Топырақтың табиғаттағы алуандығы

Табиғ атта топырақ топырақ тү зілу факторларының ө зара тығ ыз байланыстары нә тижесінде пайда болады жә не дамиды. Топырақ тү зілуіне ық пал ететін факторлар тұ рақ ты болғ ан кезде, борпылдақ тау жыныстарындағ ы ү дерістердің жылдамдығ ы жә не бағ ыттарына байланысты органикалық заттардың келуі, синтезі жә не ыдырауы, сулық, ауалық, жылулық жә не қ оректену режимі бойынша ерекшеленетін топырақ тар пайда болады.

Табиғ атта ә р фактордың ә сері топырақ тү зілу факторларының қ андай тіркесте болуына байланысты уақ ыт аралығ ы мен кең істікте ө згеріп отырады. Факторлардың уақ ыт аралығ ына ө згеруі кезінде топырақ эволюциясы жү реді: топырақ тү зілу ү дерістері ө згереді, топырақ бір кү йден басқ асына ауысады. Факторлардың кең істікте ө згеруі, мысалы, қ ұ рлық та алуан тү рлі топырақ тардың пайда болуына алып келеді. Ауданы 3-5 га кішкене аумақ та 200-ге дейін топырақ тү ршелері болуы мү мкін, ал Қ азақ станда 746 жазық тық, 706 таулы топырақ тү ршелері кездеседі.

Табиғ аттағ ы топырақ тар алуандығ ын пайда болуы мен тү зілуіне, маң ызды қ асиеттері мен қ ұ рамына байланысты бірнеше топқ а бө луге болады. Бұ лай жіктеу топырақ классификациясы шешетін мә селелер.

Топырақ классификациясы. Классификация сө зі латынның екі сө зінен шық қ ан classis – дә реже топ, жә не facio – жасаймын. Бірінші генетикалық классификацияны 1879 жылы В. В. Докучаев ұ сынды, ол 1886 жылы баспадан шық ты. Қ азіргі классификация В. В. Докучаевтың ілімі (1954) негізінде қ ұ растырылды, онда адамның шаруашылық іс-шаралары ә серінен пайда болғ ан топырақ тардың қ асиеттері мен қ ұ рамы ескеріліп, таксономиялық бірліктердің ө ндірістік ерекшеліктері мен оларды ұ тымды пайдалану ғ ылыми жү йеге келтірілді. Қ азіргі классификацияның негізгі бірлігі – топырақ тың ү лкен топтарын біріктіретін, ондағ ы табиғ и шарттардың ұ қ састығ ы мен нақ ты топырақ тү зілу ү дерістері айқ ын байқ алатын генетикалық тип.

Топырақ тегі кешенді жергілікті ерекшеліктермен анық талады, олар: аналық жыныс, грунт суларының қ ұ рамы, ежелгі топырақ тү зілу ерекшелігі, ә р элементтердің шайылу сипаты жә не топырақ кескініің даму дә режесі.

Топырақ тү рі топырақ тү зілудегі бір немесе бірнеше ү дерістер тіркесінің білінуі бойынша анық талады. Тү р тармақ тары – жоғ ары горизонттың механикалық қ ұ рамы бойынша, ал разряд – аналық жә не астың ғ ы жыныстар бойынша анық талады.

Классификация негізінде КСРО топырақ тарының номенклатуралық тізімі жасалды. Ереже бойынша қ ұ растырылатын топырақ атауларын топырақ номенклатурасы деп атайды. Ол ү шін халық қ ойғ ан атаулар қ олданылады: шым, солод, қ ара топырақ, тақ ыр, т.б. кө птеген топырақ тарды тү сіне қ арай - кү рең топырақ, сұ р топырақ, қ ұ ба топырақ, географиялық орналасуына байланысты – оң тү стік, солтү стік, қ ұ рамына қ арай – аз, кө п, терең, қ абатты; кө рінуіне байланысты – қ атты, орташа, шамалы деп атайды. Топырақ қ а атау бергенде бірінші орынғ а генетикалық жағ ын, екінші орынғ а – топырақ тың жоғ арғ ы горизонт қ ұ рамын жә не ең соң ғ ы орынғ а – аналық жыныс атауы жә не оның механикалық қ ұ рамын қ ояды. Номенклатуралық топырақ тізімі топырақ ты картографиялауда пайдаланылады.