Азақстандағы 1921-1940 жылдардағы мәдени қайта құрулар

62. Орта Азияны ұ лттық -территориялық межелеу жә не қ азақ жерлерінің Қ азақ автономиялы Кең естік республика қ ұ рамына біріктіру: Ұ лттық -аумақ тық межелеу Жоғ арыда айтылғ андай, ежелгі заманнан бері қ азақ тың жері саналатын оң тү стік пен оң тү стік-шығ ыстағ ы ө ң ірлер (Сырдария жә не Жетісу облыстары) ә р тү рлі объективтік жә не субъективтік себептермен 1918 жылғ ы желтоқ санда жарияланғ ан Алаш автономиясының, сондай-ақ 1920 жылғ ы қ азанда қ ұ рылғ ан Қ азақ АКСР-і қ ұ рамына енгізілмеді. Олар Тү ркістан ө лкесінің қ ұ рамында қ алды, ал кейін 1918 жылдың кө ктемінде қ ұ рылғ ан Тү ркістан АКСР-і қ ұ рамына кірді. Азамат соғ ысының аяқ талуы жә не 1922 жылы Кең естік Социалистік Республикалар Одағ ының (КСРО) қ ұ рылуы елде ұ лттық -мемлекеттік қ ұ рылыс процесін одан ә рі дамытуғ а оң ық пал етті. Атап айтқ анда, РКФСР қ ұ рамындағ ы барлық кең естік республикалар мен облыстар қ ұ рылды. Ұ лттық -аумақ тық мемлекеттік қ ұ рылымдарды қ ұ рушы халық тардың, оның ішінде Қ азақ АКСР-інің басшылары мен жекелеген ө кілдері Орталық тың алдына қ айсыбір халық тың ұ лттық -мемлекеттілігі аясында бү кіл этникалық аумақ қ а бірлесуі (қ айта бірігуі) туралы мә селе қ оя бастады. Бұ л проблема Орта Азия мен Қ азақ станда да кү рделі сипат алды. Атап айтқ анда, Сырдария жә не Жетісу облыстарын Қ азақ АКСР-і қ ұ рамына қ осу қ ажеттігі туралы мә селе жү йелі тү рде кө терілді.

63. Қ ызылорда Қ азақ АКСРдің тұ ң ғ ыш астанасы: 1925 жылы Орта Азиядағ ы ұ лттық -аумақ тық межелеуден соң, Тү ркістан АКСР-нің қ ұ рамында болып келген Сырдария жә не Жетісу облыстары, сондай-ақ Қ арақ алпақ автономиялық облысы Қ азақ автономиялық республикасы қ ұ рамына енді, сө йтіп, ел астанасын шалғ айда орналасқ ан Орынбор қ аласынан қ азақ тың қ алың ортасына кө шіру мә селесі қ айта кө терілді. Қ азатком сессиясы (қ ыркү йек, 1924) ел астанасын Ташкентке ауыстыру, оғ ан рұ қ сат етілмеген жағ дайда Шымкентке кө шіру жайында қ аулы алды. Алайда, Мә скеудің араласуымен, республика астанасы Ақ мешітке ауыстырылады деп шешілді. 1925 жылы 9 ақ панда Қ азақ АКСР-і ОАК тө ралқ асы О.Исаевтің баяндамасы бойынша мемлекет астанасын Орынбордан Ақ мешітке кө шіру туралы шешім шығ арды. Сол жылғ ы 15 – 19 сә уірде Ақ мешітте ө ткен Кең естердің Бү кілқ азақ стандық V-съезі халқ ымыздың орысша “киргиз” деп аталуын “қ азақ ”, “Киргиз АКСР-і” атауын “Қ азақ АКСР-і” деп ө згерту, ал республика астанасы Ақ мешіт қ аласының атауын Қ ызылорда деп атау туралы қ аулы қ абылдады. 1925 жылдың кө ктемі мен жазында мемлекеттік басқ ару органдары Сыр бойына кө шірілді. Орынбор шаһ ары мен губерниясы Ресей Федерациясы қ ұ рамына берілді. Жаң а астана қ ұ рылысына жә не Қ ызылорданың Қ азақ станның саяси, экономикалық жә не мә дени орталығ ы ретіндегі қ ызметін орнық тыруғ а С.Қ ожанов, Т.Рысқ ұ лов, Ж.Мың баев, Н.Нұ рмақ ов, М.Тынышпаев, А.Кенжин, С.Ақ аев, А.Серғ азин, О.Исаев, С.Сә дуақ асов, С.Есқ араев, т.б. қ оғ ам қ айраткерлері белсенді қ атысты. Қ ызылорда 1929 жылы мамыр айына дейін Қ азақ АКСР-і астанасы болды (қ. Қ ызылорда).

64. Ұ жымдастыру: 1928 ж 27 тамызда Қ азақ АКСРның Халық Комиссарлар Кең есі мен Орталық Атқ ару Комитеті «ірі бай шаруашылық тарын, жартылай феодалдарды конфискелеу жә не жер аудару» декретін қ абылдады. Нә тижесінде 657 бай жер аударып, олардың 145 мың мал алынды. Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру ісінің аяқ талуы 1932 жылғ а жоспарланғ ан. Ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру ө те қ атал жү рді. 1931 ж кө шпелі жә не жартылай кө шпелі шаруаларды жаппай отырақ шылдандыру жө нінде міндет қ ойылды. Зардабы: Кө птеген адам ө здерінің малдарынан айырылды жә не бай шаруалар жер асып кетті. 1930-1932 жылдары Қ азақ стандағ ы ә йгілі ұ лы жұ т аштық жайлады. Сондық танда ұ жымдастыру қ азақ тарихындағ ы ең қ айғ ылы оқ иғ алардың бірі болды.

65. Қ азақ стан индустрияландыру жылдарында: Қ аз-да индустрияландыру ісі 1928-32 жылдары ө тті. 1928-32 жылдары халық шаруашылығ ын дамытудың 1 бесжылдығ ы болды. Бұ ғ ан дейін Қ азақ станда Қ арағ андыдағ ы кө мір кен орындары, Ембідегі мұ най ө ндірісі, Алтайдағ ы тү сті металлургия сияқ ты санаулы ғ ана ө неркә сіп орындары болды. 1925-33 жылдары Қ азақ стан коммунистік партия комитетінің бірінші хатшысы Голощекин болды. Сол Қ азақ станда Қ азан революциясы болғ ан жоқ деп, оны жасау керек деп шешеді. Ол Қ азақ станды шикізат базасы ретінде қ арауды ұ сынды. Бұ ғ ан Сталин келіседі, бірақ Садуақ асов келіспейді. Инд-ды жү зеге асыру барысында Тү ркісіб темір жолы салынады(1927-31).

66. Мұ стафа Шоқ ай: Кө рнекті қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері, тү рік халқ ының даң қ ты кү рескері Мұ стафа Шоқ ай 1890 жылы Сырдария губерниясы Ақ мешіт уезіне қ арасты (қ азір Шиелі ауданы) жерде туғ ан. Ақ пан тө ң керісіне дейін Алаш кө шбасшысы Ә.Бө кейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұ сылман фракциясында хатшы қ ызметін атқ арады. 1917 жылы тө ң керістер тұ сында мық ты Тү ркістан мемлекетін қ ұ ру идеясын ұ станады. Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Алаш партиясы қ ұ рылатын бірінші жалпық азақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпық азақ сиезінің де ұ йымдастыру жә не ө ткізу жұ мысына белсене қ атысады. Тү ркия арқ ылы алғ аш Германияғ а, сонан соң Францияғ а барып орнығ ады. Эмиграцияда «Жаң а Тү ркістан», «Жас Тү ркістан» журналдарын шығ арып, кең естің озбыр саясаты туралы зерттеулер жазады. Қ айраткер 1941 жылы 27 желтоқ санда Берлинде жұ мбақ жағ дайда қ айтыс болады.

67. Байтұ рсынұ лы Ахмет (1873—1938) — ақ ын, ә дебиет зерттеуші ғ алым, тү ркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қ оғ ам қ айраткері.»Алаш» партиясын қ ұ рушылардың бірі, «Қ азақ» газетінің редакторы, 1919 жылдан Казревком мү шесі, оқ у министрі, 1937 жрепрессия қ ұ рбаны болды. 1913 ж. Орынборда «Қ азақ» газетін ұ йымдастырып, 1917 жылдың аяғ ына дейін оның редакторы болды. Патша ү кіметі қ ұ латылғ аннан кейін ұ лт-азаттық қ озғ алыс кү шейеді.1918-19 жж. Алаш Орда қ атарында болады.1919 ж. маусымның 24 Қ азақ ө лкесін басқ аратын Ә скери-революциялық комитеттің мү шелігіне тағ айындалады.

68. Ә лихан Бө кейханов (1869-1937) – ұ лттық -демократиялық зиялылардың кө збасшысы, Шың ғ ыс ханның тұ қ ымы.Қ арағ анды облысы нда дү ниеге келген. 1894 ж Петербург орман шаруашылығ ы институтын бітірген. 1897-1903 жылы Дала генерал-губернаторлығ ында қ ызмет атқ арып, кейіннен Самарада банк директоры болғ ан. 1905 ж кадеттер қ атарында болғ ан, І жә не ІІДуманың депутаты міндетін атқ анғ ан. «Алаш» партиясы жә не «Алашорда» ү кіметінің тө рағ асы қ ызметін істеген. 1937 ж репрессия қ ұ рбаны болғ ан.

69. Қ аныш Имантайұ лы Сә тбаев (1899-1964) - аса кө рнекті қ азақ геологі, қ оғ ам қ айраткері, Қ азақ КСР Ғ ылым академиясын ұ йымдастырушы жә не оның тұ ң ғ ыш президенті, Қ азақ КСР академиясының академигі, қ азақ стандық металлогения мектебінің негізін қ алаушы. Ол геология ғ ылымына қ атысты ә лемдік, одақ тық, қ азақ стандық тү рлі дә режедегі толып жатқ ан комиссиялардың, комитеттердің мү шесі, басшыларының бірі; бірнеше мә рте КСРО жә не Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең естерінің депутаты; СОКП съездерінің делегаты, КСРО Министрлер Кең есі жанындағ ы Лениндік жә не Мемлекеттік сыйлық тар жө ніндегі комитеттің президиумының мү шесі. Ол тө рт рет Ленин орденімен, Екінші дә режелі Отан соғ ысы орденімен марапатталып, КСРО Мемлекеттік жә не Лениндік сыйлық тардың иегері болғ ан. Оның есімі институттар мен кен-металлургия комбинаттарына, Қ азақ стан қ алаларының кө шелеріне, мектептер мен шаруашылық аттарына берілген.

70. Қ онаев Дінмұ хамед Ахметұ лы (1912—1993) — аса кө рнекті мемлекет жә не қ оғ ам қ айраткері, ү ш мә рте Социалистік Ең бек Ері, Қ азақ КСР Ғ ылым академиясының академигі, техника ғ ылымының докторы, КСРО шет ел ордендері мен медальдарының иегері. Алматы қ аласында, қ ызметкерлердің отбасында ө мірге келген. Тау кен инженері мамандығ ын алғ ан Қ онаев Балқ аш мыс қ орыту комбинатының Қ оң ырат руднигіне жұ мысқ а орналасып, онда бұ рғ ылау станогының машинисі, цех бастығ ы, рудниктің бас инженері жә не оның директоры болып істейді. Екінші дү ниежү зілік соғ ысының қ иын кү ндерінде ол тылдағ ы жұ мысты ұ йымдастыруда іскерлігімен кө зге тү седі. «Алтайполиметалл» комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің жә не КСРО қ орғ асын мырыш ө неркә сібінің ең ірі кә сіпорындарының бірі Лениногор кен басқ армасының директоры қ ызметтерін атқ арады. 1942—52 жылдары Қ азақ КСР Министрлер Кең есінің тө рағ асының орынбасары болып қ ызмет етеді. Осында жү ргенде Қ азақ стан ғ алымдары оғ ан зор сенім кө рсетіп, оны Қ азақ КСР Ғ ылым академиясының академигі жә не оның президенті етіп сайлайды. Тау кен ісі саласының ірі ғ алымы Қ онаев республика ғ ылымының дамуы жолында зор ең бек сің іреді. Ғ ылыми ұ йымдық жұ мыстарды жақ сарту, ғ ылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығ айту шаралары оның басшылығ ымен жү зеге асырылады. Дінмұ хамед Қ онаев 1955—60 жә не 1962—64 жылдары. Қ азақ КСР Жоғ арғ ы Кең есінің тө рағ асы, 1960—62 жә не 1964—86 жылдары. Қ азақ стан коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды. Ол Қ азақ станның экономикасы мен мә дениетін ө ркендету жолына ө зінің білімін, мол тә жірибесін жә не ұ йымдастырушылық қ абілетін аянбай жұ мсай білді.

Азақ стан Ұ лы Отан соғ ысы жылдарында (1941-1945). Қ азақ стан тү кпірдегі оң тү стік-батыс тыл бола отырып, ү кімет шешімдеріне сай соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап ө з экономикасын майдан мұ қ таждық тарын қ амтамасыз етуге қ арай бейімдеуге тиіс болды. Бұ л - қ орғ аныс ө німдері мен стратегиялық шикізат ө ндірісін мең геру мен кең ейту, ө неркә сіп қ ұ рылысын кең ө рістету, ең бек жә не материалдық ресурстарды қ айта бө луді іске асыру, майдан шебіне жақ ын жерлерден ә келінген кә сіпорындарды қ абылдау мен оларды жаң а жерлерде тез іске қ осу деген сө з еді. Іс жү зінде материалдық жә не адам ресурстарын қ айта бө лумен, ө неркә сіптегі майданғ а кеткен арнайы дайындығ ы бар мамандардың орнын жаң а жұ мысшылармен толық тырумен қ атар жү рген Қ азақ стан экономикасын соғ ыс жағ дайына бейімдеп, қ айта қ ұ ру басталды. Қ атарында мың дағ ан қ азақ стандық тар да болғ ан кең ес жауынгерлері Ұ лы Отан соғ ысының алғ ашқ ы кү ндерінен бастап барлық майдандарда фашистік басқ ыншыларғ а қ арсы қ иян-кескі шайқ астар жү ргізді. 1942 жылдың 1 қ аң тарына дейін Қ азақ станда армия қ атарына 300 мың дай, ал соғ ыс кезінде 1 млн 200 мың нан артық қ азақ стандық ә скери міндеттілер шақ ырылды. Соғ ыстың алғ ашқ ы кү ндерінен бастап барлық жерде ә скери қ ұ рамалар мен бө лімдер қ ұ рыла бастады. 20-дан астам атқ ыштар дивизиясы мен басқ а да қ ұ рамалар қ ұ рылды.

72. Тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру. Одақ ведомстволары қ абылдағ ан «Елімізде астық ө ндіруді одан ә рі арттыру туралы, тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру туралы» қ аулы бойынша Қ азақ станның солтү стік аудандарында, Сібірде, Оралда жә не Солтү стік Кавказда дә нді дақ ылдар егуді шұ ғ ыл арада арттыру туралы шешім шығ арылды. Жаң а жерлерді игеру есебінен 1954-1955 жылдарда 13 млн гектар жер жыртылып, 1955 жылы одан 1100-1200 млн пұ т астық алу жоспарланды.КСРО-да тың кө теруге байланысты белгіленген тапсырма 1954 жылғ ы тамыздың басына қ арай орындалды: 13, 4 млн гектар жер немесе жоспар бойынша 103, 2%, оның ішінде Қ азақ станда 6, 5 млн гектардан аса тың жер жыртылды. Тамызда «Астық ө ндіруді молайту ү шін тың жә не тың айғ ан жерлерді одан ә рі қ арай игеру туралы» жаң а қ аулы қ абылданды. Онда 1956 жылы тың жерлердегі дә нді дақ ылдар егуге арналғ ан аудан кө лемін 28-30 млн гектарғ а дейін жеткізу міндеті қ ойылды. Ғ алымдардың тың жерлерді осыншама кең кө лемде игеру ө зін-ө зі ақ тамайтындығ ы туралы пікірлерін ешкім есепке алмады. 1955 жылы тың жерлерде жоспарланғ ан 7, 5 млн гектардың орнына 9, 4 млн гектар жер жыртылды. Тың жерлерді игерудің басым кө пшілігі негізінен Қ азақ станның солтустігіндегі алты облыста - Қ останай, Ақ мола, Солтү стік Қ азақ стан, Кө кшетау, Торғ ай жә не Павлодар облыстарында жузеге асырылды.Республика ең бекшілерінің алдында 6, 3 млн гектар тың жә не тың айғ ан жерді игеру арқ ылы дә нді дақ ылдар ө німін арттыру міндеті тұ рды.Партия комитеттерінің қ ысымымен жалпы жиындарда жоғ арылатылғ ан міндеттемелер қ абылданды, олар ә рдайым орындала бермеді жә не жү зеге аспады. Нә тижесінде тек 1954 жылдың ө зінде қ осьмша 636 мың гектар тың жә не тың айғ ан жерлер жыртылды. Тек сол жылы ғ ана колхоздар жә не МТС-тap 4847 мың, ал совхоздар 3 684 мың гектар жаң а жерлерді игерді. Осылайша, тың жә не тың айғ ан жерлерді кө теру туралы екі жылғ а есептелген мемлекеттік жоспар елеулі қ арқ ынмен бір жыл ішінде жү зеге асты. Республикада жаппай жолдар салынып, жаң а елді мекендер тұ рғ ызылды.

Азақ станның 1946-1970 жылдардағ ы қ оғ амдық -саяси ө мірі. Соғ ыс Қ азакстан жерінде болғ ан жоқ. Сондық тан оның шаруашылығ ы бү лінген жоқ. Солай болса да КСРО халық шаруашылығ ының ажырамас бір болігі ретінде республика экономикасы да соғ ыс жылдарында ә скери жағ дайғ а, соғ ыстан соң бейбіт ө мірге икемделді. 1945-1960 жылдары Қ азақ станның ө неркә сібінің отынэнергетика саласы жақ сы дамыды. Қ арағ анды кө мір алқ абында ондағ ан ірі шахталар мен байыту фабрикалары іске қ осыдды. Екібастұ зда ашық ә діспен кө мір ө ндірудің кө лемі кү рт ұ лғ айды. 50-жылдары кө мір шабу, қ опару жә не оны вагондарғ а тиеу жү мыстары толық механикаландырылды. Республика бойынша кө мір ө ндірудің жылдық кө лемі соғ ысқ а дейінгі дең гейден 2, 5 есеп артып, 1950 жылы 17, 5 млн. тоннағ а, ал 1960 жылы 32, 3 млн тоннағ а жетті. Соғ ыстан кейінгі онжылдық тарда Қ азақ станның тұ рғ ындары санының жедел ө суі қ ұ рылыс индустриясының ауқ ымын кең ейтуге мә жбү р етті. Қ алалар ө сіп, кә сіпорындар мен тұ рғ ын ү йлер кө птеп салына бастады. Қ ұ рылыс материалдарын шығ арудың кө лемі кү рт артты. Сазтө беде, Қ арағ аң цыда, Семейде, Ө скеменде, Шымкентте цемент зауыттары бой кө терді. Талдық орғ анда, Ө скеменде, Қ ызылжарда, Қ останайда кірпіш зауыттары салынып, бұ л бұ йымды шығ аратын Алматы мен Шымкенттегі кә сіпорындар кең ейтілді. Ә к, алебастр ө ндіру де ұ лғ айтылды. Темір бетон шығ ару ісі белең ала бастады.