сө здің лексикалық ерекшеліктеріне сә йкес даралық, нақ тылық сипат алады. Матасу байланысындағ ы сө з тіркесі мынадай лексика-грамматикалық мағ ыналарғ а ие. Менің киімім – затқ а меншіктілік, Тілектің ә пкесі – туыстық, ү йдің терезесі – бү тіннің бө лшекке қ атынасы. Қ абыса байланысқ ан сө з тіркестерінің беретін лексика-грамматикалық мағ ыналары: с алқ ын жел – табиғ и кү й, а қ қ ар, кө к шө п, қ ызыл гү л – заттың тү сі, тә тті тамақ, ащы сорпа – тамақ тың дә мі.

Бұ л тіркестегі сө здердің бә рі сын есім болып, заттың ә р тү рлі сынын білдіруі олардың грамматикалық мағ ынасы болса, ә р сө здің ө зіне тә н мағ ынасы лексикалық мағ ына болады. Сол лексикалық мағ ыналары арқ ылы бағ ының қ ы сө з басың қ ы сө здің белгілерін, қ асиеттерін даралайды, нақ ты сипат береді. 2. Толық тауыштық қ атынас мең геру байланысындағ ы есімді жә не етістікті тіркестерге тә н. Басың қ ы сө зден бағ ының қ ы сө зге кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? деген сұ рау қ ою арқ ылы анық талады, бағ ының қ ы сың ары басың қ ы сың ардың тура я жанама объектісін, я сол объектіге қ атысын білдіріп тұ рады. Мысалы, тазалық ты сү ю, ойларын білдіру, жиналысты басқ ару, сө зге жауап қ ату.

Пысық тауыштық қ атынасмең геру, қ абысу жә не жанасубайланысындағ ы етістіктітіркестерге тә н. Сұ рақ тары: қ айда? қ айдан? қ ашан? қ айтіп? қ алай? не мақ сатпен? не ү шін? Пысық тауыштық қ атынастағ ы сө з тіркестері мынадай лексика-грамматикалық мағ ынада жұ мсалады: істің мезгілі, мекені, қ имыл-сыны, мақ саты, себебі. Мысалы: оқ у ү шін келді, ә дейі барды, жалтақ тап қ арау, биыл ашылмақ шы, жалп етіп қ ұ лау.

81) Лингвистикалық типология - тілдік қ ұ рылымдық ұ қ састық (изоморфизм) туралы ғ ылым. Лингвистикалық типология – бір қ атар тілдерде байқ алатын негізгі, елеулі сипаттарды, нышандарды топтастырумен жә не заң дылық тар шығ арумен айналысатын тіл білімінің бө лімі; тілдердің типтері туралы жә не тілдік қ ұ рылымның типтері туралы ілім. Оның тіл білімінің басқ а бө лімдерінің арасында дербестігін анық тайтын ө з пә ні, ә дісі, бө лімі мен тарихы бар. Ол туыстық тегіне байланыссыз, тілдердін қ ұ рылымдық жә не функционалдық қ асиеттерін салыстырып зерттеу. Типология ү шін екі жақ ты сә йкестік (форма мен мағ ына тү рінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктерінің не формасымен, не мағ ынасымен шектеледі. Типология жеке тілдердін зерттелуіне сү йене отырып, тілдің қ ұ рылымы мен қ ызметі туралы жалпы тіл білімінде жасалғ ан тұ жырымдарды пайдаланады. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (ә леуметтік тіл білімі) жә не қ ұ рылымдық типология болып бө лінеді. Функционалды типологияның қ арастыратыны тілдің ә леуметтік салада қ олданылу қ ызметі. Қ ұ рылымдық типологияның қ арастыратыны — тілдін ішкі жү йелік қ ұ рылымы типологияның ең басты ұ ғ ымы — тілдердін типтерін тү сіндіруге байланысты ә р тү рлі болады. Мә селен, грамматикалык формалардын кү рылымдык белгілеріне карап, а м о р ф т ы (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дә стү рлі типологиялық топтастырулар бар. Глобалды сипатта тілдерді қ амту жағ ынан типология тілдін универсалдық сипатымен ү ндесіп жатыр. Сонымен бірге тіл белгілі тілдер семьясының типологиялық генетикалық белгілерін анық тау мақ сатымен, оларды талдауғ а да мә н береді. Типология салыстырмалы-тарихи тіл білімімен қ атар дамығ ан, пайда болғ ан кезі 19 ғ асырдың басы (Германияда), бірақ оның негізі 18 ғ асырда тіл білімінде тіл философиясы (Р. Декарт, Г. В. Лейбниц, И. Г. Гердер) мен ә мбебап (универсал) грамматикада салынғ ан. типологияның шық қ ан тегінде Ф. А.-В. Шлегельдер мен В. Гумбольдт тұ рғ ан. 19 ғ асырдағ ы алғ ашқ ы типологиялық ізденістерде тілдердін морфологиялық типін анық тауғ а кө ніл бө лінді. Типология мә селелері орыс тіл білімінде елеулі орын алды (Ф. Ф. Фортунатов, А. А. Потебня).
20 ғ асырда типологияның жаң аша дамуы Э. Сепирдің есімімен байланысты. Еуропа тіл білімінде казіргі типологияның дамуында Прага тіл ү йірмесі зор рө л атқ арды (Н. С. Трубецкой, Матезиус, В. Скаличка).

82) «Тілдің типі» жә не «тілдік тип» ұ ғ ымдары жайлы не айтасыз? Қ азір тіл білімінде типтің екі тү рі бар. 1) тіл типі; 2) тілдегі тип.Тіл типінің ұ ғ ымы тілдегі типтен кең ірек, ол жалпы ұ ғ ым болып табылады. Тіл типтеріне XIX ғ асырдың тіл мамандары бө ліп кө рсеткен жә не қ азіргі тіл мамандарының ең бектерінде ө зінің қ осымша сипаттарын алғ ан жалғ амалы, қ опармалы, оқ шаулаушы, полисинтетикалық типтер жатады.

Тілдегі тип тіл типінен тар болып, яғ ни ішінара тілдік тип болып табылады. Тілдегі тип - ә детте бірнеше тілдерде аталып ө тілетін тілдік қ ұ рылымның сапасы, мысалы, грамматикалық тұ лғ алар аналитизмінің болуы немесе дә режесі; морфемалар қ осылысында фонетикалық ө згерістердің болуы/болмауы, т.б. жә не осығ ан байланысты морфемалардың қ осылу тә сілі – фузия немесе жалғ ама (М.И.Журинская). Тіл типі - ө зара белгілі бір байланыстағ ы тілдердің жетекші нышандарның берік жиынтығ ы, онда ә лдебір нышанның болу-болмауы басқ а нышаннның немесе нышандардың болу-болмауымен шартты болып келеді (В.Д.Аракин). Осылайша тіл типі туралы айтқ анда, тілдер жү йелері сипатталатын жетекші нышандардың жиынтығ ы, ал типтегі тіл туралы айтқ анда белгілі бір нақ ты тілдің немесе тілдердің жү йесіндегі ішкі тілдік нышандар ойғ а алынады, мысалы, екпін бір тілдерде еркін, ал басқ аларында орнық ты, дауыстылардың созымдылығ ы бір тілдерде фонетикалық жағ ынан шартты, басқ аларында шарттсыз болып келеді. Бір тілдерде (орыс, ағ ылшын, т.б.) сандық кө рсеткішті, сынды білдіретін тұ лғ а анық талушы сө здік тұ лғ асымен ү йлесімді ө згеріп отырса (мысалы, одн а книг а, дв е книг и, мо и друзь я – мо им друзь ям), басқ а тілдерде (тү ркі) тілдерінде ондай ү йлесімділік жоқ (мысалы, бір кітап, екі кітап, менің достар ым - менің достары ма), ә йткенмен бұ л тілдердегі басқ а категорияларының айтылымдарында мұ ндай жағ дайлардың екеуі де кездеседі. Мысалы, ө здік есімдіктер мен рефлекстік жұ рнақ тілдердің екі типінде де сондай жағ дайда.

83) Тілдегі ұ қ састық тар тү рлері жә не тілдер классификациясының негізгі тү рлері жайында не білесіз? Тілдердің негізгі классификациялары: генеологиялық, типологиялық жә не ареалдық. Тілдердің генеологиялық (туыстық) жіктелуі деген дү ние жү зі тілдерін ө зара бір-бірімен туыстығ ына қ арай салыстырмалы-тарихи тұ рғ ыдан топтастыру. Соғ ан байланысты алынғ ан тілдердің топтары тілтану ғ ылымында тіл жанұ ялары деп аталады, олар ө зінің ішінен жақ ын туыстығ ына қ арай бірнеше топтарғ а бө лінеді. Тіл жанұ ялары алыстан бірігетін макрожанұ яларғ а (топтар тармақ тарына) топтастырылады. Ареалдық классификация жергілікті тіл ерекшеліктерін тілдік аймақ тар бойынша картағ а тү сіріп, жү йелі тү рде зерттеп шығ у қ азақ диалектологиясында ә лі жете анық талмағ ан ө зекті мә селелерді шешуге мү мкіндік береді. Аймақ тық тіл білімі тілде анық талғ ан тілдік қ ұ былыстар негізінде туады, диалектологиямен тікелей байланысты.Дү ние жү зі тіліне қ ұ рылымдық ұ қ састық тары мен ө згешеліктеріне сай типологиялық жіктелім жасалады. Дү ние жү зі тілдері типологиялық жіктелімінің фонетика, морфология, синтаксис тү рлері бар: Фонетикалық типология Мысалы, еуропалық тілдер дыбыс қ ұ рылысты, Қ ытай тілі буын қ ұ рылысты. Дыбыс қ ұ рылысты тілдерде дыбыстар болады да, ә ріптермен жазады, буын қ ұ рылысты тілдерде дыбыстар болмайды, олар иероглифтермен жазады.

2. Политониялы тілдерге мысалы, Қ ытай, Вьетнам тілдері жатады. Онда сө здің мағ ынасын айтылу ә уені анық тайды. Монотониялы тілдерде сө здің мағ ынасын оның қ ұ рамындағ ы дыбыстар анық тайды. Мысалы ағ ылшынғ орыс, қ азақ, араб тілдері. Синтаксистік типология бойынша дү ние жү зі тілдері ү ш топқ а бө лінеді.1. Номинативті тілдер – бұ ндай тілдерде бастауыш негізгі атау септігінде тұ рады да баяндауышпен жақ бойынша қ иысады, баяндауыш немесе кө мекші етістік соғ ан сә йкес жіктеледі.2. Эргативті тілдерде етістіктің салт немесе сабақ ты болуына қ арай, Яғ ни олардың тұ рақ ты тұ лғ асы болмайды, бұ л тұ лғ а етістіктің қ ажетсінуіне байланысты.3. Посессив (пассив) тілдерде етістіктер актив жә не пассив болып кү рт қ арсы қ ойылады да. Бастауыштың тұ лғ асы осығ ан байланысты болып келеді. Типологиялық классификациялардың ішінде ең жете зерттелгені морфологиялық типология. Онда ә лемдегі тілдерді тұ лғ алық тү рлену жү йесі бойынша топтастырады.1. Тү бір тілдерде сө з тү рлендіруші аффикстер болмайды, сө здер орын тә ртібі арқ ылы байланыса береді (қ ытай тілі).2. Агглютинативті тілдерде жұ рнақ тар мен жалғ аулар кең таралғ ан жә не олар тү бірдің ү стіне бірінен соң бірі ү стемеленіп жалғ ана береді де сө з ұ зара тү седі. Ә лгі қ осымшалар бір мағ ыналы болады, ал тү бір ө з тә уелсіздігін сақ тайды, ө згермейді (қ азақ тілі). (кө ше-кө шелер-кө шелерге-кө шелерімізге).3. Флективті тілдерде қ осымшалар тү бірдің кө рінісіне ө згерістер енгізеді жә не ол қ осымшаларда кө п мағ ына болады, сондық тан сө здің кө лемі ұ зармайды, тү бір ө з ішінен ө згереді (орыс тілі). (улица-улицы-улицам-улиц)