Философиядағы сана мәселесі

Болмыстың екінші таң ғ ажайып тү рі – ол сана, рух, жалпы алғ анда, адамның психикасы. Гносеологиялық (танымдық) тұ рғ ыдан қ арағ анда, сана – Дү ниені бейнелеудің ең биік, тек адамғ а ғ ана тә н идеалдық формасы. Оны біз болашақ “танымғ а” арналғ ан тарауда кө лемді тү рде талдаймыз.

Сана – материя емес, оны қ олғ а ұ стап сындырып, я болмаса, ауызғ а салып дә мін байқ ап, мұ рынғ а жақ ындатып иісін анық тауғ а т.с.с. болмайды. Болмыстық тұ рғ ыдан кең тү рде қ арағ анда, сана – адамның ішкі жан-дү ниесі, адам белсенділігінің психикалық дең гейі. Ал оны нақ тылай келсек, ол, ә рине, адамның ой толғ аулары. Бірақ, ол онымен бітпейді. Ойлау, рационалдық таным – сананың ө зегі болғ анмен, оғ ан адамның сезім толқ ындары да кіреді: адам қ уанады, ренжиді, ашуланады, шаттанады, сү йеді, жек кө реді т.с.с. Егер де біз кең тү рде адамның психикасын алатын болсақ, оғ ан санамен қ атар бейсаналық та кіреді. З.Фрейдтің уақ ытында ашқ ан бұ л жаң алығ ының қ азіргі ө мірдегі маң ызы ө те зор. Сонымен қ атар, санағ а тең емес адамның ырқ ы да (воля) бар. Кейбір жағ дайларда адам санағ а сыймайтын, оғ ан қ арсы нә рселерді жасауы мү мкін. Ф.Ницше уақ ытында айтқ андай “нағ ыз адам” толқ ынмен бірге емес, оғ ан қ арсы жү зиді.

Адам Дү ниені саналы тү рде бейнелеп қ ана қ оймай, сонымен қ атар, ө з ішкі жан-дү ниесіне сараптау жасайды – міне, осы сә тте оның рухы оянады. Рух категориясы біздің жақ ында ө ткен тарихымызда дінмен байланыстырылып, ал “кең ес тоталитаризмі” соң ғ ығ а қ арсы болғ аннан кейін, философиялық ә дебиетте ө те аз қ олданды. Негізінен алғ анда, рухқ а ғ ылымдағ ы жетістіктер, қ оғ амдық сана формалары жатқ ызылды. Тек бү гінгі таң да ғ ана бұ л категорияның маң ызы ө суде (рух жө нінде кө лемді тү рде қ араң ыз: “Мырзалы С.К. Модернизация общества: взаимосвязь политики и морали., Костанай, 1988, стр.220-264).

Жалпы алғ анда, рух дегеніміз – адамның ө зіндік сана-сезімі, ө з-ө зіне “сырттай қ арап” бағ а беруі, ө з ө мірінің мә н-мағ насы мен қ атар, жалпы Дү ние жө нінде ойлауы-толғ ауы, тебіренісі жатады. Бұ л тек дамығ ан адамғ а ғ ана тә н нә рсе. Қ айсыбір жануарды алсақ, ол ө з-ө зін бұ лдыр сезінеді, ө зін жағ алай ортадан бө лек алып, оғ ан қ арсы қ ойып қ арай алмайды. Оғ ан қ абілетті – адам ғ ана.

Жеке адамның рухымен қ атар, белгілі бір халық тың рухы жө нінде де айтуғ а болады. Мысалы, қ азақ халқ ының руханияты, демек, оның ө зіне тә н дү ниесезімі, қ ұ ндылық тары. Оны ә дебиетте “объективті рух” деген категория арқ ылы береді.

Сонымен қ атар, рухтың жетістіктері ғ ылыми, кө ркем шығ армалар арқ ылы ө мір сү руі мү мкін. Оны “объективизацияланғ ан рух” дейміз. Мысалы, қ айсыбір ұ лы суретшінің туындысын қ абылдағ анда, біздің рухани ө міріміз ү лкен тебіреністе болып, сан-алуан сезімдер мен ойлар жан-дү ниемізге келеді. Ә рбір адам ө зінің рухани болмысына байланысты “Венера” мү сініне ә р-тү рлі қ арайды. Біреуі оны “қ ұ діретті тең десі жоқ ә семдік” ретінде қ абылдаса, тайыз надан адам оғ ан “нә псілік” тұ рғ ыдан қ арауы мү мкін. Симфония, я болмаса, басқ а саз формаларын қ абылдағ анда да соғ ан ұ қ сас тебіреністе боламыз, т.с.с.

Дегенмен де, рухтың “негізгі ү йі” – нақ тылы ө мір сү ріп жатқ ан тірі адамның ішінде. Оғ ан ақ ыл-ой, парасат, борыш, ар-ұ ждан мен ұ яттық аяныш, адалдық, махаббат пен сү йіспеншілік, ізгілік пен ақ иқ ат, ә семдік, ү міт пен сенім, еріктік пен ә ділеттілік т.с.с. жү здеген категориялар жатады. Мысалы, Н.А.Бердяевтің айтуына қ арағ анда, “рух дегеніміз ақ иқ ат, ізгілік, ә семдік, еріктік пен мә н-мағ на…Рух дегеніміз – адам ішіндегі оның қ ұ дайлығ ы” (қ араң ыз: Н.А.Бердяев. Философия свободного духа., М., Мысль, 1994). Расында да, “Сенің осы Қ ұ дайың бар ма? ”, - деп ашына айтқ анымызда – адам руханиятының тайыздығ ын кө рсетпейміз бе? Олай болса, адам руханиятының ө зегі неде?, - деген сұ рақ пайда болады. Бұ л талай ойшылдарды тебіренткен сұ рақ болатын.

Орыстың ұ лы ойшылы Ф.М.Достоевский “Дү ниені сақ тап қ алатын Ә семдік қ ана”, - дейді. Ә рине, кө бісінде, ә семдікке ұ мтылғ ан адам зұ лымдық қ а бармайтыны хақ. Сонымен қ атар, біз ө мірде “салқ ын лебі” бар – адамды адамнан алшақ тататын - ә семдікті кө ріп жү рген жоқ пыз ба?

Рухты білім, ғ ылыммен де тең еуге болмайды. Ядролық физиканың жетістіктерін пайдалану жолында адамзат атомдық электр стансаларынан басқ а неше-тү рлі жан тү ршігерлік қ ару-жарақ жасағ ан жоқ па? Қ азақ тың ұ лы ойшылы Шә кә рімнің ХХ ғ. басында-ақ ар-ұ жданның бақ ылауынан шық қ ан ғ ылымның адам тү ршігерлік салдарларғ а ә келуі жө ніндегі идеяларын еске алсақ -та болғ аны.

Сондық тан, Шә кә рім рухтың ө зегін ар-ұ жданнан кө рген болатын. Бұ л пікірді ұ стағ ан философия тарихындағ ы И.Кант, Абай, С.Л.Франк сияқ ты ойшылдарды келтіруге болады. ХХ ғ. экзистенциализмнің кө рнекті ө кілі В.Франкл “ар-ұ ждан – адамның ішкі Қ ұ дайы”, - деген болатын.

Біршама зиялылар рухтың ө зегін махаббат, сү йіспеншіліктен кө реді. Орта ғ асырдағ ы Августиннің айтқ анындай, “сү й, содан кейін не істесең де болады”. Тек қ ана сү ю арқ ылы басқ а адамның жан-дү ниесін ақ тара ашуғ а мү мкіндік аламыз. Нағ ыз махаббат сү йген адамның ә лі де болса ашылмағ ан жақ тарын сыртқ а шығ арып, оны гү лдетіп, шығ армашылық жолғ а итереді. Дү ниені тану – тек қ ана табиғ аттың заң дылық тарын ашу ғ ана емес, сонымен бірге оны шын жү регің мен сү юге тең. Бұ л танымның онтологиялық терең іргетасы. Тек қ ана сү ю арқ ылы, ө зің ді осы Дү ние деген мұ хиттың бір қ ұ рамдас тамшысы ретінде сезінгенде ғ ана зерттелетін заттың ішкі сырын ашуғ а мү мкіндік аласыз.

Оқ ырман ө з дү ниесезімінің ерекшеліктеріне байланысты ө з руханиятының ө зегін табар деген ойдамыз. Ал, қ алам иесіне келер болсақ, рухтың ө зегі ретінде ар-ұ жданды қ арайды. Бү гінгі қ айшылық қ а толы адамзат мә селелерін шешу тек саясаттың қ олында емес, - ол ә р адамның рухани-адамгершілік жетілуімен байланысты, - деген ойдамыз. “Мұ ндай қ илы заманда тек ар-ұ жданын басымқ ы қ ойғ ан адамзат ө з ө мірін сақ тап қ алады”, - дер едік.