І. Фразеология

Кіріспе

Зерттеу тақ ырыбының маң ыздылығ ы.

Талқ ыланып отырғ ан тақ ырып «фразеологизмдердің антонимдік қ олданысы». Бұ л мә селе лексикология саласында ә лі кү нге дейін толық қ аралмағ ан, жан-жақ ты терең талдауды қ ажет ететін тақ ырып. Біздің тілімізде фразеологизмдік антонимдердің маң ызы ө те зор. Жалпы бұ ларды тек лингвистикамен байланыстыру жеткіліксіз, фразеологизмдердің табиғ атын тү сіну ү шін тарих, ә дебиет, этнолингвистика, риторика т.б. ғ ылым шең берінде қ арау керек.

Фразеологизмдерге терең ү ң ілу арқ ылы біз тарихымызды, ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү р, ұ лттық болмысымызды терең танимыз.

Тіл байлығ ымыздың бірінші кө рсеткіші болып табылатын фразеологизмдер қ азіргі кезде де толық зерттеуді қ ажет етіп отыр, ә сіресе фразеологиялық антонимдерді зерттеу керек. Оларды кезең дерге, тақ ырыптық топтарғ а бө лу кө птеген жұ мбақ тарғ а шешім болары анық. Тіліміз қ аншалық ты орамды бай болса, соншалық қ ты зерттеуді, тануды талап етеді.

Жұ мыстың мақ саты: Тіл білімінің, фразеология саласына нақ ты тоқ тала отырып, фразеологизмдердің зерттелу тарихын, оның қ арастыратын мә селелерін, тұ рақ ты сө з тіркестерінің сө здік қ ордағ ы ролін, мазмұ ны мен мә нін ашып кө рсету.

Фразеологиялық антонимдердің болашақ та зерттелуге тиісті жаң аша бағ ыттарына шолу жасау. Тұ рақ ты сө з тіркестерінің антонимдік қ олданысының табиғ атын аша отырып, оларғ а диохрондық жә не синхрондық тұ рғ ыдан қ арау.

Фразеологиялық антонимдердің кө ркем шығ армалардағ ы қ олданысын, сонымен қ атар халық тық ұ ғ ым, таным тү сінігімен, ұ лттық санамен (этнолингвистикамен) тығ ыз байланыстылығ ын қ арастыру:

І. Фразеология

Фразеология – қ ұ рамы мен қ ұ рылымы тұ рақ ты; сө йлеу кезінде констукцияланбау; даяр қ алпын сақ тай отырып қ олданылатын; мағ ына тұ тастығ ы мен тіркес тиянақ тылығ ы тә н бейнені тұ рақ ты тіркестердің қ азіргі кү йін жә не тарихи қ алпын зерттейтін тіл білімінің саласы. Осының негізінде фразеология қ азіргі немесе диохронды деп бө лінеді. Фразеологияның зерттеу нысаны – фразеологиялық оралымдар. Олар фразеологизмдер, фразеологиялық бірліктер немесе фраземалық бірліктер деп аталады. Дегенмен термин ретінде оны фраземика деп атағ ан дұ рыс.

«Фразеология» термині жеке лингвистикалық пә н ретінде 20 ғ асырдың 40 жылдарында дү ниеге келді. Алғ аш сала ретінде зерттеген В.Виноградов. Одан кейінгі зерттеген орыс ғ алымдары В.Л.Архангельский, В.К. Жуков, В.И.Зимин т.б.

Кез-келген халық тың халық тығ ы мен ұ лттық болмысын танытатын оның ө нері болса, сол ө нердің алды – қ ызыл тіл, - деп халық даналығ ында айтылғ андай, тілдің байлығ ын, терең тұ ң ғ иық сырларын ашқ ан сол тілде сө йлейтін халық тың даналығ ы екені сө зсіз.

Тілдің бейнелігін, байлығ ын арттыра тү сетін сө здік қ ордың ауқ ымды бө лігін қ ұ рап тұ ратын тілдік бірліктер – фразеологизмдер. Олар халық тың тұ рмыс-салтының, ә дет-ғ ұ рпының, мінез-қ ұ лқ ының, ө мір сү ру ортасының, экономикалық жә не саяси кө зқ арастары мен ө згерістерінің айнасы.

Қ азақ тіл білімінде ең алғ аш XX ғ асырдың 40 жылдарында профессор С. Аманжолов идиомалық тіркестер менфразеологизмді зерттеуді қ олғ а алу керектігін атап ө тіп, олардың ғ ылыми бағ ыттарын кө рсеткен.

Тұ рақ ты тіркестерді екіге бө луге болады.

1) Образды пернелі қ ұ рама (идиомдық тіркес)

2)Бернесіз қ ұ рама (фразеологизмді тіркес)

Осылар сияқ ты қ азақ тіліндегі кейбір сө йлемдерді басқ а тілге тура аударғ анда олар тура мағ ынадан басқ а мағ ына беріп кетсе, сө здердің грамматикалық формағ а дұ рыс жауап бермегені деуге болады. Бұ л – идиомды айыруда негізгі критерий.

С.Аманжолов кейінгі жылдары жазғ ан ең бектерінде де фразеология мә селесіне тоқ талды. 1980 жылы жазғ ан ең бектерінде тұ рақ ты тіркестерге диалектологиялық деректерден кө птеген фактілер келтіріп, оларды қ азақ ә деби тілімен салыстыра зерттейді. «Қ азақ тілі идиомалар мен фразеологиялық тіркестерге ө те бай. Біздің ойымызша, идиомалық жә не фразеологиялық оралымдар қ азақ халқ ының ойлау жү йесін зерттеуді жә не тілдегі мазмұ ны мен форманы қ арастырудың тамаша нысанасы бола алады» деп кө рсетті. (Аманжолов 1994 ж.)

Тү ркітанудағ ы фразеологизм туралы зерттеулер осыдан кейін кең ауқ ымда зерттеле бастады. Тілдің байлығ ыын кө рсететін бір тілді жә не екі тілді сө здіктер шық ты. Алғ ашқ ы фундаментальды қ ұ ралды І.Кең есбаев 1977 жылы басып шық ты. Біздің негізгі тақ ырыбымыз фразеологизмдердің антонимдік қ олданысы. Ал Кең есбаев фразеологизмнің мағ ыналық тү рлеріне тоқ талмағ ан.

Фразеологизм ғ ылымында қ азір ә р тү рлі бағ ыттар бар. Қ азіргі кө зқ арас бойынша фразеологизмдерді ө зіндік белгілеріне қ арай ажыратып, оның тү рлерін мағ ыналық белгілерін, қ ұ рылысын, сө з табына қ атысын, синоним, антоним, полисемия т.б.тү рде келуін, фразеологияның кө п варианттылығ ын ашып зерттейді.

Біздің негізгі тақ ырыбымыз «фразеологизмнің антонимдік қ олданысы». Тұ рақ ты сө з тіркестерінің антонимдік қ олданысын зерттеу ү шін біз алдымен фразеологизм деген не екеніне тоқ таламыз.Фразе ологизм деген – тұ рақ ты сө з тіркесі, негізгі қ асиет – оны бө ліп жаруғ а келмейтін идиомалығ ы мен тұ рақ тылығ ында. Келесі мақ сат – фразеологизмнің нысанасын анық тап оның сө з тіркестерінен ерекшелігін белгілеу.

Фразеологияны толық тү сіну ү шін фраземаның табиғ атын анық тау, оның кө лемін, қ ұ рамын, шекарасын анық тау; фразеологизмнің сеантикалық мә селері; фраземаның семантикалық жү йесінің қ ұ рылымы, олардың топтастырылуы, тарихи дамуы мен пайда болу кө здері т. б. мә селелер жатады. Фразеологизмнің бірлігі болып табылатын фраземалар дегеніміз – қ ұ рамындағ ы лексикалық компоненттер мағ ыналары мен оның тұ тас мағ ынасының еш байланысы жоқ, ауыспалы, бейнелі мағ ынадағ ы сө здердің тұ рақ ты тіркесі. Мысалы: «ит арқ асы қ иянда» фраземасы «ө те алыс», «мұ рыннан шаршылу»,»қ атты шаршау», «аузынан ақ ит кіріп, кө к итшығ у», «долданып ұ рсу» т. б. фраземаның тұ тас, ортақ мағ ынасы оның қ ұ рамындағ ы сө здердің компоненттік мағ ынасымен еш байланысы жоқ.

Фраземалар еркін сө з тіркесі емес. Сондық тан да фразеология лингвистикалық пә н ретінде фразема жасам компоненттерінің (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, семантикалық) арақ атынасы механизмнің негізінде шектеулі тіркестердің жасалуын, ол сың арлардың (компоненттердің) мағ ына тұ тастығ ын жасаудағ ы ролін зерттейді. Фраземаның табиғ аты мен қ асиеттері оларды сө здермен, еркін сө з тіркестерімен, сө йлеммен салыстырғ анда байқ алады.

Мұ ндай салыстырудың ө зіндік себептері бар:

Фраземаның фразема жасандық компоненттері – сө здер; фразема сө йлеуде сө з орнына қ олданылады; қ ұ рылымы жағ ынан сө з тіркестері мен сө йлемге сә йкес келеді. Мысалы: Онсыз да қ ан жү регі қ ақ жарылып жү р ғ ой. Абай Тоғ жанды жұ бата алмай ет жү регі елжіреп қ айтқ ан. (М.Ә)

Барлық фразема қ ұ рамындағ ы фраземажасам компоненттер сө здер, алфразема сө йлемде тұ тас қ алпында жеке сө здер функциясын атқ арып тұ р. Қ ұ рылымы жағ ынан қ арастырсақ, келтірілген сө йлемдегі фразема қ ан жү регі қ ақ жарылып, ет жү регі елжіреп, яғ ни сө з тіркесінің моделімен жасалып тұ р.

Келесі мә селе фразема мағ ынасын сө збен ауыстыруғ а болу немесе болмау қ асиетіне негізделген. Фразема сө збен бірдей дә режеде мағ ына мен грамматикалық категорияғ а ие бола алады. Бұ л – бірінші кө зқ арас.

Мысалы: қ ан жұ ту – қ айғ ыру, қ ара қ ылды қ ақ жару, ә ділдік. Фразема мен сө здердің мағ ыналары тепе-тең болғ ан жағ дайда олардың грамматикалық категориялары да ортақ болады, яғ ни лексикалық бірліктерге тә н заттық, сындық, мезгілдік, қ имылдық категориялары негізінде тү рлене алады.

Бірақ ә рқ ашан фраземаның мағ ынасын сө збен алмастыруғ а бола ма, болғ ан жағ дайда да толық сол мағ ынаны беруге сө здің қ ұ діреті жете ме деген сұ рақ тар туады.Алайда сө з фразема мағ ынасын толық дә режеде бере алмайтынын мойындау керек. Сө збен алмасқ ан фраземаның мағ ынасын элементтерінің біршама бө лігі сыртта қ алып отырады. Мысалы: ит пен мысық тай болу «ө ш, араз, қ ас» деген сө збен алмастыра аламыз, бірақ тұ рақ ты тіркес беріп тұ рғ ан информацияның біршамасы тасада қ алып қ ояды, бұ л тіркестің мағ ынасы «жанжалдасу» ғ ана емес «бірін-бірі жек кө ретіндігі соншама, олар ә рқ ашан бір-біріне ө ш ү стінде» деген мағ ынада қ олданылады.

Сонымен қ атар лексика-грамматикалық тұ рғ ыдан да сө збен фразема арасында толық ү йлесімділік бола бермейді. Мысалы: соң ғ ы сың ары зат есім болып келетін фраземаның барлығ ына да зат есімнің грамматикалық категориясы тә н емес. Мысалы: ат ү сті «ү стіртін», кө з ұ шында «алыста» ақ қ ар, кө к мұ з «суық та, қ ыста» т. б. Фраземаның негізгі сың арлары зат есімнен бола тұ рып олардың тұ тас мағ ынасы ү стеудің қ ызметінде қ олданылып тұ р. Сондық тан сө з бен фраземаны салыстырсақ, фраземаның салмағ ы ауырлау, яғ ни екі номинативтік бірлік арасында айырмашылық бар, дегенмен бұ л айырмашылық олардың арасында қ атты ұ қ сас белгілерді жоқ қ а шығ ара алмайды. Себебі, біріншіден, фразема қ ұ рамындағ ы сө здер мағ ынасы мен олардың тұ тас мағ ынасын салыстыруғ а болмайды, тұ рақ ты тіркестің жеке компоненттері ө здерінің лексикалық мағ ынасынан айырылғ ан, семантикалық жағ ынан қ айта қ ұ рылғ ан, жаң адан жасалынғ ан. Мысалы: екі кө зі тө рт болу «зарығ а кү ту», ү ріп ауызғ а салғ андай «ә демі», екіншіден фразема мағ ынасының кө лемін сө збен тең естіру мү мкін емес; ү шіншіден сө здің лексикалық мағ ынасы мен фраземаның фразеологиялық мағ ыналары арасында сә йкестік бар болғ анымен де, олар ә р тү рлі қ ұ рылымдарғ а ие. Сө з қ ұ рылымы ең кішкентай тілдік элемент – морфемадан тұ рса, фразема компоненттердің шығ у тө ркіні – сө здер. Сондық тан сө з – тұ тас, бү тін тұ лғ а, ал фразема – жеке дара тұ лғ а. Басқ аша қ арасақ сө з бір екпінді, ал фраземалар екі немесе одан да кө п екпінді боп келеді.

Фразема мен сө з тіркесінің арасындағ ы ұ қ састық – фраземаның тү п- тө ркіні –сө з тіркесінде жатыр. Екі тұ лғ а да толық мағ ыналы сө здердің тіркесуінен жасалғ ан. Ал айырмашылық тары: фразеологизмдер даяр қ алпында қ олданылуы, ал сө з тіркестері сө йлеуде жасалады. Фразеологизмдердің мағ ыналарының бү тіндігі мен тұ тастығ ы, сө з тіркестер мағ ынасының ыдыраң қ ылығ ы, яғ ни қ ұ рамындағ ы компоненттері жеке мағ ынада қ олданылатындығ ы. Мысалы: қ ол алысу «келісу, шарт жасау» болса, еркін мағ ынасында ә р сө з ө зінің жеке тура мағ ынасын сақ тауғ а фраземаның омонимдес еркін тіркестен айырмашылығ ы: даяр қ алпында қ олданылуы жә не тұ рақ тылығ ы. Фраземаның тұ тастығ ы дегеніміз белгілі бір ситуацияны бө ліп- жармай тізбектеп, бейнелеп кө рсете алуы. Мысалы: тумағ ан сиырдың уызынан дә м ету «бос қ иялдау» фраземасын «шағ ын сюжетті мә тін» деп тануғ а болады. Ол мә тіннің мазмұ ны...Шал мен кемпір болыпты. Бір сиырғ а зар болыпты. Екеуі армандапты... Шіркін, сиырым болса, ол бұ зауласа...Фраземаның пайда болуының негізінде ситуация жатыр. Ол екшелеп, қ ысқ арып, белгілі бір бейнеге бағ ытталып «тоқ сан ауыз сө здің тобық тай тү йіні» болып табылатын фразема жасауғ а ұ йытқ ы болады.

Фраземаның номенативтік тұ тастығ ы оны қ ұ растырушы сың арлардың мағ ынасымен ә лдеқ айда басым, «шексіз бақ ытты, ә лемге симайтын қ уаныш» басы кө кке бірақ елі жетпеді немесе «қ атты уайымғ а, қ айғ ығ а салыну» жү регін жара тілу.

Фраземалардың жасалу тұ лғ алары мен қ ұ рылымы жағ ынан еркін сө з тіркестері мен сө йлемдерден еш айырмашылығ ы жоқ болса, фраземалардағ ы тұ тастық бө ліп-жаруғ а келмейтін бү тіндік, олардың мағ ынасының беріктігінен келіп шығ ады. Қ ұ рылысы тұ рғ ысынан сө з тіркестерімен барабар фразеологизмдердің номинативтік тұ тастығ ы фраземалық таң баның екі жақ тылығ ымен байланысты, яғ ни таң балаушы мен таң баланушы арасында сә йкестік жоқ болады. Еркін сө з тіркестері мағ ынасымен оларды қ ұ растырушы сың арларының арасында тура байланыс кө рініп тұ рады.

Фраземаның даяр қ алпында жұ мсалуы дегеніміз – олардың сө йлеуде жиі қ айталанып қ олданылуы. Бірақ даяр қ алпында жұ мсалу тек фраземаларғ а тә н емес, тілімізде қ ұ ранды терминдер (ит бү лдірген), кейбір атаулар (аяқ киім), мақ ал-мә телдер (айдағ аны жеті ешкі, ысқ ырығ ы жер жарады), қ анатты сө здер мен афоризмдер (Ғ ылым таппай мақ танба) т.б.сө йлеу кезінде жасалынбай тілде даяр қ алпында пайдаланылады. Ал ырымшылдық мақ ал- мә телдердің қ ұ рамындағ ы сө здер лексикалық мағ ынасын толық сақ тап, сө йлем мү шесіне талдауғ а келеді. Сонымен қ атар фраземалар синтаксистік, морфологиялық нормаларғ а сү йеніп жасалады. Мысалы: ақ ылғ а жең діру, кө ң ілге қ онымды, басқ а шығ ару. Барыс септігін мең геретін етістікті сө з тіркесі; басты қ атыру, кө здіжұ му, желкені қ асу табыс септігін мең геретін етістікті сө здер.

Фраземалар келесі қ асиеті – тұ рақ тылық.

Фраземада екі тү рлі тұ рақ тылық болады.

1)Салыстырмалы тұ рақ тылық.

Жалпы фраземағ а варианттылық тә н (басы) тө бесі (кө кке) аспанғ а (жету). Олар қ олданылу барысында морфологиялық ө згерістерге ұ шырайды..

2)Тіркес тұ рақ тылығ ы. Тіркес қ ұ рамы еш ө згеріске ұ шырай алмайды.

Фразеология деген термин екі тү рлі мағ ынада қ олданылады. Тілдегі мағ ына тиянақ ты тіркестерді тексеретін тіл білімінің саласы дегенді, бір тілдегі фразеологизм байлығ ының тұ тас жиынтығ ы дегенді білдіреді. Дегенмен бұ л саланың шешілмеген дауы ә лі де кө п.

Фразеологизмдер дербес лингвистикалық сала екенін танытатын 3 тү рлі белгі бар: 1)даяр қ алпында жұ мсалу белгісі. 2) мағ ына тұ тастығ ы 3) тіркес тиянақ тылығ ы

Біздің негізгі қ арастыратын мә селеміз – фразеологиялық антонимдер. Тұ рақ ты сө з тіркестері мә н-мағ ынасы жағ ынан қ арама-қ арсы болып та жұ мсалады. Ондай қ олданыстарды фразеологиялық тіркестер тә різді фразеологиялық антонимдер даяр қ алпында жұ мсалады. Бұ л белгі еркін тіркестермен салыстырғ анда айқ ын байқ алады. Еркін сө з тіркестеріне қ арағ анда фразеологиялық сө з тіркестерінде қ ұ былту болмайды, яғ ни айтушы ойын еркін тү рде емес, тілде бұ рыннан қ алыптасып даяр тұ рғ ан тіркестерді пайдалану арқ ылы жеткізеді. Мысалы: Жамбасының астынан жеп жату (қ иналмай, ең бектенбей ө мір сү ру). Ащы тер тө гу.(қ атты қ иналып ә рекет ету.Ащы терің жерге тө гілсе тө гілер, менің дә улетім тө гілмес.) Бұ лар сө йлем ішінде қ олданылғ анда даяр кү йінде жұ мсалады, ешкімнің ырқ ына кө нбей даяр тұ рғ ан қ ұ ылыс материалы ретінде қ ызмет етеді. Еркін антонимдік сө здермен фразеологиялық антонимдердің жасалу жолы да екі бө лек. Мысалы: Еркін антонимдік сө здер (жоғ ары-тө мен, ыстық -суық) қ олданыла берсе, фразеологиялық антонимдерді қ олдану ү шін бір-біріне қ арама-қ арсы мағ ынаны білдіретін тіркесті табу керек. Мысалы: Салы суғ а кету(ең сесі тү су, тү ң ілу). Осығ ан қ арама-қ арсы «қ айрат шақ ыру» (серпілу, кү ш пайда болу). Еркін антоним сө здерде жеке сө здердің беретін лексикалық мағ ынасына қ арай қ олдануғ а болатын болса, фразеологиялық антонимдерде жалпы тіркестің бірігіп барып беретін бір ғ ана лексикалық мағ ынасын анық тап барып, екінші, фразеологиялық тіркесті қ арама-қ арсы мағ ынада қ олданады. Мысалы: кү дігі қ оюлану (одан ә рі кү мә ндана тү сті). Кү діктің бұ лты айығ у (шү бә сіз болу) Тек кө птен бері кө ң іл кө гіне ү йіріліп келген кү діктің бұ лты айығ ып, ү міт шұ ғ ыласы орын тепті.(С.М). Сонымен қ атар сө з тіркесінде сө здер тура мағ ынада қ олданылып, шындық болмыспен тікелей байланысты болса, фраземаның байлаулы мағ ынадағ ы сө здері ә рдайым контекстелінеді, бағ ынышты болып тұ рады.

Фразеологиялық антонимдерде тұ рақ ты тіркестердің басқ а тү рлері сияқ ты бірнеше сө здердің тіркесінен қ ұ ралғ анымен дербес мағ ыналық бө лшектерге бө лінбейді, сө йлегенде тұ тас кү йінде қ аз – қ алпын бұ збай қ олданылады. Мысалы: Жарғ а қ ұ лату (арандату). Енді бү лдіріп жарғ а жығ айын деп пе едің? (М. Ә.).

Қ абырғ асына қ олы батпау (зиян келтірмеу, тиіспеу).

- Байқ ашы ө зің ді ө зің, кімнің қ олы батар екен қ абырғ аң а (Ғ. М.). Бұ лар қ ұ рылым қ ұ рылысы жағ ынан қ аншалық тыкү рделілігіне қ арамастан, сө йлем ішінде ә рқ айсысы жеке сө здермен бірдей тіркесіп тұ р.

Фразеологизмдердің арасынада бір- біріне ауысып жататын байланыстар болады, яғ ни фразеологизмдердің кейбіреулері қ ос сө збен біріккен сө зге айналып кетіп жатады. Мысал: ө ліп - ө шу (жақ сы кө ру), ә ң кі – тә ң кісіншығ ару (жек кө ру, ұ ру).

Фразеологизмге тә н екінші белгі – ол мағ ына тұ тастығ ы. Фразеологизмдердің қ олданысы да мағ ына тұ тастығ ына тікелей тә уелді. Фразеологизмдердің бә ріне де белгілі бір меншіктік мағ ына болады. Ол мағ ына тұ рақ ты тіркестерді қ ұ растырушы сың арларының мағ ынасына сә йкес келмейді. Оларғ а тә уелсіз ө здігінен ө мір сү реді. Мысалы: жерден жеті қ оян тапқ андай (қ уану). Қ ұ рамындағ ы тө рт сө здің бірде- біреуімен байланыспай, бірақ сол тө рт сө з қ аз – қ атар жұ птасып қ олдануы арқ ыла пайда болады. Фразеологизмдер бір бү тін бірлік ретінде қ олданылып қ ана қ оймай мағ ыналық жағ ынан да бір тұ тас бірлікретінде кө рінеді. Ал фразеологизмдердің антонимдік қ олданысында алғ ашқ ы тіркеске қ арсы мә ндегі тіркесінің мағ ынасы да бір тұ тастық заң ына бағ ынуы керек. Мысалы: 1. ине жіптен жаң а ө ткен (су жаң а киім). Досекң нің ө зі де жаң а шық қ ан люкс костюмін столдың еш жеріне тигізбеймін дегендей сіресіп отыр. (Ә.С.). 2. қ ырық қ ұ рақ (тозығ ы жеткен ескі киім) осы кезде алыстан шырқ ағ ан ә нді ести тү сіп Есбикенің қ ызы Сақ ыш жыртық жабуы ү стінде қ ырық қ ұ рақ болғ ан ескі кө йлегінің етегін жамай отырып, ү н салмай қ ысылып жылады. (М. Ә.). бұ л жерде екі тұ рақ ты тіркес бір- біріне қ арама қ арсы мағ ынада, яғ ни антонимдік қ олданыста айтылып тұ р.

Фразеологизмдер ә рқ ашан туында мағ ынада жұ мсалып, сө збен баламалық қ атынаста емес, жанамалық байланыста тұ рады. Зерттеушілер қ азіргі сө з бен еркін тіркес мағ ыналарынан – лексикалық мағ ынада, ал жанамалық қ атынаста болатын тұ рақ ты тіркестің мағ ынасын- фразеологиялық мағ ына деп бө леді. Мысалы: фразеологизмдердің антонимдік қ олданысында бастың ү лкені – қ ауғ а бас, кішісі шақ ша бас ретінде айтылады. Мұ нда бастың ү лкен- кішісін білдірумен қ атар кү шті эмоциялық мә н жасалғ ан. Сө йтіп біреулердің ашуына тиетін жағ дай жасалғ ан. Сонымен қ атар біреудің аузын дорба ауыз деп, екіншісін оймақ ауыз десек, жағ ымды – жағ ымсыз кө зқ арас пайда болады. Демек фразеологизмдердің антонимдік қ озғ алысында екі нә рсе қ атар жү реді: алғ ашқ ысы эмоцияны білдірсе, кеінгісі жағ ымды – жағ ымсыздық кө зқ арасты салыстыра беру.

Мысалы: бота кө з, жылан кө з.

Кейде тұ рақ тты тіркестердің қ ұ рамындағ ы бір сө здің бір тү рлі, формасынан ә лденеше формалардың жасалуы. Мысалы: 1. Кө зіне ұ йқ ы тығ ылды (ұ йқ ысы келу), қ алғ ып келе жатқ анда, кө де тү бінде қ онақ тағ ан бозторғ айлар дә л осылай аяқ астынан пыр ете қ алатын. (Ә.Н). 2. кө зі шайдай ашылды (ұ йқ ысы ашылу).

- Жол бойы қ алғ ап келе жатқ ан бала аты ү ркіп еді, кө зі шайдай ашылып, ұ йқ ысы қ ашып кетті. (А.Т.). 1.Кө зі соқ ыр (сауатсыз).

Кө зі соқ ыр кө ң ілді, мұ з,

От жанса да жаумайды.

Мағ ан біткен қ ұ йын қ ұ з

Лулап жанып қ аулайды.

2. Кө кірегі кө зді (зерделі, сезімтал).

Ә лімхан оқ ымаса да, кө кірегінің кө зі бар кісілердің бірі еді.

1. Кө кірегі ашық (оқ ығ ан)

Кө кірегі ашық, кө пке ғ ашық,

Анық менің қ ұ марым. (І. Ж.)

2. Кө кірегі қ ара (қ араң ғ ы, надан).

Асқ ар, асқ ар, асқ ар тау

Асқ ар таудың тү бінде болар саны

«Шариғ атты»білмеген – кө кірегің нің қ арасы. (Ш. С.)

Біздің тілімізде фразеологизмдердің антонимдік қ олданысының екі тү рі белгілі.

І. Бірншісі тұ рақ ты сө з тіркестерідің ө з ішіндегі компоненттері басқ адай сө здерімен алмастырылу арқ ылы жасалады. Мысалы:

1. Аты шық ты (аты ә йгіленді, кө пке мә шһ ү р, белгілі).

«Атың шық паса, жер ө рте»- дейді. Жер ө ртеп шығ арғ ан атың ның несі мұ рат? (Абай).

2. Аты жоғ алды (ескерусіз қ алу, ұ мыт болу).

Ө лсем – ақ ертең атым жоғ алады,

Жалғ аннан ө ттім енді ұ рпақ сыз боп (М. С).

1. Ат ізін салмады. (қ атынаспау).

Қ ыз Жібек тозытқ анмын заманың ды,

Білмей жү рсің айрылып қ алғ аның ды.

Ат ізін сегіз жылдай бір салмағ ан

Мырза деп айта берме жаманың ды (Қ. М.).

2. Ат ізін қ ұ рғ атпау (жиі – жиі келіп тұ ру).

Мық тыбай балалары бірінен соң бірі кеп, ат ізін суытар емес (С. М.)

1. Ә л бермеді (кү шке салып бой бермеді).

Қ атал ажал із салса да кө ң ілге

Бой бермейміз бас имей ө мірге (С.М).

2. Ә л – дә рменінен айрылу (буыны босап, кү ш қ уаты кетті).

Қ аусағ ан отыз тісім қ айта шық ты

Болғ анда қ ызыл иек ә лім кетіп. (Жамбыл).

1. Бас иді (ризалық ілтипат білдіру).

Ө рісі қ атты тарылды,

Ел қ орғ айтын ерлердің

Аяғ ына барып бас иіп,

Алдияр деп жалынды. (Жамбыл).

2. Бас имеді (берілмеді, тізе бү кпеді).

Жабығ а толқ ын салма жолы бар деп,

Жаманғ а басың ды име малы бар деп. (Ж. М.)

1. Бедел артты (жер жарды, қ адір асты).

Естіген қ ұ лақ қ а қ ыз бедері жер жарды: (Қ. Е.).

2. Беделін кетірді (қ адірін кетірді).

Менсіз айтқ андай мұ ғ алімнің беделін тү сірдім демеймін, қ айта беделін кө терудің амалын қ арастырдым, - деді Жақ ыпбек. (М. И.)

1. Бетінен оты шық ты (қ ызалды, қ ысылды).

Жиын есіне тү скеде, бетінен оты шық са да, мұ ғ алімнің сө зіне кө нбесіне Бектайдың шарасы болмады. (М.И.).

2. Беті бү лк етпеді (беті шімірікпеді, ұ ялмау).

Еркіннің беті шімірікпестен, шомақ ансып отырғ ан аярлығ а. Сағ иланы жирендіріп жібереді. (М. И.).

1. Жолы байланды (кедергіге ұ шырады).

2. Жолы оң ғ арылды (тілегі қ абыл болу).

Осы ұ зақ сапарымда менің атқ осшыдан жолым болды.

1. Ер жү рек (батыл, қ айсар).

Еспембеттегі ер жү рек, қ олымен келеді,

Топ «У-шу» десе, Ақ бө рте

Артына шаң ды боратып. (Д. Б.).

2. Қ оян жү рек (қ орқ ақ, ынжық).

Ө зө ь кө лең кесінен қ орқ атын қ оян жү рек қ орқ ақ тар қ алшылдамақ тү гіл, қ аң бақ болып кетсе де мейлі. (Ә.Ә).

1. Кө зі бұ лаудай болды (кө з еті еү п болып ісіп кетті).

Кө п жылап кө зі бұ лаудай болғ ан баланы жұ батыпсың.

2. Кө зінен тамшы шық пады (жыламады).

Жалауғ а бір тамшы шық пай кө зінен. (Б. К.).

1. Ү мітсіздікке салынды немесе ү міт сө нді (кү дер ү зе тү ң ілді).

Мінезді бедеу атында,

Киізді қ амқ а тонында,

Бермесек деп бұ л қ ызды,

Ү здік деп жаннан ү мітті. (Қ.Б.).

2. Ү міт қ ылды (кү дерін ү зді, дә ме қ ылды).

Жаң а ғ ана ө мірмен қ ош айтысып, ө лімге басын байлағ ан Ержан., енді сол қ ара тү нектің ішінен ү міт етті. (Ә.Ә).

1. Қ исыны келді (қ июы табылды, ың ғ айы, реті тү сті).

Балағ аздар кірісті шеткі отауғ а,

Қ ұ санда ой жоқ оларды бағ алауғ а.

Қ исыны кеп кездесе сө з жү зінде

Бә рі дайын мазақ тап табалауғ а. (И.Б.).

2. Қ исыны кетті (берекесі қ ашты, жө ні жоқ деген мағ ына).

Қ ылығ ы кеткен ел бағ ып,

Қ исыны кеткен сө з бағ ып.

Ендігі атқ а мінгендер,

Кү нде ертең ге тоймайды. (Абай).

ІІ. Екінші тү рі қ ұ рылысы, қ ұ рамы жағ ынан басқ а сө здермен араласып келуі.

1. Айтқ ан сө зі қ ұ лағ ынан ағ ып кетеді (тү сінбей, есте сақ тамау).

Жаманғ а айтқ ан сө зің еш қ онбайды.

Ағ ады қ ұ лағ ынан сө здің бә рі. (Б.Ш.).

2. Ернінің емеурінінен білу (тү сініп қ ою).

Ернінің емеурініне қ арағ анда жанындай жақ ын қ ұ рбығ а ғ ана айтылатын асыл сыр бар сияқ ты ішінді (С. О.)

1. Қ озы кө шіндей жер (халық тық ө лшем, жақ ын, қ ашық емес).

Ү йден қ озы кө шіндей жер ұ зап шығ а берді де: «Осы мен ештең е ұ мытқ ан жоқ пын ба?», - деп ойлап, аттың басын тартып тұ ра қ алды. (Ә.Н.).

2. Кө з кө рмес, қ ұ лақ естімес (аяқ жетпес алыс).

Олар бірінікін жасырып, бірінікін кө з кө рмес, қ ұ лақ естімес жерге асырып тұ рады екен. (Ә.Ә.).

1. Қ ұ ланның қ асынуына мылтық тың басылуы (істің орайы келуі).

- Қ ұ ланның қ асынуына мылтық тың басылуы дә л келіп тұ р, бала. Біз келгенде де, ә кесінең ү йде болмайы жақ сы ырым, - деп кү ліп қ ойды. (А.Т.)

2. Қ ырсық шалу (істің орайы келмеуі).

Сә лмен кетті, сорлыны қ ырсық шалды. (М.Ә.).

Ә. Болғ анбаев ө з зерттеуінде фразеологиялық антоимдердің осындай екі тү рлі жасалу жолын кө рсете отырып, мынандай тұ жырым айтқ ан: «Фразеологизмдер мә н – мағ ынасы жағ ынан бір-біріне синоним болып жұ мсалатыны сияқ ты қ арама – қ арсы мә нде де қ олданыла береді. Тұ рақ ты тіркестердің арасындағ ы осындай кереғ ар қ ұ былыстарды – фразеологиялық антонимдер деп айтуғ а болады», - деп кө рсеткен.

ІІ. а)Фразеологиның антонимдік қ атынасқ а тү су талаптары.

Фразалық антонимдер лексикалық антонимдер сияқ ты сапалық ұ ғ ымдарды білдіргенімен олардан антонимдердің критерийлерінің бә рі бірдей табыла бермейді. Мысалы, олардың лексикалық антонимдер сияқ ты қ арама – қ арсылық ты мә ні жағ ынан тепе – тең болып келуі, немесе тілде ү немі бір – біріне қ арсы мағ ынады жұ мсалып қ алыптасуы шарт емес. Мұ ның бә рі фразалық антонимдердің тек белгілі орайда, нақ тылы контексте ғ ана бір- біріне қ арама- қ арсы мағ ынады жұ мсалып, антонимдік қ атынасқ а тү сетінін аң ғ артады. Біздің байқ ауымызша, антонимдік қ атынасқ а тү су ү шін:

1. Фразалық тіркестердің бір немесе екі компоненті тіркестен тыс жеке алғ ана ө зар қ арсы мағ ыналас сө здер болу керек.

Мысалы, Ө ндір – жас - ө лмелі кә рі, іріткі салу – ұ йытқ ы болу, бейнет кө ру – рақ атқ а бату, жақ сы атты кө ріну – жаманатты болу, кү н бата – кү н шығ а т.б.

Мұ ндағ ы жас – кә рі, іріткі – ұ йытқ ы, бейнет – рақ ат, жақ сы ат – жаман ат, бату – шығ у деген тіркестен тыс жеке алғ анда ө зара қ арсы мағ ыналас сө здер ретінде антонимдік жұ п қ ұ райды. Фразалық тіркестердің қ ұ рамына кіргенде де, ондай сө здердің кө пшілігі сол антонимдік мағ ынаны сақ тап қ алады. Егер ондай сө здер тіркеске желі болса, онда фразалық тіркестер тұ тас алғ анда бір – біріне қ арсы мағ ыналас болып шығ ады. Тілімізде осындай желі сө здердің мағ ына қ арама – қ арсылығ ына негізделген фразалық антонимдер кө птеп кездеседі. Осы ү лгіде қ ұ рылғ ан мақ ал – мә телдер де жиі ұ шырасады.

Мысалы, Дос басқ а қ арайды, дұ шпан аяқ қ а қ арайды. Дос жылатып айтады, дұ шпан кү лдіріп айтады. Жақ сыдан шарапат, жаманна кесапат. Ащы ең бектен – тә тті нан. Аздың атасы бір, кө птің батасы бір. Қ орлық ө мірден, ерлік ө лім артық. Айрылғ ан азады, қ осылғ ан озады т.б.

ІІ. Антонимдік жұ п қ ұ райтын фразалық тіркестерде мағ ынағ а ө зек боларлық бір сө з қ айталанып келіп отырады. Мысалы, бағ ы тайды- бақ қ онды орнын сипады – орнынан басты, есіне тү сірді – есінен шығ арды, тілі байланды- тілге келді, қ оян жү рек- жү рек жұ тқ ан, ант ішті – антын бұ зды т.б.

Бұ л типтес фразалық тіркестерде ойғ а тірек ұ йытқ ы боларлық бір сө з болады да, ол антонимдік жұ п қ ұ райтын тіркестерде қ айталанып келеді. Тіркесте айтлатын ой негізінде сол тірек сө з атауы болғ ан зат яки қ ұ былыс жайында болады. Фразалық антоним қ ұ райтын тіркестер осы зат яки қ ұ былыстың (кейде сапаның) екі тү рлі кү йін білдіреді.

ІІІ. Антонимдік мағ ына фразалық тіркестердің компоненттерін тү гел қ амту керек. Мысалы, ө ң менінен итеру – бауырына тарту, ындыны кепкен – белі тоқ, ү міт ү зу – дә ме ету, қ ырына алды – мейірі тү сті, ит ө лген жер – иек астында.

Бұ л – фразалық антонимдердің ішінде ең ү лкен ұ шырасатын тү рі. Мұ нда тіркестен тыс жеке алғ анда ө зара қ арсы мағ ыналас болатын сө здер де, сондай- ақ қ айталанып келіп, тіркестерге ұ йытқ ы, тірек боларлық сө здер де жоқ. Бұ лардағ ы мағ ына қ арама – қ арсылығ ы тіркес компоненттерінің тұ тасып кіріккін бірлігенді, яғ ни фразаның ө н бойында болады. Бұ лардағ ы антонимдік мағ ына тіркесті тұ тас алғ анда ғ ана аң ғ арылады. Фразалық антонимдердің бұ л тү рінің кейбір зерттеушілер назарынан тыс қ алуы да содан. Ал шындығ ында тіліміздегі фразалақ антонимдердің басым кө пшілігі нақ осы ә діс бойыншы жасалып қ алыптасқ ан.

Фразалық антонимдердің семантикалық ерекшеліктері туралы сө з ө ткенде тағ ы бір ескеретін жай мынадай:

1. Жеке сө здер сияқ ты кейбір фразалық тіркестер де кө п мағ ыналы болып келеді. Фразалық тіркестер антонимдік жұ п қ ұ рағ анда олардың кө п мағ ыналарының бірі ғ ана антонимдік мә нде кө рінеді. Мысалы, жанын жалдау деген тіркес мынадай мағ ыналарды білдіреді: а) ө тірік айту, алдау; ә) ептеп, септеп кү н кө ру, тіршілік ету. Бұ л тіркес ағ ынан жарылу деген тіркеске қ арсы мағ ыналас болғ анда, осы екі мағ ынаның алғ ашқ ысында (алдау) қ олданылады. Сол сияқ ты, кү йіп жанды деген тіркес қ ызуы кө теріліп, қ атты ауырды жә не асып- састы, ә бігерленді деген мағ ынаны білдіреді. Бұ л тіркес соң ғ ы мағ ынадпа (ә бігерленді) қ олданылып, селт етпеді деген тіркеске антонимдес болады.

2. Тілімізде мағ ыналары жағ ынан бір- біріне жақ ын синонимдік фразалық тіркестер де кездеседі. Лексикалық антонимдер сияқ ты бұ лар да ө зара жұ птасып антонимдес болады: 1) су жү рек – жү рек жұ тқ ан, қ оян жү рек – жү регінің тү гі бар; 2) шашбауын кө теру – іргесін аулақ салу; жыртысын жырту – қ ұ йрығ ын сыртқ а салу; сойылын соғ у – сырт беру; 3) кө кірегін кө терді – ү нжырғ асы тү сті; кеудесіне нан пісті – салы суғ а кетті, мойнына су қ ұ йылды т.б.