Азақ диаспорасының этнографиялық сипаттамасы.

Дә ріс

Тақ ырып: Қ азақ диаспорасының этнодемографиясы жә не егемен Қ азақ стан.

Дә рістің мақ саты: Студенттерге қ азақ тардың елде, егеменді республикалар бойынша, ұ лттық автономиялардағ ы, шет елдердегі санының ө су-кемуін, алып жатқ ан территориясын, диаспора ретінде орнын, қ азақ тардың тарихи отанына орлау туралы тұ жырымдамасының мақ сат-міндеттерін, нә тижелерін, жетістіктері мен кемшіліктерін тү сіндіру.

Тірек сө здер: Демография, этнографиялық, концепция-тұ жырымдама т.б.

Негізгі мазмұ ны мен сұ рақ тар тізбесі: 1. Демографиялық дамуымыздың деректері мен дә йектері. 2. Қ азақ диаспорасының этнографиялық сипаттамасы. 3. Қ азақ тардың тарихи отанына қ айта оралу туралы концепция-тұ жырымдамасы.

Демографиялық дамуымыздың деректері мен дә йектері.

90-жылдары мен 2000-2003 жылдары қ азақ халқ ының орташа жылдық табиғ и ө сімі Қ азақ стан бойынша 120-125 мың, бұ рынғ ы Кең ес Одағ ы кө лемінде 140-150 мың, ал Ә лемдегі барлық жиынтық санымен 165-180 мың адамғ а ө сіп келе жатыр. Қ азақ тардың ө з республикасы – Қ азақ стан ұ лысында алдағ ы жыл ө ткен сайын 0, 6-0, 7 процентке ү лес салмағ ы ү немі артып отыратын болады. 2002 жылдың ортасында қ азақ халқ ының орташа саны, яғ ни Ә лемдегі исі қ азақ тардың толық саны 13 миллион 500 мың ғ а жетті.

1988 бен 1999 жылдар арасында Қ азақ станда олардың табиғ и ө сімі 2, 7 проценттен 1, 1 процентке дейін азайғ ан.

Соғ ыстан соң ғ ы 55 жыл ішінде қ азақ тар саны демографиялық дү мпудің арқ асында 1945-2000 жылдар аралығ ында айтарлық тай 4 есе ө скен болса, ХХІ ғ асыр бойы ұ дайы оның саны екі есе ғ ана ө се алады.

Шет елдердегі қ азақ диаспорасы мен ирреденттерінің жартысы ө з елі – Қ азақ станғ а оралатын болса, онда қ азақ тар саны республикада 20 миллионғ а дейін ө сіп, ал барлық тұ рғ ындар арасында олар 75-80% қ ұ рамақ шы. Бұ л деген Қ азақ станды біртекті унитарлық мемлекет ретінде сақ тап тұ руғ а септігін тигізеді.

азақ диаспорасының этнографиялық сипаттамасы.

Қ азақ халқ ының демографиялық дамуы туралы сө з болғ анда, ә р тү рлі кү рделі тарихи оқ иғ аларғ а байланысты оның аман қ алғ ан санының жан-жақ ты шоғ ыры мен шашырағ аны жайлы, яғ ни Қ азақ станнан тыс жердегі қ азақ диаспорасы туралы айтпай кете алмаймыз.

Дисапора грек сө зі, шашыранды ө су деген мағ ынаны білідіреді. Басқ а жақ қ а кетіп, шашыранды жү ргендердің немесе шоғ ыр болып отырғ андардың ө з атамекеніне қ айтып оралғ андарын репатрианттар немесе оралмандар деп атайды.Ал екі халық тың ортасында отырып, ұ лтаралық ө тпелі жағ дайда қ алғ ан дү бараларды маргиналдар деп атайды. Екі ұ лттың арасындағ ы некеден туғ ан шатыстарды метистер деп атайды. Басқ а жапсарлас жатқ ан мемлекетте болса да, бірақ ө з атақ онысында баяғ ыдан тұ рып келе жатқ андарды ирредент деп атайды.

Қ азақ диаспорасының кең ауқ ымды екенін мына салыстырулар дә лелдей тү седі. Айталық, ө з республикасынан тыс жердегі процентінің жоғ арлылығ ы жағ ынан армян мен тә жіктерден кейінгі ү шінші, ал алыс шетелдегілердің жалпы саны жағ ынан бұ рынғ ы Кең ес Одағ ында саны кө п украиндардан кейінгі екінші орын қ азақ тарғ а тиді. Шетелде болса да, ирредент ретінде ө з атамекенінде тұ рып жатқ андардың ішінде тек азербайжандарды (Ирандағ ы) алғ а жіберіп, тағ ы алдың ғ ы екінші орынғ а шығ ып отырғ ан да қ азақ тар (Қ ытайдағ ы).

Қ азіргі Қ азақ станның территориясы бү кіл қ азақ тың атамекенінің немесе қ азақ топырағ ының тек ү штен екісін ғ ана қ амтиды. Демек, қ азақ тың ежелгі атамекені 4 миллион шаршы шақ ырымғ а жайылып жатыр. Оның 1, 2 мың шаршы шақ ырымының 600 мың шаршы шақ ырымы Ресейде, 200 мың шаршы шақ ырымы Орта Азияда жә не 400 мың шаршы шақ ырымы Қ ытайда қ алды. Екі жарым кө лемдегі Тү ркіменстандай немесе жеті Қ ырығ зстандай болатын осындай кең жерді қ азақ тың ө зі бө тен мемлекеттегі аз санымен мең геріп отыра алмайды... Олар ол жерде екінші (Ресейде) немесе ү шінші (Қ ытайда), тіптен тө ртінші ұ лтқ а айналып отыр.

Қ азақ демографиясы мен диаспорасы бү гін ғ ана зерттеліп жатқ ан жоқ.... Атақ ты этнограф Мұ хаметжан Тынышпаевтың дерегі бойынша 1915 жылы Қ азақ станның қ азіргі шекарасынан тыс жерлерде, атап айтқ анда ішкі Ресейде, Қ ытайда, кө рші Бұ хар ә мірлігі мен Хиуа хандығ ында жә не алыс жырақ тағ ы Ауғ анстанмен бірге ұ зын саны сол кезде 700 мың болып қ алатын қ азақ саны бар екен.

М.Б.Тә тімовтың «Цифрлар шежіресі» атты 1988 жылы жарық кө рген ең бегінде 1959 жылғ ы санақ бойынша қ азіргі алыс-жақ ын он шетелдері бойынша қ азақ тың барлық саны 4.260 мың, соның 1.485 мың сол кездегі Қ азақ КСР-ының сыртында тұ ратыны туралы ғ ылыми қ орытынды жасалғ ан. Сонда 1915-1959 жылдар аралығ ында іштегі қ азақ тар саны 1, 5 есе кемісе, ал сырттағ ылары айтарлық тай 2 есе ө скен.

Қ ысқ аша болса да, енді қ азақ халқ ының саны ө зінің негізгі орналасқ ан кең аумағ ынан сыртқ а қ алай ығ ыса шығ ып кеткені туралы айтайық. Бұ л тарихи ұ зақ ағ ым алғ ашқ ыда «Ақ табан шұ бырынды» кезіндегі кү шті жаугершілікпен басталды. Солтү стік-шығ ыстан баса кө ктеп кірген жоң ғ ар шапқ ыншылығ ынан 1723 жылы шегінен кө шпенді шұ бырындылар оң тү стік-батысқ а қ арай шегіне, сө йтіп қ азіргі Орта Азия жеріне кө п санымен терең деп енуге мә жбү р болды. Жоң ғ ар хандығ ы жең іліс тауып, біржола жоқ болғ аннан кейін қ азақ тар ө зінің ежелгі шығ ыстағ ы жеріне 50 жылдан соң қ айта орала бастады. Бұ л ірге кең ейтіп кө шу 1754 жылдан бастап, дү ркін-дү ркін ә р қ илы тарихи оқ иғ алармен бірнеше рет жалғ аса отыра, екі ғ асырғ а дейін созылып, тек 1934 жылы ғ ана, 30 жыл ойраннан соң ғ ана аяқ талды.

Қ азақ диаспорасының ә рі қ арай кең етек жаюына жаугершіліктен басқ а отаршылдық та тікелей ә сер етті. Алдымен Еділ мен Жайық тың жағ асынан, кейін Есіл мен Тобылдың бойынан жә не Ертістің ө ң ірінен зорлық пен қ уылып, сарытабан сү ргін болғ ан кө шпенді бабабаларымыз Солтү стік-батыстан Оң тү стік-шығ ысқ а қ арай, бұ л жолы қ ырылмаса да, жө ң келе кө шкен.

1916-1921 ж.ж. алты жылғ а созылғ ан ұ лт-азаттық кө терілісі мен ә леуметтік тө ң керіс жә не Азамат соғ ысы жылдарында аштық тан қ ырылғ андары мен оқ қ а ұ шқ андары (900 мың), атамекенінен біржола кө шіп кеткендері бар (200 мың), яғ ни барлық кемушілік миллион адамнан мол асып кеткен.

1931-1933 жылғ ы тікелей «қ ызыл қ ырғ ыннан» барлық шығ ын 2 млн 300 мың адам мен қ ызылдардың қ ысымынан 1.900 мың ы шетке қ арай біржола ү дере ауак кө шкен. Қ азақ та «қ ызыл» деген сө з тек тү сті ғ ана білдірмейді, ол «тым кү шті» деген мағ ынаны білдіреді.

Қ азақ тардың 2005 жылдың басындағ ы барлық саны:

Қ азақ станның ө зінде – 8 млн. 990 мың ғ а тақ алмақ шы.

Бұ рынғ ы Одақ тас, қ азіргі дербес республикаларда – 3 млн. 837мың бар.

Шалғ ай шетелдерде – 2 млн. 263 мың. Ал 2002 жылдың аяғ ы мен метистерін қ осқ анда исі қ азақ саны 15 миллионғ а толады. Соның 12 миллионы «таза» қ азақ тар.