Астана, 2015 г.

Азақ стан республикасының білім жә не ғ ылым министрлігі

Қ АЗАҚ ЭКОНОМИКА, Қ АРЖЫ ЖӘ НЕ ХАЛЫҚ АРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ

Есеп жә не аудит» кафедрасы

МАГИСТРАНТТЫҢ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ- ЗЕРТТЕУ ЖҰ МЫСЫ БОЙЫНША ЕСЕП

М050800 «Есеп жә не аудит» мамандығ ы

Бағ дар: бейінді

Ғ ылыми жетекші PhD докторы

Алтынбеков М.А.

Магистрант Имашева М.С.

Астана, 2015 г.

Мен Имашева Мируерт Сериковна 2014 жылдың 24 тамызы №30-04/14 бұ йрығ ына сә йкес «Есеп жә не аудит» мамандығ ы бойынша бейінді бағ ыттың 1 курс манистратурасына қ абылдандым.

2014 жылдың 26 қ ыркү йегіннің № 2 Қ азЭҚ ХСУ-нің Оқ у Кенесінің Хаттамасына сә йкес менің атыма «Қ орлар есебінің ә діснамалық мә селелері жә не оларды жетілдіру жолдары» атты диссертациялық жұ мыстың тақ ырыбы тіркелді жә не PhD докторы Алтынбеков М.А. ғ ылыми жетекші ретінде тағ айындалды.

Жыл басында эдвайзер э.ғ.д. Ракаева А.Н. мен ғ ылыми жетекші PhD докторы Алтынбеков М.А. жеке оқ у жоспарын дайындап шығ ардық. Онда барлық оқ у мерзімінде келесілерді орындау қ арастырылғ ан:

1. Ғ ылыми- зерттеу жұ мысының нә тижесі тө мендегідей:

Рефераттық шолу:

Тақ ырыптың ө зектілігі жә не мә селелердің зерттелу дә режесі. Диссертициялық жұ мыста қ орлар есебінің ә діснамалық мә селелері жә не оларды жетілдіру жолдары қ арастырылады. Тауарды ө ндіру мен жеткізуде бір қ алыптылық жоқ жағ дайда ү зіліссіз қ ызметті қ амтамасыз ету ү шін ө ндіріс мекемелері мен кә сіпорында қ ажеті тауар қ орлары болуы қ ажет. Тауар қ орлары – бұ л соң ғ ы тұ тынушығ а сатылғ ан кезге дейінгі нарық тағ ы қ оғ амдық ө німнің бө лігі. Міне, сондық тан да ұ йымның міндеттемелерінің бірі болып тауарлы – материалдық қ орларды есепке алу тақ ырыбы ө з алдына бө лек мә селе болып қ арастырылады жә не нарық тық экономика жағ дайында ө те актуалды.

Қ азіргі кезде ө ндірістік қ орлар кә сіпорын мү лкінің негізгі қ ұ нын қ ұ райды, ал кейбір салаларда материалдық ресурстарғ а кеткен шығ ындар ө німнің ө зіндік қ ұ нының 90 %-н қ ұ райды. Ө ндіріс процесіне ө ндіріс қ ұ ралдарымен қ оса, ө ндірістік қ орлар да қ атысады. Ө ндірістік қ орлардың ө ндірістік қ ұ ралдардан айырмашылығ ы- олар ө ндіріс процесіне тек бір рет қ атысып, ө зінің қ ұ нын ө ндірілетін ө німге толығ ымен ауыстырады жә не дайын ө німнің материалдық негізін қ ұ райды.[1]

Тауарлы материалдық қ орлар басқ а айналым активтерінің ішінде ө тімділігі жоғ ары актив болып саналады. Сонымен қ атар қ орлардың ақ ша қ аражаттарына тез алмастырылуы кә сіпорынның арнайы бө лімшелермен реттеліп отыруы қ ажет. Қ орларды талдау қ аржылық басқ аруда ү лкен рө л атқ арады. Қ орлар айналым активтері қ ұ рамының кө п бө лігін, сонымен қ атар жалпы активтер қ ұ рамының негізгі бө лігін қ амтуы мү мкін. Бұ л кә сіпорын жұ мысының тиімсіздігін, яғ ни тауарлардың ұ зақ уақ ыт ө тпей қ алуы, оларды ө ткізудегі қ иындық тарды білдіреді. Бұ л ө з кезегінде сақ тау шығ ындарының кө беюіне, тауарлардың қ ұ нсыздану мү мкіндігінің ү лкеюіне, сатып алушылар қ атарының азаюына алып келеді.

Материалдық есепті ұ йымдастыру – есептік жұ мыстың кү рделі бө лімдерінің бірі. Ө неркә сіптік кә сіпорында материалдық қ ұ ндылық тар номенклатурасы он мың дағ ан атаулармен саналады, ал материалдық -ө ндірістік қ орлар есебі бойынша ақ парат ө ндірісті басқ ару бойынша барлық ақ параттың 30%-н қ ұ райды. Сондық тан есепті ұ йымдастыру жә не материалдық қ ұ ндылық тарды сатып алуы, оның қ озғ алысы, сақ талуы жә не қ олдануы бойынша бақ ылау ү лкен ауыртпалық тармен байланысты. Барлық есептік жұ мыстың автоматтандырылуының орасан маң ызы зор. Есеп пен тауарлы-материалдық қ орларды бақ ылаудың ажырамас бө лігі — олардың қ олданылуының экономикалық талдауы болып табылады.

Нарық тық экономика кезең індегі меншіктің кө птү рлілігі, экономиканы басқ аруда кә сіпорынның қ ұ қ ық тарының кең еюі, ө ндірістің салалық ерекшеліктері, ө ндірістік қ орлар есебін жү ргізу техникасы мен ә дістемесі жайлы нақ ты сұ рақ тарды шешуде сан алуан тә сілдемелерді жә не баламаларды талап етеді.

Қ азір кә сіпорындарда материалдарды дайындау жә не сатып алу есебін ұ йымдастырудың тү рлі тә сілдерін таң дау, ай соң ында жолда қ алып қ ойғ ан немесе жабдық таушылардың қ оймасынан шығ арылмағ ан материалдардың қ ұ нын кө рсерту; материалдық қ ұ ндылық тардың нақ ты ө зіндік қ ұ нының есептік бағ алардан ауытқ уларын анық тау жә не оларды ө ндірістегі шығ ындалғ ан материалдар мен олардың қ оймадағ ы қ алдық тары арасында кейінгі бө лу; пайдаланудағ ы арзан бағ алы жә не тез тозатын заттардың қ ұ нын ө теу мү мкіндіктері пайда болуда.

Тауарлы-материалдық қ орларды қ олдануды бақ ылау мен есепті дұ рыс ұ йымдастырусыз қ оймадағ ы қ орлардың келіп тү суі мен шығ ындалуы, қ алдық тарғ а бақ ылауды қ амтамасыз ету мү мкін емес.

Жоғ арыда айтылғ андардан нарық тық экономика жағ дайында берілген тақ ырыптың ө зекті екендігі кө рінеді.

Жұ мыстың мақ саты - «Намыс Қ орғ ау» ЖШС-нің мә ліметтері негізінде тауарлы- материалдық қ орлар есебін зерттеу жә не оларды оптимизациялау бойынша ұ сыныстар жасау.

Жұ мыстың зерттеу объектісі – Астана қ аласында орналасқ ан «Намыс Қ орғ ау» ЖШС.

Зерттеудің тә жірибелік маң ыздылығ ы. «Намыс Қ орғ ау» ЖШС-не қ ызығ ушылығ ы бар пайдаланушыларды тиімді басқ арушылық шешім қ абылдау ү шін сапалы есеп ақ параттарымен қ амтамасыз ететін бухгалтерлік есептің жең ілдетілген жү йесін қ ұ руғ а ө ң делген ұ сыныстар мен ұ сынымдар мү мкіндік береді.

Диссертациялық жұ мыстың мақ саты: ЖШС «Намыс Қ орғ ау» кә сіпорны мә ліметтері негізінде қ орлар есебін қ арастыру, сонымен қ атар шаруашылық қ ызметі барысында қ орлар айналымымен байланысты бухгалтерлерде кездесетін негізгі мә селелерді анық тау жә не оларды жою жолдарын қ арастыру.

Диссертациялық жұ мыстың міндеті:

- Қ орлар тү сінігі мен жіктелуін қ арастыру;

- Қ Р қ орлар есебінің нормативтік-қ ұ қ ық тық реттеуін қ арастыру

- ХҚ ЕС сә йкес қ орларды бағ алау ретін бақ ылау;

- ХҚ ЕС-ке сә йкес қ орлар есебінің ұ йымдастырылуын бақ ылау;

- ЖШС «Намыс Қ орғ ау» кә сіпорнының қ аржы-шаруашылық қ ызметін сипаттау;

- Қ орлардың қ оймадағ ы жә не бухгалтериядағ ы есебін жетілдіру жолдары қ арастыру;

- Қ орлар есебінің ақ параттарының маң ыздылығ ы мен ережелерге сә йкес ұ йымдастырылуын жетілдіру жолдарын қ арастыру.

- Қ орлар есебін ХҚ ЕС сә йкес жетілдіру жолдарын қ арастыру;

- Қ орларды пайдалану тиімділігін арттыру жолдарын талдау.

Зерттеудің ақ параттық базасы ретінде тауарлы- материалдық қ орлар бойынша нормативтік-қ ұ қ ық тық актілер, ЖШС «Намыс Қ орғ ау» есептік мә ліметтері, арнайы шығ арылымдар, периодтық баспалары, интернет желісіндегі ресми сайттардағ ы материалдар, Қ Р шаруашылық субъектілерінде есеп пен аудитті жү ргізуді реттейтін заң намалық жә не нормативтік-қ ұ қ ық тық актілердің жиынтығ ы, қ аржылық есептіліктің халық аралық стандарттары мен оларғ а ә дістемелік нұ сқ аулар (2 Қ ЕХС), осы бағ ытта жазылғ ан ғ ылыми ең бектер мен мақ алалар қ ұ райды

Тақ ырыптың ғ ылыми зерттелуі. Кә сіпорынның қ орлар есебін жү ргізу тә ртібінің ә дістемелік сұ рақ тары отандық авторлардың жұ мыстарында кө рініс тапты: Ә. Ә бдіманапов, Н.А. Қ ұ дайбергенов, К.К. Кеулімжаев, В.К. Радостовец, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, Ж.С. Толпаков, В.Л.Назарова жә не тағ ы басқ алар.

Зерттеу нә тижелерінің ғ ылыми жаң алығ ы. Экономиканың тү рлі салаларында қ орлар есебінің тиімділігін арттыру жә не кә сіпорында қ олдану аясын кең ейту бойынша нақ ты шараларды қ ұ руғ а бағ ытталады.

Жұ мыстың ә дістемелік нұ сқ алары болып мыналар табылады: " Бухгалтерлік есеп жә не қ аржылық есеп беру туралы" Қ азақ стан Республикасының Заң ы, қ аржылық есеп берудің халық аралық стандарттары, қ азақ стандық бухгалтерлік есеп стандарты, бухгалтерлік есеп шоттарының жұ мыс жоспарының синтетикалық шоттары топтарының тізбесі, шетелдік жә не отандық экономистердің ғ ылыми ә дебиеттері, кезең дік басылымдар жә не «Намыс Қ орғ ау» ЖШС-нің бастапқ ы мә ліметтері.

Диссертациялық жұ мыстың кө лемі мен қ ұ рылымы. Диссертациялық жұ мыс кіріспеден, ү ш бө лімнен, қ орытындыдан, қ олданылғ ан ә дебиеттер тізімінен тұ рады.

Бірінші бө лімде қ орлар есебінің мә ні, маң ыздылығ ы, қ ұ рылымы жә не негіздері қ арастырылады.

Екінші бө лімде «Намыс Қ орғ ау» ЖШС-ң қ орлар есебі мен оны жетілдіру жолдары қ арастырылады.

Ү шінші бө лімде қ орларды пайдалану тиімділігін арттыру мен оларды ХҚ ЕС сә йкес жетілдіру жолдары қ арастырылады.

Тауарлы- материалдық қ ұ ндылық тар- ө ндірістік қ орлар, аяқ талмағ ан ө ндіріс, дайын ө німнің қ алдығ ы қ ұ рамына кіретін тауарлы материалдық қ орлардың белгілі бір уақ ыттағ ы қ ұ нын кө рсететін статистикалық кө рсеткіш.[2]

Тауарлы- материалдық қ ұ ндылық тар- кә сіпорының ө ндірістік- шаруашылық қ ызметінің ү здіксіздігін қ амтамасыз ететін айналым қ орларының негізгі бө лігі.[3]

Тауарлы- материалдық қ орлар- шаруашылық қ ажеттіліктерге арналғ ан, дайын ө німнің материалдық негізі ретінде қ айта ө ндіру ү шін немесе ө ндірісте қ олданылатын актив. [4]

«Бухгалтерлiк есеп пен қ аржылық есептiлiк туралы» Қ азақ стан Республикасының 2007 жылғ ы 28 ақ пандағ ы N234 Заң ына сә йкес: активтер – дара кә сiпкер немесе ұ йым ө ткен оқ иғ алар нә тижесiнде бақ ылап отырғ ан, болашақ та экономикалық пайда алу кү тiлетiн ресурстар [12]. Осығ ан орай, болашақ экономикалық пайда ә р тү рлі жолмен алынуы мү мкін. Яғ ни, қ орлар тауар ө ндіру мен қ ызмет кө рсетуде жеке ө зі немесе басқ а активтермен бірге қ олданылуы; басқ а активтермен айырбасталуы; міндеттемені ө теу ү шін пайдалануы; кә сіпорынның меншік иелері арасында таратылуы мү мкін. Нә тижесінде болашақ экономикалық пайда ақ ша қ аражаттарынан немесе оның баламаларынан тү седі.

Қ орлар есебіндегі маң ызды сұ рақ – олардың қ орлар шотында кө рсетілуі тиіс соманы анық тау, яғ ни қ орларды бастапқ ы тану. Қ орлар бастапқ ыда ө зіндік қ ұ ны бойынша кірістеледі.

Ф.С.Сейдахметова қ орлардың ө зіндік қ ұ нына енетін шығ ындарды келесідей топтастырады:

1) қ орларды сатып алу шығ ындары (сатып алу бағ асы+кеден алымдары+ө німді сертификаттау шығ ындары+жабдық тау, жеткізу мекемелеріне тө ленген ақ ы, тасымалдау шығ ындары);

2) ө нім ө ндіру шығ ындары: тікелей жә не жанама шығ ындар [15].

Садиева А.С., Жуматов М.К. «Халық аралық қ аржылық есептілігі стандарттарына сә йкес бухгалтерлік есеп» оқ у қ ұ ралында бухгалтерге кө мек ретінде қ орлардың ө зіндік қ ұ нына кіретін жә не енбейтін шығ ындарды келесідей топтастырғ ан [16]:

Егер кә сіпорын қ орларды сатып алатын болса, онда қ орлардың ө зіндік қ ұ ны келесідей шығ ындардан тұ рады:

сатып алу бағ асы;

+кеден алымдары;

+ө німді сертификаттау шығ ындары;

+жабдық тау, жеткізу мекемелеріне тө ленген ақ ы;

+ тасымалдау шығ ындары;

= қ орлардың ө зіндік қ ұ ны.

Қ аржылық есеп берудің халық аралық стандарттары ұ сынылғ ан ТМҚ есептеу жү йесі тө мендегілерді қ арастырады.

Мерзімдік есептеу. Бұ л жерде ТМҚ жыл ішіндегі егжей-тегжейлі есептеу жү ргізілмейді. Олардың нақ тылай бар-жоғ ы оқ тын-оқ тын ө ткізілетін, қ алғ ан қ аржыларды тү гендеу қ орытындылары бойынша анық талады. Ө ткізілген қ орлардың ө зіндік қ ұ ны тек тү гендеу аяқ талғ ан соң жә не мынадай формула бойынша: есепті кезең басындағ ы қ ор қ алдығ ы қ осу есепті кезең соң ындағ ы ТМҚ қ алдығ ы талдау жү ргізілген қ орлардың ө зіндік қ ұ нын.

Ү здіксіз есеп жү йесін қ олданғ анда баланстық есепте тауарлы-материалдық қ орлардың тү сіу мен жұ мсалуы толық кө рсетіледі. Мерзімді есепте қ олданылатын шығ ындардың уақ ытша шоты бұ л жү йеде падаланылмайды. Барлық есепті кезең ішіндегі нә тижелер белгілі жә не қ орлардың белгілі бір тү рлерінің бар-жоқ тығ ы мен ө ткізу шамасына қ арай ө ткізілетіндерінің ө зіндік қ ұ ны 7010 «Ө німнің ө зіндік қ ұ ны» шотында кө ресіледі.

Стандарт қ орлардың ө зіндік қ ұ ның анық таудағ ы ә ртү рлі ә дістерді қ олдануды рұ қ сат етеді, егер қ олдану нә тижелерін ө зіндік қ ұ нның мә нін жуық тап кө рсетсе.

Қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауғ а келесі ә дістер қ олданылады:

• Арнайы сә йкестендіру ә дісі ө зара алмастырылмайтын арнайы қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауда қ алданылуы тиіс (автокө ліктер, зергерлік бұ йымдар, қ ымбат тері бұ йымдары жә не т.б.) сонымен қ атар арнайы жобаларғ а арнап шығ арылғ ан жә не арналғ ан тауарлар мен қ ызметтер ү шін;

Қ орлардың, ал оларғ а шикізаттар, материалдар жә не дайын ө німнің кө птегентү рлері жатады, ө зара алмастырылатын бірліктері ү шін келесі ә дістер қ олданылуы тиіс;

• ФИФО ә дісі (бірінші келді- бірінші кетті). Осы ә дісте бірінші сатып алынғ анқ орлар немесе бірінші ө ндірілгендер бірінші болып сатылады, жә не сә йкесінше кезең соң ында қ алғ ан тауарлар сатылғ андардан кейін сатып алынғ ан немесе ө ндірілген болып табылады;

• Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісі. Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісінің формуласы бойынша, ә рбір баптың қ ұ ны кезең басында жә не кезең ішінде ө ндірілген немесе сатып алынғ ан қ орлардың орташа қ ұ ны арқ ылы есептелінеді. Орташа қ ұ ны кезең дік негізде (қ арпайым орташа ө лшенген ә діс арқ ылы) немесе ә рбір алынғ ан қ осымша партиялар бойынша есептелуі мү мкін.

ғ алымдарының анық тамалары, олардың жіктелімі, ТМҚ есептеудің негізгі міндеттері, мақ саттары олардың қ ұ рылымы, есепке алу критерийлері жә не кә сіпорын қ аржылық есептілігінің қ ұ рамындағ ы ролі берілген.

Қ аржылық есеп берудің халық аралық стандарттары ұ сынылғ ан ТМҚ есептеу жү йесі тө мендегілерді қ арастырады.

Мерзімдік есептеу. Бұ л жерде ТМҚ жыл ішіндегі егжей-тегжейлі есептеу жү ргізілмейді. Олардың нақ тылай бар-жоғ ы оқ тын-оқ тын ө ткізілетін, қ алғ ан қ аржыларды тү гендеу қ орытындылары бойынша анық талады. Ө ткізілген қ орлардың ө зіндік қ ұ ны тек тү гендеу аяқ талғ ан соң жә не мынадай формула бойынша: есепті кезең басындағ ы қ ор қ алдығ ы қ осу есепті кезең соң ындағ ы ТМҚ қ алдығ ы талдау жү ргізілген қ орлардың ө зіндік қ ұ нын.

Ү здіксіз есеп жү йесін қ олданғ анда баланстық есепте тауарлы-материалдық қ орлардың тү сіу мен жұ мсалуы толық кө рсетіледі. Мерзімді есепте қ олданылатын шығ ындардың уақ ытша шоты бұ л жү йеде падаланылмайды. Барлық есепті кезең ішіндегі нә тижелер белгілі жә не қ орлардың белгілі бір тү рлерінің бар-жоқ тығ ы мен ө ткізу шамасына қ арай ө ткізілетіндерінің ө зіндік қ ұ ны 7010 «Ө німнің ө зіндік қ ұ ны» шотында кө ресіледі.

Ұ Қ ЕС мен 2 ХҚ ЕС те берілген анық тамаларды салыстыра отырып ТМҚ келесідей анық тама беруге болады: ТМҚ – ең бек қ ұ ралдарына жатады, жә не ө ндіріс процесіне тек бір қ ана араласып, ө зінің қ ұ ның толығ ымен жаң а ө німге ауыстыратын қ ысқ а мерзімді актив.

Стандарт қ орлардың ө зіндік қ ұ ның анық таудағ ы ә ртү рлі ә дістерді қ олдануды рұ қ сат етеді, егер қ олдану нә тижелерін ө зіндік қ ұ нның мә нін жуық тап кө рсетсе.

Қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауғ а келесі ә дістер қ олданылады:

• Арнайы сә йкестендіру ә дісі ө зара алмастырылмайтын арнайы қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауда қ алданылуы тиіс (автокө ліктер, зергерлік бұ йымдар, қ ымбат тері бұ йымдары жә не т.б.) сонымен қ атар арнайы жобаларғ а арнап шығ арылғ ан жә не арналғ ан тауарлар мен қ ызметтер ү шін;

Қ орлардың, ал оларғ а шикізаттар, материалдар жә не дайын ө німнің кө птегентү рлері жатады, ө зара алмастырылатын бірліктері ү шін келесі ә дістер қ олданылуы тиіс;

• ФИФО ә дісі (бірінші келді- бірінші кетті). Осы ә дісте бірінші сатып алынғ анқ орлар немесе бірінші ө ндірілгендер бірінші болып сатылады, жә не сә йкесінше кезең соң ында қ алғ ан тауарлар сатылғ андардан кейін сатып алынғ ан немесе ө ндірілген болып табылады;

• Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісі. Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісінің формуласы бойынша, ә рбір баптың қ ұ ны кезең басында жә не кезең ішінде ө ндірілген немесе сатып алынғ ан қ орлардың орташа қ ұ ны арқ ылы есептелінеді. Орташа қ ұ ны кезең дік негізде (қ арпайым орташа ө лшенген ә діс арқ ылы) немесе ә рбір алынғ ан қ осымша партиялар бойынша есептелуі мү мкін.

ТМҚ есебін жү ргізудің 2 ХҚ ЕС-те ү здіксіз есеп жү йесін қ олдану ұ сынылады. Себебі ү здіксіз есеп жү йесін қ олданғ анда баланстық есепте ТМҚ -дың тү суі мен жұ мсалуы толық кө рсетіледі. Мерзімді есепте қ олданылатын шығ ындардың уақ ытша шоты бұ л жү йеде пайдаланылмайды. Сонымен қ атар 23-«Қ арыздар бойынша шығ ындар» IAS ХҚ ЕС қ олдана отырып кә сіпорын босалқ ылардың ө зіндік қ ұ нына заем бойынша шығ ындар кіретін сирек жағ дайларды анық тайды. Яғ ни ұ йым босалқ ыларды тө лем мерзімін кейінге қ алдыру шартымен сатып ала алады.

Шаруашылық жү ргізуші субъектінің ә р тү рлі тә сілдерді таң дау, қ орларды бағ алау мү мкіндігі бар, бірақ тә сіл таң далғ аннан кейін ол дә йекті тү рде бір есепті кезең нен соң екіншісінде қ олданылуы тиіс. Алайда материалдың тү рі ү шін бір ғ ана тә сілді қ олдануғ а болатынын есте ұ стау қ ажет. Бағ алау тә сілдерін таң дауды субъектінің есеп саясаты белгілейді. Егер тү йінді негіз болғ ан жағ дайда тә сілді ө згертуге болады. Бұ л жағ дайда ауыстырудың себеп салдары қ аржылық есеп беруге тү сініктеме хат жазбада тү сіндірілуі тиіс.

Берілген ә дістер ішінде арнайы сә йкестендіру ә дісі ө зара алмастырыла алмайтын тауарларғ а қ олдану тиімді, бірақ кә сіпорында ондай тауарлар болмағ андық тан бұ л ә дісті қ олдану тиімсіз болып табылады. Ал ФИФО ә дісі мен орташа ө лшенген қ ұ н ә дісін қ олдануғ а болады. Дегенмен ТМҚ қ олдану тиімділігін дұ рыс анық тау ү шін ФИФО ә дісін қ олдану ұ сынылады. Себебі ТМҚ берілген уақ ыттағ ы бағ асы бойынша қ андай пайда алуғ а болатындығ ы анығ ырақ кө рінеді.

Берілген жұ мыста кә сіпорынның қ ызметі мен бухгалтерлік есебінің ұ йымдастырылуы талданды. Соның нә тижесінде кә сіпорындағ ы қ орлар есебін жең ілдету мақ сатында тез қ олданыстан шығ атын ТМҚ -ды бірден есептен шығ арып отыру кә сіпорынның бухгалтерлік есебін ұ йымдастыруды анағ ұ рлым жең ілдететін еді. Ондай ТМҚ -ғ а: кенсе тауарларын, шеврон, бейдж жә не т.б. жатқ ызуғ а болады. Яғ ни аталғ ан мә селелерді кә сіпорынның есеп саясатында жазып ө ткен жө н. Жоғ арыда аталғ андай кә сіпорын бухгалтерлік есебі 1С- 8.0 бағ дарламасымен жабдық талғ ан, бірақ қ азіргі кезде соң ғ ы жаң артылғ ан бағ дарлама 1С-8.2. Осығ ан байланысты кә сіпорынның 1С бағ дарламасын жаң арту ұ сынылады.

Кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы оның қ аржы қ ұ ралдарының қ ұ рылуы мен қ олданылуын ү рдісін кө рсететін кө рсеткіштер жиынтығ ымен сипатталады. Кә сіпорынның нарық тық экономикадағ ы қ аржылық жағ дайы оның қ ызметінің соң ғ ы нә тижелерін кө рсетеді. Кә сіпорын қ ызметінің соң ғ ы нә тижелері тек қ ана оның жұ мысшыларын ғ ана емес, сонымен қ атар оның экономикалық қ ызмет бойынша серіктестерін де қ ызық тырады, олар: мемлекеттік, қ аржылық, салық органдары жә не т.б. Осының барлығ ы кә сіпорынның қ аржылық талдаудың ө ткізудің маң ыздылығ ын анық тайды жә не экономикалық ү рдісте осы талдаулардың ролін арттырады, қ аржылық талдау элементі болып табылады.

Банкроттық ық тималдылық 2013 жылғ а қ арағ анда 2014 жылы тө мендегені кө рінеді. Бұ л ө з кезегінде кә сіпорын банкрот болу ық тималдылығ ының ө те тө мен екенін кө рсетеді.

Кез-келген кә сіпорын қ ызметінің экономикалық негізі- табыс алу. Табыс шаруашылық етудің нә тижесін, тірі жә не ө ткен ең бектің ө німділігін бейнелейді.

«Намыс Қ орғ ау» ЖШС–де қ орлардың номенклатурасы ө те кө п. Кә сіпорында минималды қ ұ нды жекелеген тауарлар бойынша анық тау мү мкін емес, оның ең бек сыйымдылығ ы да ө те жоғ ары. Сол себепті минималды қ ұ нды анық тауды негізгі тауарлар топтары ә дісі бойынша анық тағ ан дұ рыс. Кә сіпорын мә ліметтері негізде кә сіпорын қ оймасында болашақ та табыс алып келмейтін ТМҚ бар, оларды есептен шығ ару ү шін резерв қ ұ ру ұ сынылады. Бұ л активтердің қ ұ нсыздану ә серінен болатын жағ ымсыз жағ дайларды алдын алу ү шін маң ызды.

ТМҚ жайлы ақ параттарды тез ә рі тиімді тү рде алып отыру электронды шот фактураларды колдану кезінде жү зеге асады.2012 жылдан бастап Қ азақ станда электронды шот фактураларды біртіндеп іске қ осу жү зеге асып жатыр. Статистикалық мә ліметтер бойынша бұ л Қ азақ стандық кә сіпкерлердің бір жылдық шығ ындарын 5 млрд тг тө мендейді деген мә ліметтер жариялағ ан. Яғ ни ақ параттарды алу тек тез ғ ана емес сонымен қ атар арзан болмақ.

ХҚ ЕС негізгі тү сініктері мен қ ағ идаларының кез- келген ө згерістері ТМҚ -дың есебін қ олданушылардың белгілі қ ажеттіліктеріне негізделуі керек.

ТМҚ пайдалануды арттыру жолында сақ тық қ орларын қ алыптастырудың ө лшенген бағ ытын қ олдану ұ сынылады. Себебі бұ л бағ ыт алдың ғ ы жылдар мә ліметтеріне негізделіп жасалады, яғ ни тә уекел минималды болады. Ә детте, материалдық ресурстарды басқ аруда АВС-XYZ-FMR-VEN–талдаулар қ атар қ олданылғ анымен, аталғ ан жү йелер арасынан «Намыс Қ орғ ау» ЖШС ү шін ең ұ тымдысы XYZ-талдау. Ол материалдарды сатып алу мен сақ тау облысында шешім қ абылдаудың тиімділігін арттыруғ а мү мкіндік береді.

Имашева Мируерт Сериковна

Алтынбеков М.А.

Қ азақ экономика, қ аржы жә не халық аралық

сауда университетінің PhD докторы

Қ ОРЛАР ЕСЕБІНІҢ Ә ДІСНАМАЛЫҚ МӘ СЕЛЕЛЕРІ ЖӘ НЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың қ ызметі барысында ө здерінің ө ндірген дайын бұ йымдары, сату ү шін сатып алғ ан тауарлары, сатып алғ ан бірақ ә зір ұ йымғ а келіп тү спеген тауарлары (жолдағ ы тауарлар), аяқ талмағ ан ө ндіріс, басқ аларғ а кө рсеткен қ ызметтері, сондай-ақ жұ мыстарды орындау жә не қ ызметтерді кө рсету барысында пайдалануғ а арналғ ан қ осалқ ы бө лшектері, отындары, ыдыс жә не ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар жә не басқ а да материалдары сол ұ йымның тауарлы-материалдық қ оры тү ріндегі ағ ымдағ ы активі болып табылады.

Олардың ө ндіріс қ ұ ралдарынан ө згешелігі, ө ндіріс қ ұ ралдары шаруашылық ү дерісіне ұ зақ уақ ыт қ атысып, ө здерінің табиғ и пішінін сақ тай отырып ө ндірілетін ө німге ө з қ ұ нының бір бө лігін қ осып отыратын болса, ең бек заттары ө ндірісте пайдаланылғ ан кезде ө здерінің бастапқ ы қ ұ нын тү гелдей ө ндірілетін ө німге ауыстырады. Шығ арылатын ө німнің, атқ арылатын жұ мыстың ө зіндік қ ұ нның кө п бө лігі ең бек заттарының қ ұ нынан тұ рады. Сонымен қ атар ең бек заттары ө ндірістік қ ор болып табылады.

Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:

1. Дайындалғ ан, келіп тү скен жә не ө ндіріске немесе сыртқ а босатылғ ан материалдарды уақ ытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығ ару.

2. Материалдардың қ оймада жә не тасымалдау кезінде тү гел сақ талуын бақ ылау.

3. Материалдық қ орлар қ алдығ ының белгіленген мө лшерден артып немесе тө мендеп кетпеуін бақ ылау.

4. Материалдарды ө ндірісте пайдаланғ ан кезде олардың техникалық жолмен анық талғ ан мө лшерін жә не тұ тыну мө лшерінің қ орын анық тау.

5. Материалдардың ө ндірісте ұ тымды пайдаланылуын бақ ылау.

6. Дайындалғ ан материалдардың ө зіндік қ ұ нын анық тап жә не олардың жоспарлы есептеу бағ асынан айырмашылығ ын тауып, пайдаланылғ ан материалдар қ ұ нын ә р объектінің шығ ынына қ осу[1].

Ұ лттық қ аржылық есеп стандартына жә не Халық аралық қ аржы есептілігінің 2 «Қ орлар»- бұ л активтер стандарттарына сә кес тауарлы материалдық қ орларғ а мыналар жатады:

· Шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен қ ұ рымдас бұ йымдар, қ ұ рылғ ылар мен тетіктер, отын, ыдыс (қ ап, қ орап, жә шік т.б) жә не ыдыс материалдары, қ осалқ ы бө лшектер, ө ндірісте қ олдануғ а немесе жұ мыстар мен қ ызметтерді орындауғ а арналғ ан басқ а да материалдық қ орлар;

· Аяқ талмағ ан ө ндіріс;

· Субъектінің іс-ә рекеті барысында сатуғ а арналғ ан ө нім.

Материалдық қ ордың есебінің басты мақ саты:

- Қ ұ ндылық тардың уақ ытылы жә не толық тү сінуін, сақ талуын қ адағ алау;

- Қ ұ ндылық тардың қ озғ алысы бойынша барлық операцияларды қ ұ жаттаудың уақ ытылы жә не толық тығ ын;

- Кө ліктік-дайындық шығ ындарды уақ ытылы жә не дұ рыс бө лу;

- Кө ліктік-дайындық шығ ындардың дұ рыс жә не біркелкі ө ндіріс ұ станымдарының бө лінуін қ адағ алау;

- Қ ұ ндылық тардың сақ талу жағ дайын бақ ылау;

- Ішкі ресурстарды қ озғ алту ү шін артық материалдық қ ұ ндылық тарды анық тау жә не орналастыру;

- Қ ұ ндылық тардың сақ талу орындарында қ озғ аласы мен қ алдық тары туралы нақ ты мә ліметтерді жинау.

Қ орлар, қ андай да бір басқ а актив сияқ ты тек мынадай критерийлерді танығ ан кезде ғ ана есепте кө рсетіледі:

1) осы актив бойынша келешекте экономикалық пайда алу ық тималы болғ ан кезде;

2) есептеу объектісін сатып алуғ а немесе ө ндіруге іс жү зіндегі шығ ындарды бағ алау мү мкін болғ ан кезде.

Қ аржылық есептілікте қ орлар ө зіндік қ ұ ны бойынша кө рсетіледі.

Қ орлардың ө зіндік қ ұ ны сатып алу бағ асынан, импорттық баждан, салық тан (ө телетінді қ оспағ анда) тұ рады. Сауда жең ілдіктері, тө лемдерді қ айтару жә не ө зге де ұ қ сас баптар шығ ындарды айқ ындау кезінде есептен алынады.

Дербес ө ндірілген қ орлардың ө зіндік қ ұ ны оларды ө ндіруге жұ мсалғ ан шикізат пен материалдардың сатып алу бағ асынан, импорттық баждан, салық тан (ө телетінді қ оспағ анда) тұ рады.

Қ айта ө ң деуге арналғ ан шығ ындар жә не қ орлардың ағ ымдағ ы орналасқ ан жері мен жай-кү йін қ амтамасыз ету ү шін тартылғ ан ө зге де шығ ындар олар тартылғ ан кезең дегі шығ ыстар болып танылады.

Қ орларды ауыстыру кезінде алынғ ан қ орлардың іс жү зіндегі қ ұ ны алынғ ан объектінің нақ ты қ ұ ны тө ленген ақ ша қ ұ ралдарының жә не олардың баламаларының сомасына тү зетілген, берілген қ орлардың баланстық қ ұ нына тең танылады.

Қ орлардың ө зіндік қ ұ нын бағ алау «алғ ашқ ы тү сім - алғ ашқ ы жө нелту» ә дісі немесе кезең басындағ ы қ орлардың орташа қ ұ нына жә не кезең ішінде сатып алынғ ан (ө ндірілген) ұ қ сас қ орлардың орташа қ ұ нына негізделетін орташа ө лшемді қ ұ ны бойынша жү ргізіледі.

Қ орларды сенімді басқ аруғ а немесе қ айта ө ң деуге беру кезінде субъект осы активке иелік етуге байланысты барлық тә уекел етуін жалғ астырады, сондық тан осы қ орлар субъектінің баланстық шоттарынан шығ арылмайды.

Қ орларды сату кезінде осы қ орлардың баланстық қ ұ ны тиісті тү сім танылғ ан кезең дегі шығ ыстар ретінде танылады. Ө з кү шімен қ ұ рылғ ан негізгі қ ұ ралдардың қ ұ рауышы ретінде пайдаланылғ ан қ орлар тиісті активті тиімді пайдалану мерзімі ішіндегі шығ ыстар ретінде танылады.

Материалдарды дұ рыс есепке алуды ғ ылыми-анық тамалық классификациясы, бағ алау жә не есеп бірліктерін таң дау маң ызды:

- Мұ най ө німдеріне талон пайдаланғ анда 1313 «жанармай» шотында есеп жү ргізіледі;

- Кө лік қ ұ ралдары қ олданыстағ ы жә не қ осымша ретінде жү рген, қ осымша бө лшектер (дө ң гелекқ ап, камера, қ ұ рсау таспасы) негізгі қ ұ ралдарда есептеледі;

- Материал ретінде пайдаланылмайтындар, жанармай немесе субъектідегі қ осымша бө лшектер, жарамсыз шина.

Материалдар есебін дұ рыс ұ йымдастыру ү шін ғ ылыми негізделген жіктемені, есеп бірлігін таң дау мен бағ алау ө те маң ызды.

Материалдық қ орлар былайша жіктеледі:

- Негізгі материалдарды шығ арылатын ө німге заттық негіз жасап, оның материалдық негізін қ ұ райды;

- Кө мекші материалдар- ө ндірілетін ө німге белгілі бір қ асиеттер дарытады [2].

Стандарт қ орлардың ө зіндік қ ұ ның анық таудағ ы ә ртү рлі ә дістерді қ олдануды рұ қ сат етеді, егер қ олдану нә тижелерін ө зіндік қ ұ нның мә нін жуық тап кө рсетсе.

Қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауғ а келесі ә дістер қ олданылады:

· Арнайы сә йкестендіру ә дісі ө зара алмастырылмайтын арнайы қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауда қ алданылуы тиіс (автокө ліктер, зергерлік бұ йымдар, қ ымбат тері бұ йымдары жә не т.б.) сонымен қ атар арнайы жобаларғ а арнап шығ арылғ ан жә не арналғ ан тауарлар мен қ ызметтер ү шін;

Қ орлардың, ал оларғ а шикізаттар, материалдар жә не дайын ө німнің кө птегентү рлері жатады, ө зара алмастырылатын бірліктері ү шін келесі ә дістер қ олданылуы тиіс;

· ФИФО ә дісі (бірінші келді- бірінші кетті). Осы ә дісте бірінші сатып алынғ анқ орлар немесе бірінші ө ндірілгендер бірінші болып сатылады, жә не сә йкесінше кезең соң ында қ алғ ан тауарлар сатылғ андардан кейін сатып алынғ ан немесе ө ндірілген болып табылады;

· Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісі. Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісінің формуласы бойынша, ә рбір баптың қ ұ ны кезең басында жә не кезең ішінде ө ндірілген немесе сатып алынғ ан қ орлардың орташа қ ұ ны арқ ылы есептелінеді. Орташа қ ұ ны кезең дік негізде (қ арпайым орташа ө лшенген ә діс арқ ылы) немесе ә рбір алынғ ан қ осымша партиялар бойынша есептелуі мү мкін.

ЛИФО ә дісін қ олдану (бірінші келді-соң ғ ы кетті) қ аржылық есептіліктің халық аралық стандартымен тиыс салынғ ан, себебі оны қ олдану тіпті шамалы инфляция ү рдісі кезінде қ аржылық есептің мә ліметтерін бұ рмалаушылық қ а ә келеді [3].

Компаниямен Сипаты мен қ олданылуы жағ ынан ұ қ сас қ орлар ү шін бағ алаудың бірдей ә дісі қ олданылуы керек. Ә р сипаттағ ы қ орлардың тү рлері ү шін ә ртү рлі бағ алау ә дістерін қ олдануғ а рұ қ сат етіледі. Мысалы, сақ тандыру қ орларын бағ алау ү шін ағ ымдағ ы қ орларды бағ алаудан ө зге бағ алау ә дісі қ олданылуы мү мкін.

Қ орлардың қ ұ нсыздану есебі

Кей жағ дайларда компаниялар қ орларды ө зіндік қ ұ ннан тө мен бағ амен сатуғ а мә жбү рлі. Бұ л мына жағ дайлардың нә тижесінде болуы мү мкін:

· Қ орлардың механикалық ақ ауы;

· Қ орлардың моральді ескеруі;

· Нарық та бағ аның тө мендеуі;

· Сату шығ ындарының кө беюі. Мысалы, осы тауарды сату ү шін арнайы қ ымбат сертификаттарды енгізу сату ү шін кө лік шығ ындары қ ұ нының кү рт ө суі.

Сақ тық қ ағ идасына қ арай, активтер олард сатудан немесе қ олданудан алынады деп кү тілетін сомадан жоғ ары бағ аланбауы тиіс.

Бухгалтерлік есепте қ орлар міндетті тү рде екі мә ннің тө менгісі бойынша бағ алануы тиіс:

· Ө зіндік қ ұ нымен;

· Сатудың ық тимал таза қ ұ нымен.

Сатудың ық тимал таза қ ұ ны- ә детте қ ызмет барысында ө ндірісті аяқ тауғ а есептелген жә не сату ү шін қ ажет деп есептелген шығ ындарды шегергендегі есептелген сату бағ асы.

Сатудың ық тимал таза қ ұ нын есептегенде келесілер де есепке алынады:

· Қ орлардың сатылуы мү мкін, есептеу мерзіміндегі нарық тық бағ алар; егер қ орлартұ рақ ты бағ алар бойынша сату келісім-шартты орындауғ а арналғ ан болса, онда есепке келісім-шартындағ ы тұ рақ ты бағ алар алынады;

· Жайшылық тағ ы іс барысында қ алыптасқ ан немесе материалдар мен дайын ө німді сату шығ ындарының болжамды сомасы (есептеу кезінде ә кімшілік шығ ындар есепке алынбайды);

Стандарт ө зіндік қ ұ нды жә не сатудың ық тимал таза қ ұ нын қ орларды жіктеу негізінде салыстыруғ а тыйым салады, мысалы жалпы дайын ө нім бойынша, немесе наү ты саладағ ы немесе географиялық сегметтегі барлық қ орлар бойынша.

Ерекшелігі: қ орлардағ ы шикізаттардың жә не ө зге де материалдардың қ ұ нсыздануы кө рсетілмейді, егер олардан жасалатын дайын қ нім ө зіндік қ ұ нымен немесе жоғ арғ ы бағ амен сатылатын болса. Қ орлардың қ олда бар мө лшерінен асатын кө лемде тұ рақ ты бағ амен сатып алуғ а жасалғ ан келісім –шарт нә тижесінде бағ аланғ ан міндеттемелер пайда болуы мү мкін, олардың қ ұ ралу тә ртібін ХҚ ЕС 37 реттейді [4].

Шығ ын ретінде тану

Қ орларды сатқ аннан кейін, міндетті тү рде оларды есепке алғ ан сомасы сә йкес тү сім танылғ ан кезенде шығ ын ретінде танылады. Кейбір қ орлар ө зге активтер шотына жатқ ызылуы мү мкін. Мысалы, негізгі қ ұ ралдалды жасауғ а қ атысқ ан материалдар, негізгі қ ұ ралдың ө зіндік қ ұ нына қ осылса жә не негізгі қ ұ ралды пайдалану мерзімі ішінде амортизациялық аударым ретінде шығ ындарғ а жатқ ызылады. Осығ ан ұ қ сас жағ дайда материалдардың ө зге жаң а мү лікті жасауғ а пайдаланғ анда болады. Мысалы: материалдардың қ ұ ны дайын ө нім қ ұ нында есепке алынады.

Ақ паратты ашу

Қ аржылық есепте міндетті тү рде есеп беруші ұ йым келесі ақ параттарды ашу керек:

· Қ орларды бағ алауғ а қ абылданғ ан есеп саясатын, соның ішінде – олардың ө зіндік қ ұ нын есептеуге қ олданылатын ә діс;

· Қ орлардың жалпы баланстық қ ұ нын жә не осы ұ йымда қ абылданғ ан жіктеу баптары бойынша баланстық қ ұ ны. Қ орлардың ә детте жіктелуі: тауарлар, шикізаттар, материалдар, аяқ талмағ ан ө ндіріс жә не дайын ө нім;

· Сату шығ ындарын шегеріндегі ә діл қ ұ ны бойынша есептелген қ орлардың баланстық қ ұ ны;

· Кезең ішінде шығ ын ретінде танылғ ан қ орлар сомасы;

· Есепті кезең де шығ ын ретінде танылғ ан қ орлар бағ асының арзандау сомасы;

· Қ орлардың есептеп шығ арылғ ан қ ұ нының, ө орлар сомасынаның тө мендеуі ретінде танылатын, орнын толтырудағ ы кез келген сома, сә йкес кезең де шығ ын деп танылады;

· Міндеттемелерді орындауғ а кепілдеме ретінде берілген қ орлардың баланстық қ ұ ны.

Стандарт ө орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауда ә ртү рлі ә дістерді қ олдануғ а рұ қ сат етеді, егер қ олдану нә тижелері ө зіндік қ ұ нның мә нін жуық тап кө рсетсе.

Қ орлардың ө зіндік қ ұ нын анық тауда келесі ә дістер қ олданылады:

· Жекелеген шығ ындарды арнайы сә йкестендіру ә дісі;

· ФИФО ә дісі;

· Орташа ө лшенген қ ұ н ә дісі;

· Сату бағ асы бойынша есепке алу ә дісі.

Бухгалтерлік есепте қ орлар міндетті тү рде келесі екі кө лемнің ең тө менгісімен бағ алануы тиіс: ө зіндік қ ұ ны жә не ық тималды сату қ ұ ны.

Қ аржылық есепте міндетті тү рде келесі ақ параттар ашылуы тиіс:

· Қ орларды бағ алауғ а қ абылданғ ан есеп саясаты, оның ішінде- олардың ө зіндік қ ұ нын есептеуге ө олданылатын ә діс;

· Қ орлардың жалпы баланстық қ ұ ны жә не осы ұ йымда қ абылданғ ан жіктеу баптары бойынша баланстық қ ұ ны;

· Сату шығ ындарын шегергендегі ә діл қ ұ ны бойынша есептелген қ орлардың баланстық қ ұ ны;

· Кезең ішінде шың ын ретінде танылғ ан қ орлардың сә йкес сомасы;

· Есепті кезең де шығ ын ретінде танылғ ан қ орлар бағ асы арзандауының кез келген сомасы;

· Қ орлардың сомасы арзандау ретінде танлғ ан жә не кезең ішінде гығ ын ретінде танылғ ан қ орлардың есептен шығ ару қ ұ нының қ айта қ алпына келтіретін кез келген сомасы; сонымен қ атар, есептен шығ арылғ ан қ орлардың қ айта қ алпына келтіруге ә сер еткен жағ дайлар;

· Міндеттемелерді орындауғ а кепілдеме ретінде берілген қ орлардың баланстық қ ұ ны. [5]

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі:

1. Бухгалтерлік есеп: оқ улық /В.Л.Назарова, М.С.Жапбарханов.-Алматы: Алматы кітап, 2012 жыл.-624б.