Николай Кузанский - қайта Өрлеу Заманы философиясының ұлы тұлғасы

Николай Кузанский (1401-1464ж.ж.) жас кезінде Падуя университетінде (Италия) оқ ып соң ынан діни қ ызметпен айналысады. Ол ө зінің ой-ө рісінде Орта ғ асырлық философия мен қ айта Ө рлеу Заманындағ ы гуманистік ой-пікірді ұ штастырды. ұ лы ойшылдың діни ең бектерінен басқ а философиялық туындылары да біршама. Солардың ішіндегі ең таң даулысы – ол “Ғ ылыми білімсіздік², - деп аталады.

Енді сол “ғ ылыми білімсіздік² деген қ айшылық ты ұ ғ ымның мә н-мағ насына тоқ талайық. Белгілі бір нә рселер жө ніндегі ақ иқ атты іздеу жолында біз анық талмағ анды анық талғ анмен, белгісізді белгілімен т.с.с. салыстырамыз. Сондық тан, бұ л ө мірдегі шектелген заттар жө нінде белгілі бір пікірлер айту онша қ иын емес. Ал енді шексіздікті зерттеген кезде, біз басқ аша жағ дайғ а кез боламыз. Шексіздікті біз кө з алдымызғ а елестете алмаймыз, оның кө лемі бізге белгісіз, біз оны еш нә рсемен салыстыра алмаймыз. Бұ л адамның (ә р-қ ашанда шектелген) ақ ыл-ойы мен шексіздіктің арасындағ ы қ айшылық Н. Кузанскийдің ойынша, - ғ ылыми білімсіздікті тудырады.

Осы тұ рғ ыдан келгенде Қ ұ дай ү зілді-кесілді тү рде танылмайды - ө йткені, ол шексіздік, оны ешқ андай шектелген бұ л Дү ниедегі заттармен салыстыру мү мкін емес. Егер Қ ұ дай шынайы шексіздік болатын болса, онда ол жаратқ ан Дү ние - шексіздіктің мү мкіндігіне ғ ана ие, олай болса, бір кө кжиектің аржағ ында екіншісі, одан ә рі - ү шіншісі т.с.с. ашылады. Сондық тан, Қ ұ дай танылмағ анмен, ол жаратқ ан Дү ниені танып бір белестен екіншісіне ө тіп терең дей беруге болады.

Бұ л ойын дә лелдеу ү шін Н. Кузанский шең бердің ішіндегі кө п бұ рышты келтіреді. Оның бұ рыштарының санын кө бейткен сайын ол шең берге ұ қ сай береді, ал шексіз ө сірсек - шең берге ұ ласады, екі жағ ы тең ұ шбұ рышты да ұ зарта берсек, оның екі жағ ы бір-біріне жақ ындап шексіздікке жақ ындағ ан сайын бір сызық қ а айналады, яғ ни қ арама-қ арсылық -бір-біріне ө тіп бірегейлікке ұ ласады.

Олай болса, адамның шектелген ақ ыл-ойы шексіздікке, яғ ни Қ ұ дайғ а қ арама-қ арсылық тың бірлігін тү сіну арқ ылы жақ ындай береді. Шектелген заттарды біз шексіздікпен байланыстырып қ арауымыз керек. Ал адам оның сыртында ақ ыл-ой иесі болғ аннан кейін ө зінің санасында бү кіл болмыстағ ы шынайы жә не болуы мү мкін заттардың кейпін сақ тайды. Адам, сондық тан, шығ армашылық қ а жаратылғ ан пенде. Олай болса ол – адамдық Қ ұ дай (Humanus Deus).

Адам Қ ұ дайғ а, ә сіресе, ө зінің ақ ыл-ойы арқ ылы жақ ындайды. Ол кү рделі жә не ү ш қ ұ рамдас бө ліктен тұ рады. Ол сезім мен елестеу (Sensus), ақ ыл-ой (ratіo) жә не зерде, парасат (іntellectus). Ақ ыл-ой сезім мен зерденің арасындағ ы дә некер.

Сезіммен тығ ыз байланысты ақ ыл-ой ғ ылымды тудырады. Бірақ, адамның таным мү мкіндігі ол екеуімен сарқ ылмайды. Тіпті сезім мен ақ ыл-ойдың тұ рпайы турлері жануарларда да бар. Адамның басқ а тіршіліктерден ү зілді-кесілді айырмашылығ ы - ақ ыл-ойдың зердемен байланысында. Соң ғ ы толығ ымен жануарларда жоқ.

Зерде арқ ылы біз Дү ниеденің ең терең алғ ашқ ы негіздеріне дейін жете аламыз, метафизикалық сұ рақ тарғ а жауап береміз. Зерденің “сезімдік-денелік² Дү ниеге еш қ атысы жоқ “Ол уақ ыттан да, ө тпелі дү ниеден де тыс, олардан абсолютті ерікті². Егер сезімдік жә не ақ ыл-ой танымы жағ алай қ оршағ ан ортағ а тә уелді болса, зерде олардың бә рінен тә уелсіз, ол Қ ұ дайдың ақ ыл-ойына жақ ын, сондық тан, ол ең жалпы, тұ рақ ты, ө шпейтінді аша алады.

Ә рине, ә р адам қ анша ұ лы болса да - ө з заманының тұ лғ асы. Сондық тан Н. Кузанский Сенім мен Зердені салыстыра келе, сенімді жоғ ары тұ тады. Бірақ ол соқ ыр сенім емес, ө йткені “Зерде сеніммен бағ ытталады, ал сенім зерде арқ ылы анық талады². Тек Зерде арқ ылы ғ ана біз шексіз Қ ұ дайғ а жақ ындай аламыз. Қ ұ дай барлық жерде болғ аннан кейін - ол “бә рі², ал еш жерде оның тұ рақ танып қ алмағ анынан кейін - ол “бә рінің жоқ тығ ы². Бү кіл Ғ арышты ө зі ішінде қ амтығ аннан кейін – ол “абсолютті максимум², ал сонымен бірге ол кө зге ілінер-ілінбес кішкентай да болғ аннан кейін - ол “абсолюттік минимум². Абсолютті максимум мен минимумның екі ортасында кө з алдымыздағ ы бү кіл Дү ние орналасқ ан.

Ақ иқ атқ а жету мә селесіне келер болсақ, бұ л жолда ө зінің қ арама-қ арсылығ ы - жалғ андық пен бірге беріледі. Ақ иқ ат пен жалғ андық кү н мен тү н, сә уле мен тү нек сияқ ты. Ең жоғ арыдағ ы жарық қ а толы дү ниенің ө зінде қ араң ғ ылық бар, ал тө менгі дү ние қ араң ғ ығ а толы болғ анымен сә уледен толығ ынан қ ұ р емес. Олай болса, ең терең білімнің тайыздығ ы айқ ындала тү седі. “Нағ ыз білетін ө зінің білмейтінін біледі².

Қ орыта келе, Н. Кузанский философиялық қ ө зқ арастарының болашақ, Жаң а дә уірдегі ой-пікірге ө зінің зор ә серін тигізгенін атап ө туіміз керек.