Психологиялық тренинг түсінігі және тарихы

Психиология негіздері жә не коммуникативтік дағ дылар кафедрасы

СӨ Ж

Тақ ырыбы: Топтық психотерапия

Орындағ ан: Жанбекова А. Е.

ЖМФ

Абылдағ ан: Карибаева А.К.

Арағ анды 2014ж

ЖОСПАРЫ:

1. Психологиялық тренинг тү сінігі жә не тарихы

2. Топтық терапия мен топтық тренингтің бірлігі жә не айырмашылығ ы.

3. Топтық тренингтің мақ саттары, тақ ырыбы жә не міндеттері

4. Топтық тренингтің негізгі тү рлері.

5. Ө зіндік жұ мысқ а арналғ ан ә дебиеттер

Психологиялық тренинг тү сінігі жә не тарихы

Топ – ә леуметтік психологияның негізгі тү сініктерінің бірі. Зерттеу тақ ырыбы жә не нысаны ретінде ол кө птеген белгілі ғ алымдардың жә не практиктердің назарында болып келген. Бірақ бұ л қ ұ былысты белсенді тү рде зерттеу ХХ ғ асырдың екінші жартысында жү зеге асырыла бастағ ан еді. Дә л осы кезең де психологияның қ олданбалы жә не тә жірибелік салаларында «тренинг» тү сінігі пайда болды жә не кең інен қ олданыла бастады.

Бү гінгі кү нде «тренинг» тү сінігінің нақ ты бір анық тамасы жоқ, сондық тан бұ л термин психологиялық практикада ә р тү рлі іс-ә рекеттердің, ә діс-тә сілдер мен қ ұ ралдардың ортақ термині ретінде кең інен пайдаланылады.

«Тренинг» термині (ағ ылшынның train, training сө здерінен) оқ ыту, тә рбиелеу, жаттық тыру, ү йрету сияқ ты бірқ атар мағ ынағ а ие. Мұ ндай кө п мағ ыналық тренингтің ғ ылыми анық тамасына да тә н. Ю.Н. Емельянов (1) тренингке іс-ә рекеттің кез-келген қ иын тү рін игеру мен оқ ыту қ абілеттілігін дамыту ә дістерінің топтамасы деген анық тама береді.

Тренинг адам бойында қ алыптасқ ан мінез-қ ұ лық пен іс-ә рекеттерді басқ ару модельдерін қ айтадан қ алыптастыру тә сілі ретінде қ олданылады (2) жә не тренингке ұ йымның жоспарлы белсенділігін арттыра тү су ү шін оның мү шелерінің кә сіби білімі мен қ абілеттілігін кө теруге бағ ытталғ ан, сондай-ақ тренингті жеке адамның ә леуметтік мінез-қ ұ лқ ын ұ йымның мақ саты мен іс-ә рекеттерінің талаптарымен сә йкес тә сілдерге сай ө згертудің бір бө лшегі деп қ арастыруғ а болады. (3)

Ресейлік психологияда тренингті оқ ытудың немесе ә леуметтік - психологиялық тренингтің белсенді тә сілдерінің бірі деген ұ ғ ым кең таралғ ан. Л.А. Петровская ә леуметтік-психологиялық тренингті «ө зара қ атынастағ ы білімді, ә леуметтік белгілеулерді, қ абілеттілік пен тә жірибені дамытуғ а бағ ытталғ ан ә сер ету қ ұ ралы», «қ арым-қ атынаста жетіктілікті дамыту қ ұ ралы», «психологиялық ә сер ету қ ұ ралы» ретінде қ арастырады (4).

Г.А. Ковалев ә леуметтік-психологиялық тренингті белсенді тү рде ә леуметтік-психологиялық білім беру ә дістемесінің кешенді ә улеметтік-дидактикалық бағ ыты ретінде қ арастырады (5).

Б.Д. Парыгин топтық кең ес беру тә сілі жө нінде, оларды ө мірде жә не жалпы қ оғ амдағ ы қ атынас дағ дыларына белсенді тү рде топтық оқ ыту ретінде яғ ни, кә сіби пайдалы дағ дылардан Мен - тұ жырымдамасы мен ө зін-ө зі бағ алауғ а сә йкес жаң а ә леуметтік рө лге бейімделуге дейін оқ ыту деп бейнелей айтады (6).

Бү гінгі кү нде тренингті анық тау ү шін кө п жағ дайда «психологиялық ә сер ету» термині қ олданылады. Ал, С.И. Макшанованың жұ мыстарынан бұ л терминнің тренингті ә діс ретінде дә л толық тай бейнелемейтінін байқ ауғ а болады, яғ ни бұ л термин тек бір адамнан екінші адамғ а ә сер ететін ақ параттардың алмасу процесін бейнелейтін тү сінік ретінде ғ ана бола алады. Процессуалдық мінездемеге ие «ә сер ету» тү сінігі ө згеріс категориясының кө мегімен анық талатын оның мақ саты мен нә тижесін толық тай ашпайды. Негізінен ә сер етудің нә тижесін кү тетін тренингтің жә не оны қ олданушылардың негізгі мақ саты тек ғ ана ә сер ету бола алмайды.

С.И.Макшанов ұ сынып отырғ ан «мақ сатты тү рде ө згерту» термині адам мен топ феноменінің психологиялық динамикасына жататын кө птеген қ ұ былыстарды бейнелеуге мү мкіндік береді. Тренингтің процессуалдық жә не ө німдік мінездемесін ашып, тренингтің «субъект- субъекті» мінездемесін айқ ындайды, оның тиімділігі тренингке сұ раныс берушілер мен оғ ан қ атысушылардың жә не оны ұ йымдастырушы мамандардың жауаптылығ ын сезінуімен байланысты.

Осығ ан байланысты тренингті адамның жеке тұ рмысы мен кә сіби ү йлесімділігінің мақ саты болып табылатын жеке адамның, топтың жә не ұ йымның психологиялық феноменін мақ сатты тү рде ө згертудің кө пқ ырлы ә дісі деп анық тауғ а болады (7).

Қ атынастың тиімділігін арттыруды кө здеген тренинг оқ ытулар алғ ашқ ы рет Бетеледе (АҚ Ш) К. Левиннің оқ ушыларының ұ йымдастыруымен ө ткен жә не олар Т-топ деген атқ а ие болғ ан (8). Оның негізінде адамдардың кө пшілігі топтасып ө мір сү реді жә не жұ мыс атқ арады, алайда олар кө п жағ дайда осы топтың жұ мысына ө зінің қ андай дең гейде ық пал жасайтындығ ына, басқ а адамдар оғ ан қ алай қ арайтындығ ына, айналасындағ ылардың бойында оның мінез-қ ұ лқ ының қ андай ә сер тудыратындығ ына есеп бермейді деген ой жатты. К.Левин адамдардың мінез-қ ұ лқ ымен бойындағ ы бейімділіктердегі тиімді ө згерістер негізінде жеке контексте емес, жалпы топта бой алады, сондық тан да ө зінің бейімділіктерін байқ ап, ө згерту ү шін, мінез-қ ұ лқ ында жаң а формаларды қ алыптастыру ү шін адам ө зінің жекешеленуін жең іп, ө зіне басқ алардың кө зқ арасымен қ арауғ а ү йренуі тиіс деген ұ станымда болғ ан.

Т - топ ө зара қ арым-қ атынас ә серінен бой алдырғ ан қ атынас пен топтық динамиканы зерттеуді мақ сат ету ү шін жиналғ ан геторогендік индивидтердің жиыны ретінде болды.

К.Левинің оқ ушыларының топаралық қ атынас шеберханасындағ ы нә тижелі ең бектері АҚ Ш-дағ ы Ұ лттық тренинг зертхананың негізін қ алады.

Бұ л зертханада тренингтік топтарының негізі қ аланды. Нә тижесінде, оның жұ мысының қ орытындысы Т-топтың тә жірибесінде қ олданылды.

Т-топтарында басқ арушы қ ызметкерлерді, менеджерлер мен саяси кө шбасшыларды ө зара тиімді қ арым-қ атынасқ а, ұ йымдардағ ы қ ақ тығ ыстарды шешуге, басқ ару шеберлігіне, топтық бірлестікті нығ айтуғ а оқ ытты. Кейбір Т-топтарындағ ы оқ ытулар адам ө мірінің қ ұ ндылық тарын анық тауғ а, ө зінің жеке жетілу сезімін кү шейтуге бағ ытталғ ан еді. Мұ ндай топтар 1954 жылы қ ұ рыла бастады жә не сенситивті топ деп аталғ ан еді.

60 жылдардың аяғ ы мен 70 - жылдардың басында Т - топтары мен сенситивті топтар кө птеп бой алды. Олардың негізгі мақ саты жұ мысшы топтарындағ ы қ ақ тығ ыстарды шешу жә не жұ мысшы мен қ ызметкерлер арасындағ ы кә сіптік қ арым- қ атынасты нығ айта тү су болды. 1964 жылы Т- тобының дамуындағ ы 17 жылдық тә жірибенің нә тижесі кө рініс тапқ ан жинақ жарық кө рді. Онда негізінен тө рт мә селе: жаттық тырушылардың кә сіби дең гейі, Т-тобының ә дістемесін жаң арту, зертханалық емес жағ дайларда зертханалық ә дістерді қ олдану жә не теориялық зерттеу мен дамудың шың далуы жан-жақ ты қ арастырылды.

60 - жылдары менеджерлердің кә сіби дайындығ ын арттыру ү шін психологиялық қ олдау кө рсету мақ сатында гуманистік психология дә стү ріне сү йенген «К.Роджерстің» ә леуметтік жә не ө мірлік қ абілеттіліктердің (social/life skills training) тренингі қ озғ алысы пайда болды.

Ө мірлік қ абілеттіліктер тренингінде негізінен тренингке қ атысушыларғ а ө зіндік жол таба білуді айқ ындайтын ү ш модель пайдаланылды.

Бірінші модель ө мірлік қ абілеттіліктің жеті категориясына яғ ни: мә селелерді шешу, қ арым-қ атынас, жігерлік, ө з-ө зіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығ ы, ө зін-ө зі басқ ару қ абілеттілігі жә не Мен - тұ жырымдамасын дамытуғ а сү йенді.

Екінші модель тренингтің мақ саты болып табылатын ө мірлік қ абілеттіліктің тө рт категориясын, яғ ни: жеке адамдар арасындағ ы қ атынас, денсаулық ты қ олдау, жеке ерекшелікті дамыту, шешім қ абылдау мен мә селелерді шешу айқ ындалды.

Ү шінші модельге эмоциялық ө зін-ө зі бақ ылау, жеке адам аралық қ атынас, ө зін-ө зі тану, қ аржылық ө зін-ө зі қ аржылай қ амсыздандыру, ө зін-ө зіне қ олдау кө рсету жә не тә жірибені тұ жырымдамалау жатады.

70-жылдары Лейпциг жә не Йенск университеттерінде М.Форвергтің басқ аруымен ә леуметтік-психологиялық тренинг атты ә діс жетілдірілді. Тренингтің қ ұ ралы ретінде тиімді қ атынастық дағ дыларды қ алыптастыруғ а жағ дай тудыратын драматизация элементтері бар рө лдік ойындар қ олданылды. М.Форверг ұ сынғ ан ә дістердің практикалық қ осымшасы ретінде ө ндірістік кә сіпорындардың жетекшілерін ә леуметтік-психологиялық дайындау болды.

Ә леуметтік-психологиялық тренинг Ресейлік психология практикасында да кең інен таралды. Ә леуметтік-психологиялық тренинг теориялық жә не ә дістемелік аспектілеріне арналғ ан алғ ашқ ы монографиялық ең бек 1982 жылы жарық кө рген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды (4).

Бұ л ә діс балалармен, ата-аналармен, ә леуметтік топтардың кә сіби мамандарымен, кә сіпорындар мен ұ йымдардың жетекшілерімен жұ мыс істеуде белсенді тү рде қ олданылып келеді. Ә дісті пайдалану тә жірибесі Ю.Н. Емельянованың, В.П. Захарованың, Г.А. Ковалеваның, Х. Миккинаның, Л.А. Петровскаяның, Т.С. Яценконың жә не т.б. ең бектерінде кө рініс тапқ ан.

Ә леуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақ саты - қ атынастағ ы тиімділікті арттыру- міндетті тү рде қ атынастағ ы мінез-қ ұ лық ты, адамның перцептивті қ абілеттілігін, жеке адамның қ атынас жү йесін шындай тү су жә не дамытумен анық талатын білімді мең герумен, қ абілеттілігі мен дағ дыларын қ алыптастырумен байланысты тү рлі кескіндегі бірқ атар міндеттермен нақ тылана тү седі, ө йткені жеке тұ лғ алық ө згешелік адамның іс-ә рекетін жә не оның вербальді жә не вербальді емес ә рекеттерін ә р тү рлі тү спен ә рлендіретін бейне болып келеді (9).

Тренинг топ жұ мысының нә тижелі болуының бір талабы оқ ыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жү ргізушінің ық пал ете алуы болмақ. Ық пал ету белгілеулер дең гейінде немесе қ абілеттер мен дағ дылар, немесе перцептивті қ абілеттер жә не т.б. дең гейлер негізінде жү зеге асады. Бір тренингтік топтың жұ мысы барысында ә р тү рлі міндеттерді пайдалану дұ рыс емес, ө йткені мұ ндай ә рекет бір жағ ынан ә сер етудің тиімділігін тө мендетуі мү мкін, ал екінші жағ ынан этикалық мә селелердің орын алуын тудырады, сондық тан да тренинг барысында міндеттерді тек топтың келісімен ғ ана ө згертуге болады.

Адамдарғ а психологиялық кө мек кө рсету тә сілі ретінде топтық тренинг алғ аш рет шет ел психологиясында қ олданылды. К. Левин қ алыптастырғ ан негізгі ой: «Адамдар ө здерінің бойындағ ы адекватты емес белгілерді анық тау жә не мінез-қ ұ лық тың жаң а тү рлерін қ алыптастыру ү шін ө здерін басқ алардың кө зқ арасымен кө ре білуді ү йренуі қ ажет» - деген мазмұ нда болды (10).

Алғ ашқ ы тренингтік топты (Т- тобын) жаратылыс ғ ылымдары саласының бірнеше мамандары қ ұ рды. Олар 1946 жылы негізгі ә леуметтік заң дарды (мысалы, жұ мысқ а алу заң ы) зерттеу, шешімдердің оң тайлы варианттарын іздеу ү шін қ олданылды. Оларды қ олданумен байланысты ә ртү рлі жағ дайларды «ойнату» ү шін іскер адамдар мен кә сіпкерлерді жинағ ан. Нә тижесінде, алғ а қ ойылғ ан мақ саттармен бірге, топтың ә рбір мү шесі кері байланыс алу кө мегімен ө з-ө зін жаң а қ ырынан ашу жә не ө з-ө зін тү сіну тә жірибесін игерді.

Адамдардың кез-келген тобы шынайы ө мірді, қ арапайым адамдардың ө мірінде бар қ арым-қ атынастарды бейнелейді. Алайда, жасанды тү рде қ ұ рылғ ан зертхана шынайы ө мірден келесі белгілерімен ерекшеленеді:

Психологиялық тә жірибе саласында белгілі мамандар Т -тобының басқ а тү рдегі топтардан айырмашылығ ы қ алай ү йрену қ ажеттілігін баулуғ а негізделеді деп жазады. Мұ нда топтың мү шелерінің барлығ ы жалпы ө зара ү йрену процесіне тартылады жә не сондық танда олар ә детте жетекшіге емес бір біріне сенім артады. Т-тобында оқ ыту жетекшінің тү сіндіруі жә не нұ сқ ауларынан бұ рын, топтың ө з тә жірибесінің нә тижесі болып келеді.

Т- тобының басқ а да басымдық жағ ы:

· ө з-ө зін таныстыру;

· кері байланыс;

· эксперименттеу (11).

сияқ ты элементтерді шамалағ ан процестің сипаттамасына байланысты.

Топтық психологиямен жә не «топ нә тижесін» жеке адамғ а арнайы ә сер ету қ ұ ралы ретінде пайдалануғ а байланысты нә тижелі жұ мыстар қ атарына кө п жағ дайда А.Адлердің, К.Левиннің, Дж. Мореноның, Дж. Праттаның, К.Роджерстің ең бектері жатады.

Топтың жеке адамғ а кә сіби ә сер ету қ ұ ралы ретінде, отандық психологиялық кө мек тә жірибесінде, ХХ ғ асырдың басынан бері қ олданылады деп айтуғ а болады. Топтық жұ мыстар ә дістемелеріне деген ғ ылыми жә не тә жірибелік қ ызығ ушылық таныту Ресейде тек осы ғ асырдың 90- жылдарында ғ ана арта бастады. Ресей ғ алымдарының арасынан топтық жұ мыстардың мә селелерін теориялық жә не ә дістемелік тұ рғ ыда талдағ ан алғ ашқ ы ғ алым ретінде Лариса Андреевна Петровскаяны атауғ а болады. Оның монографиясы 1982 жылы жарық кө рді. (4). Ө зінің ең бектерінде ол тренингті (нақ тырақ айтқ анда, ә леуметтік-психологиялық тренинг Ә ПТ) қ атынас саласындағ ы білімге жә не жеке қ абілеттерге ү йретудің ө зіндік тү рі жә не оларды тү зетудің сә йкес формасы ретінде қ арастырды. Бұ л формалардың алуан тү рі ү лкен екі класқ а бө лінеді:

а) арнайы қ абілеттерді дамытуғ а бағ ытталғ андар;

б) қ атынас жағ дайында талдау тә жірибесін терең детуге мақ сатталғ андар;

Ә рине, отандық тренинг мектептерінің кө бі батыстан келген теориялық тұ жырымдамаларғ а сү йенеді. Топтық психологиялық жұ мыстардың формаларының ө зі бү гінгі кү нге дейін шетелдік ү лгілердің ө згертілген нұ сқ асы болып табылады.

Топтық психологиялық тренинг практикалық психологияның ө зін-ө зі тану жә не ө зін-ө зі жетілдіру дағ дыларын қ алыптастыру мақ сатында қ олданылатын белсенді ә дістерінің бірігуі болып табылады. Сонымен бірге, автор тренингтік ә дістердің клиникалық психотерапия аясында неврозды, алкоголизмді жә не бірқ атар соматикалық ауруларды емдеу барысында қ олданумен қ атар, психикалық жағ ынан сау, алайда жеке басында психологиялық проблемалары бар адамдармен жұ мыс істеу кезінде, оларғ а ө зін-ө зі жетілдіруде кө мек кө рсету мақ сатында қ олданылатындығ ын баяндайды (12).

Психологиялық тренинг – топтық жұ мыстың кез-келген тү рі емес. Бұ л ө зінің мү мкіндіктерімен, шектеулерімен, ережелері жә не мә селелерімен айқ ындалғ ан топтық жұ мыстың ерекше тү рі. Тренинг оқ ытудың тү рі, жаң а дағ дыларды игеру, ө зінің бойынан жаң а психологиялық мү мкіндіктерді ашуды білдіреді. Оқ ытудың бұ л тү рінің ерекшелігі дә ріс алушылар онда белсенді бағ ыт ұ станады. Дағ дыларды игеру ө мір сү ру барысы, мінез-қ ұ лқ ының, сезінулерінің, ә рекеттерінің жеке тә жірибесі процесінде жү зеге асады.

Жоғ арыда аталғ ан автор екі тү сінікті: психологиялық тренинг жә не оқ ыту іс-ә рекеті аясында жү ргізілетін тренингтік дә рістер деп, бө летіндігін ескерейік.

Оқ ыту іс-ә рекеті барысындағ ы тренингтік дә рістер - (мектепте, колледжде, жоғ ары оқ у орнында):

а) барлық оқ у тобына;

б) міндетті тә ртіпте;

в) аптасына бір рет қ ысқ а кездесулер тә ртібінде;

г)оқ у орындарына тә н ө те тө мен психологиялық қ ауіпсіздік жағ дайында - тренингті қ олдануғ а болатын тренингтік ә дістемелердің маң ызды ө згертулері

Тренингтің мә ніне тү сінік беретін кө зқ арастарғ а шолуды тү йіндей келе, аталмыш ұ ғ ымғ а жалпылама анық тама берілетін тағ ы да бір кө зқ арасқ а тоқ талайық. Этностық толеранттық тың жә не осы контексте тренингтік топпен жұ мыс жү ргізу ә дістері мен шарттарын ұ йымдастыру мә селелерін шеше келе Н.М. Лебедева, О.В. Лунаева, Т.Г. Стефаненко тренингті белгілі бір мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан арнайы ү лгіде ұ йымдастырылғ ан топтық жұ мыс ретінде қ арастырады. (14).

Жоғ арыда келтірілген кө зқ арастарды жә не анық тамаларды жалпы қ орытындылау бізге практикалық психологияның бұ л тү ріне келесі сипаттама беруге мү мкіндік тудырады.