рене Декарт

Декарт Рене (1596-1650 жж.) «жаң а философияның» бастаушылардың бірі, рационализмді бастаушы, Голландиялық ғ ылым академиясының негізін қ алаушы. Бэконғ а қ арағ анда, «тә жірбие мен қ адағ алауғ а қ арағ анда, ол ақ ыл мен ӛ зін-ӛ зін тануғ а кӛ п кӛ ң іл аударғ ан». Басты ақ ылдың идеиясын танымда қ алыптастыруы осы жұ мыстарда берілген «ақ ылды басқ ару ережелері», «алғ ашқ ы философия танымдары», «философия бастамасы», «ә діс туралы пайым».

Алғ ашқ ы маң ызды мә селелердің бірі – тиянақ ты ғ ылымның қ исын мә селесінің шешімін ізденуге кіріскен. Бэкон тә різді, зат байланыстарының шынайы кейіпін алу ү шін танымның ә мбебап тә сілін ізденуге кіріседі, Ӛ зінің ізбасарына қ арағ анда, Декарт ғ ылымның басты бастауы ой мен ұ ғ ым, тумыстан ақ ылғ а тә н (идеяның тумыстан қ ағ идасы) деп ойлағ ан. Ол қ азіргі рационализм бастаушысы, «ақ иқ атқ а негізделген» ә дісі дұ рыс деп шешкен.

Тиянақ ты ғ ылымды ізденумен айналысып, ойларды басқ ару керек, заң тармақ тарымен (дұ рыс шешім қ абылдауғ а, пайдасыз ойлардан аулақ болуғ а, ақ ырын-ақ ырын білімнің дә режесін кӛ бейтуге, шынайы ақ иқ ат танымына қ ол жеткізуге кӛ мектеседі).

Декарттың ойлау тә сілдері тӛ мендегідей:

- ештең ені шынайы қ абылдамау (барлығ ына кү діктен);

- зерттеудегі мә селелердің шешімі табылмағ анша бӛ лімдерге бӛ лу;

- ой шындық қ а ақ ырындап туындау қ ажет, сатылай, оң айдан қ иынғ а;

- зерттеу тармақ тарын толық орындау, ештең ені ұ мытып кетпеу ү шін.

«Бә рінен кү діктену керек» тезисі ә діснама танымының бастапқ ы сатысы болып табылады. Ол ү шін кү мә н деп, мақ сат емес, ғ ылыми алғ ышарттардың тә сілдерінен қ ұ тылу жә не тиянақ ты тексерілген, беделділерге дә йектелген, бірақ ақ иқ атқ а қ олданудеп есептеген.

Осы ә діснамалық тә сілді қ олдану қ ажет деп Декарт ойлағ ан, «алғ ашқ ы дә йектерді анық тау» (субстанция), шынайы зерттеу бастамасын анық тау ү шін керек. Бэкон ү шін мысалғ а мынандай алғ ашқ ы дә йектері «сезімдердің шынайлылығ ы» жә не бұ л жағ дайды «ойлаймын, демек, ӛ мір сү ремін» тезисінде бекітті. Бұ л тезисті Гегель жоғ ары бағ алады: «Декарт философияны жаң а бағ ытқ а бұ рды, сол арқ ылы филсофияның жаң а дә уірі басталады.. ол ой ӛ з-ӛ зінен шығ у керек деген талаптан бастағ ан». «Мен» бұ л субстанция (ақ иқ аттық нақ тылық, кү діктенуге болмайтын), барлық жан жә не табиғ ат ойлардан қ ұ ралады деп Декарт ойлағ ан.

Бірақ, Декарт ескерткен, зерттеуші осы ұ сыныстарды бұ лжытпай орындағ анның ӛ зінде, ғ ылыми ізденіс кезінде қ ателесулерден қ ұ тылу мү мкін емес, себебі (қ анша ғ алым болса, сонша пікір болады). Себебі нағ ыз ғ алым ӛ зінің білімінен кү діктенеді, ақ ырындап тиянақ ты біліміне жақ ындап, нақ ты шыншылдық (ес) бастамасын қ олданады.

Декарт талдағ ыш геометрия негіздерін ашты, айнымалы аумақ тың жә не атқ аратын қ ызметінің ұ ғ ымдарын енгізді, импульсті сақ тау заң ын қ ұ рды, рефлекс жайында ойларды ең гізді, аспан денелердің, материялық бӛ лшектердің қ ұ йынды қ озғ алысын тү сіндірді.

Декарттың сол ынтасы қ азіргі физика жә не математематика мә селелерінде метафизикалық «ӛ сімді» қ ағ идаларда ізін қ алдырды. «Жаң а білімді» екі ә діспен иемденуге болады деп ойлағ ан: дедуктивт-математикалық жә не тә жірбиелі-индуктивті. Шынайы білім алуда басты рӛ л рациональды дедукцияғ а жатады, зерттеуші ортақ ойлардан ӛ зіндік пікір шығ арады.

Ақ ырында рационалды метофизика субстанция жайлы ортақ тү сінік болып табылады. Декарт оны «ойлаушы мен» ақ ылда табадыболып табылады. Алайда механика айқ ындамасы- «ғ ылымның патшайымы», Декарт кезінде ғ ылымның ү стемі болғ ан, тү сіндіруге мү мкін болмағ ан, ақ ылды ұ сынғ ан, ақ ыл мен материяның арасындағ ы байланысты кӛ рсету тә різді, сондық тан Декарт дуалист секілді екі субстанция туралы ғ ылымды жақ тағ ан. Ол дү ние екі бастамадан «болмыс жә не ойлаудан» тұ рады деп бекіткен. Басқ а сӛ збен ол материя мен ойдың тіршілігін мойындағ ан (ойлаушы «Мен»). Оның тү сінігінде «орындалмағ ан субстанция» (орындалмағ ан нағ ыз) ӛ з-ӛ зіне тә уелді, «Орындалғ ан субстанция» (орындалғ ан нағ ыз) Декартша, ӛ з-ӛ зіне себепші Қ ұ дай ғ ана болып табылады. Қ алғ анының барлығ ы тіршілігі ү шін «Қ ұ дайдың қ атысына» мұ қ таж болады, – деп «философия бастамасында» жазғ ан. Декарт Қ ұ дайды – бұ л «ұ лы уақ ытшы», атқ аратын қ ызметі, «табиғ ат заң дарын қ алыптастыра, ӛ зінің ағ ымына таныстыру...» танымның шындығ ына кепіл болады.

Ақ ырында, Қ ұ даймен жаратылғ ан дү ниені Декарт субстанцияның екі тү ріне бӛ лген: материялдық жә не рухани материалдық субстанцияның ең маң ызды атрибуттарымен (сипаттармен) «материялдық субстанция» ұ зақ тылығ ы мен бӛ лінгіштігі шексіз болып табылады. Декарттың «материялдық субстанциясы» – бұ л табиғ ат, онда барлығ ы механикалық заң дылық тарғ а тә уелді, нақ ты ғ ылым кӛ мегімен анық тауғ а болатыны-математика мен механика. «Рухани субстанция» (ой, ойлаушы «Мен») қ ұ рамдас. Оғ ан ә уелі (тыс тә жірибенің) тумыстан болғ ан идеялар тә н. Айталық, бұ л Қ ұ дай идеясы, ұ ғ ым уақ ыттың, аймақ тың, сандардың, тұ рпаттардың жә не т.б. Ӛ зге сӛ здермен, ақ ылда табиғ и зейіндер идеясының жасаудағ ы бастамасы осы. Тап «тумыстан идеялар» ғ ылыми білімнің ақ иқ аттығ ына кепілдік береді.

30 Спиноза