Г.В.Лейбниц және оның монадологиясы

Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646-1716) - ХУII ғ асырдағ ы немiс рухы туғ ызғ ан терең де жан-жақ ты дамығ ан ғ алым - философ. Екiншi жағ ынан ол - математик, физик, саясаткер, тарихшы, қ ұ қ тануушы. Лейпциг университетiн бiтiрген. Онда ол қ ұ қ танумен қ атар логика жә не математика пә ндерiмен айналысқ ан. Университеттi бiтiргеннен кейiн екi ғ ылым саласынан докторлық диссертация қ орғ айды (логика мен қ ұ қ танудан). Аз уақ ыт дипломатикалық қ ызметте Париж қ аласында болып, Германияғ а қ айтып келгеннен кейiн ө мiрiнiң аяғ ына дейiн ғ ылыми жұ мыстармен айналысқ ан.

Негiзгi ең бектерi “Адам зердесi жө нiндегi жаң а тә жiрибелер ², “Теодицея ², “Монадология ² т.с.с.

Онтологиялық мә селелер

Лейбниц алдында ө ткен философтардың (Декарт, Спиноза) болмыс жө нiндегi iлiмдерi оны қ анағ аттындырмайды. Расында да, Декарттың екi бiр-бiрiне тә уелсiз субстанциялары дү ниенi қ ақ қ а бө лiп, олардың бiрегейлiгiн дә лелдеу ұ шiн ол Қ ұ дай идеясын ең гiзуге мә жбү р болды. Ал Спинозағ а келсек, ол бiр ғ ана субстанцияны мойындағ анымен, оның екi атрибуты - созылу мен ойлау - бұ рынғ ысынша бiр-бiрiнен тә уелсiз болып қ ала бердi. Бұ л екi ұ лы философтар дү ниенiң шексiз ә р-тү рлiлiгiн ө здерiнiң онтологиясында дұ рыс тү сiндiре алмады.

Олай болса, Лейбництiң қ ойғ ан негiзгi мақ саты - тү бi бiр, сонымен қ атар шексiз ә р-тү рлi субстанцияларды табу қ ажеттiгiнде болды.

Лейбництiң ойынша, жаң ғ ыз ғ ана субстанциядан қ айталанбайтын шексiз ә р-тү рлi заттар пайда болуы мү мкiн емес, сондық тан сапалы кө птү рлiк субстанция ұ ғ ымын мойындау қ ажет. Болмыстың терең табиғ атының ө зi кө псапалық тан тұ руы керек. Сондық тан дү ниедегi субстанциялардың саны шексiз жә не сапа жағ ынан ә р-тү рлi. Бiрақ, олар бытырағ ан (хаос) емес, белгiлi бiр тә ртiпке келiп жү йеленген.

Мұ ндай ой-ө рiсi Лейбництi дү ниенiң негiзiнде жатқ ан ө те ұ сақ, ө з-ө зiне жеткiлiктi, iштей неше-тү рлi кү штерге толы монадаларды (monos, - грек сө зi, -бiр) мойындауғ а ә келдi. Монадалар негiзiнен алғ анда физикалық ұ сақ бө лшектер емес, онда ол Демокриттiң атомына ұ қ сас болар едi. Олар кең iстiкте ешқ андай орын алмайды, оның заттық ө лшемi жоқ. Монадалар - рухани-жандық, органикалық - сапалы нү ктелер, ә рбiреуi тек ө зiне тә н даму сатысында. Ө зiне ғ ана тә н ерекшелiктерi бар, бiр-бiрiн қ айталамайтын тұ лғ алар сияқ ты, монадалар да ә р-тү рлi. Олардың бiр-бiрiне ұ қ састығ ы - тек қ ана олардың бө лiнбейтiндiгi мен мә ң гiлiгiнде.

Сө зсiз, мұ ндай ойларғ а Лейбництi Левенгуктың микроскопты жасап адам ұ рық тарын ү лкейтiп кө рсетуi себеп болса керек.

Лейбництiң монадалары iс-ә рекетке толы, олардың ә рбiреуi мә ң гiлiк ө згеру, жетiлу толқ ынында. Монадалар рухани нү кте болғ аннан кейiн ә р-тү рлi iшкi кү штерге толы, олар ө здерiн шындық қ а айналдыру жолында материалдық ө мiрдi, физикалық процестердi тудырады.

Монадаларды жете тү сiну ү шiн ойшы адамдардың ө мiрiмен оларды салыстырады, ө йткенi, адамның жан-дү ниесiнiң ө зi ә р-тү рлi монадалардан тұ рады. Мысалы, ә рбiр тұ лғ а ө зiнiң ө мiрiнiң шең берiнде ү не бойы ө згергенмен, бiрақ сол тұ лғ а болып қ алады - монадалар да сол сияқ ты.

Адамдар бiр-бiрiне ұ қ самағ анмен, қ оғ амда ә р-тү рлi топтарғ а бө лiнiп ө мiр сү редi, монадалар да сол сияқ ты..

Ә рбiр монада - ө зiнше жабық ғ арыш. Лейбниц “монадалардың ә йнегi жоқ, сондық тан ешнә рсе оғ ан кiрiп, ешнә рсе одан шығ а алмайды², - дейдi. Монада басқ а монадаларғ а ө зiнiң ә серiн тигiзе алмайды, басқ алардан да ә сер ала алмайды. Олардың ә рбiреуi - ө з-ө зiне жеткiлiктi жә не ө зiн-ө зi шектеген.

Бұ л арада ө те қ иын сұ рақ туады. Егер олар бiр-бiрiне ө з ә серiн тигiзе алмаса, онда Дү ние бытырап тә ртiбi жоқ тұ ң ғ иық болып кетпей ме? Лейбництiң ойынша, бiздi қ оршағ ан Ғ арыш, Дү ние - болуы мү мкiн дү ниелердiң ең тамашасы, ондағ ы монадалар жү йеге келтiрiлген, ү йлесiмдi тү рде ө мiр сү редi. ө йткенi, олар алдын ала орнатыл ғ ан сә йкестiктiң негiзiнде ө мiр сү редi.

Дү ниеде алдын-ала сә йкестiк орнату мә селесi Лейбництiң Теодицея деген ұ ғ ымымен берiледi (teos, - грек сө зi, - қ ұ дай, dike, -ә дiлеттiлiк, бү кiл сө з Қ ұ дайды ақ тау идеясын бередi).

Монаданың iшкi ө згеру, даму сатысын кө рсету ү шiн Лейбниц тағ ы да оны адамның жан-дү ниесiмен салыстырады.Тү йсiктер, аң лау, қ абылдау, ө зiндiк сана - бұ л рухани даму сатылары. Монадалар адамдар сияқ ты осындай сатылардан ө тедi.

Ең тө менгi дә режедегi монадалар негiзiнен тау-тас, жер, шө птерден тұ рады. Олардың рухани дамуы ө те тө мен, олар “тү с кө рмей ұ йық тайды².

Екiншi сатыдағ ы монадалардың тү йсiктерi, аң лаулық қ асиеттерi бар. Олардың сана сезiмi ә лi кө мескi, iс-ә рекеттерi ә лi енжар болып келедi. Оларғ а негiзiнен жануарларды жатқ ызуғ а болады.