Лекцыя 7. Традыцыі і навацыі ў сучасных каляндарных святах летняга і восеньскага цыклаў.

План.

1. Традыцыйны і новыя элементы купальскага свята.

2. Асенні перыяд беларускага земляробчага календара. Аграрная аснова свята “Зажынкі”.

3. Традыцыі і навацыі ў свяце “Дажынкі”.

4. Беларускае народнае свята “Багач”. Агульная характарыстыка.

5. Беларускі кірмаш. Агульная характарыстыка.

Мэта – раскрыццё традыцый і навацый у сучасных беларускіх каляндарных святах летняга і восеньскага цыклаў.

Летні цыкл земляробчага календара беларусаў пачынаўся з Купалля. У старажытных славян – адно з самых значных свят народнага календара, прымеркаванага да летняга сонцастаяння. Святкавалася яно ў гонар сонца, якое ў гэты час дасягала свайго апагею. Адзначалася як свята найвышэйшага росквіту жыватворных сіл зямлі, у першую чаргу расліннасці, збажыны. Святкаванне Купалля, паводле звычаю, асвечанага векавечнай традыцыяй (яго вытокі навука бачыць яшчэ ў першабытным грамадстве), адбывалася ў ноч з 23 на 24 чэрвеня ст.ст. (з 6 па 7 ліпеня н. ст.). Сама купальская ўрачыстасць прыпадала на вечар і ноч. У дзень або нават раніцай 23 чэрвеня дзяўчаты і жанкі з песнямі ішлі ў поле і на луг збіраць купальскія зёмкі: браткі, руту, васількі, багаткі, купалінкі, папаратнік. Сабраныя травы і кветкі выкарыстоўвалі і для вянкоў, і для лекаў і ежы, і каб адвесці ад свайго дома ведзьмаў. Хлопцы тым часам (у іншых мясцовасцях і ўся моладзь разам) збіралі розную старызну: зношаныя кажухі, світкі, атопкі, старыя колы, клёпкі ад бочак, леташнюю кудзелю, вывозілі ўсё гэта за ваколіцу. Месца для вогнішча выбіралі звычайна на ўзлессі, на ўзгоркавым беразе рэчкі, пры жыце, а ў мястэчку – на плошчы. На захад сонца святочна прыбраная грамада моладзі вясковай вуліцай з песнямі, у якіх заклікалі на купалле, выбіралася на абранае для кастра месца. У старажытнасці купальскі агонь раскладвалі, тручы кавалкі дрэва адзін аб адзін. Адначасова ўздымалі на высокім шасце прамасленае запаленае кола, што відаць, сімвалізавала сонца. Прыносілі з сабой, або тут жа ля агню рыхтавалі вячэру, якая складалася з яечні, верашчакі, кулагі (страва з мукі), варэнікаў з грэцкай мукі, бліноў. Пасля вячэры пачыналіся гульні. Скакалі праз агонь, перакідаваліся вянкамі праз яго, вадзілі карагод з песнямі, танцавалі, пелі, слухалі розныя чарадзейныя гісторыі. Дзяўчаты кідалі на рачную плынь вянкі, загадаўшы на будучае замужжа, на долю. Абавязковым момантам святкавання Купалля было купанне ў рацэ на зары і назіранне за ўзыходам сонца. Людзі верылі, што купальская вада не толькі ачышчае, але і здольна выгнаць з цела хваробу,

умацаваць яго фізічна. Пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ў святкаванні Купалля з’яўляюцца новыя тэндэнцыі пры адначасовым бытаванні традыцыйных элементаў. Мы не маем звестак пра наладжванне “чырвонага купалля” камсамольцамі рэспублікі, але былі спробы ў асяроддзі інтэлігенцыі, асабліва на тэрыторыі Заходняй Беларусі, зрабіць Купалле святам-сімвалам беларускага этнасу.

У вёсцы працягвалі бытаваць шматлікія традыцыйныя элементы купальскага святкавання. Моладзь паліла кастры, вадзіла карагоды, спявала песні і танчыла, дзяўчаты плялі вянкі і, кідаючы іх на ваду, варажылі пра будучы лёс. Старэйшыя напярэдадні Купалля збіралі лекавыя расліны. Літаратурныя крыніцы, матэрыялы этнаграфічных экспедыцый сведчаць пра тое, што асноўныя абрадавыя моманты Купалля існавалі ў сельскай мясцовасці Беларусі да пачатку Вялікай Айчыннай вайны. [4]

У 80-х гадах пачалі друкаваць сцэнарыі і метадычныя рэкамендацыі правядзення Купалля, артыкулы, зборнікі, дзе абагульняўся лепшы вопыт арганізацыі свята.

У гарадах і вёсках Беларусі Купалле, поўнасцю страціўшы сваю міфалагічную і аграрную аснову, праводзілася як вясёлае гулянне ў час росквіту жыццядайных сіл прыроды. Некаторая ж традыцыйная сімволіка і атрыбутыка захоўвалася ў знешнім афармленні свята, гучалі таксама традыцыйныя купальскія песні. Галоўнымі дзеючымі асобамі на Купаллі таго перыяду былі Купала і Купалінка, якія ўвасаблялі асноўны змест свята і яго адметнасць. Разам з імі выступалі ў адпаведнасці са сцэнарыямі разнастайныя міфічныя істоты ведзьмакоў, чарцей, лесавікоў, вадзянікоў, кікімар, русалак, а таксама казачныя і літаратурныя героі: Несцерка, Гусляр, Нептун.

На Купаллі выступалі самадзейныя калектывы, праводзіліся масавыя гулянні, спаборніцтвы, конкурсы, у якіх удзельнічалі ўсе жадаючыя. На святах Купалля, якія праводзіліся ў калгасах і саўгасах, услаўлялі перадавікоў сельскагаспадарчай вытворчасці, многім з якіх надавалася ганаровае права запаліць купальскі касцёр. Купалле ў гарадах насіла характар масавага гуляння.

У 90-я гады з’явіліся новыя рысы ў святкаванні Купалля, хоць яно і не было замацавана на дзяржаўным узроўні. Сёння частка беларусаў адзначае Купалле ў ноч з 23 на 24 чэрвеня, частка – у ноч з 6 на 7 ліпеня.

У апошнія гады культработнікі ўключаюць у сцэнарый правядзення Купалля мясцовы фальклорна-этнаграфічны матэрыял, сабраны шляхам апытання людзей старэйшага ўзросту. Такім чынам былі адроджаны і праведзены аўтэнтычныя святы Купалля сіламі мясцовых фальклорных калектываў у в.Бярдовічы Слонімскага раёна, в.Бездзеж Драгічынскага раёна, в.Крулеўшчына Докшыцкага раёна, в.Запясочча Жыткавіцкага раёна, в.Хрыса Бярозаўскага раёна і многіх іншых месцах Беларусі.

У беларускіх гарадах святкаванні Купалля ператварыліся ў тэатралізаваныя прадстаўленні з некаторымі знешнімі атрыбутамі традыцыйнай купальскай абраднасці, да якіх адносяцца ўрачыстае

распальванне вогнішча, факельныя шэсці, карагоды, выкананне купальскіх песень, спальванне чучалаў, шэсце да ракі, сустрэча сонца, назіранне за яго ігрой.

Старажытнае народнае свята летняга сонцастаяння, вызваліўшыся ад рэлігійнай і язычніцкай асновы, з кожным годам заваёўвае ўсё большую папулярнасць, ператвараючыся ў новае масавае свята, пабудаванае на народных традыцыях. Адраджэнню гэтага прыгожага паэтычнага рытуалу надаюць шмат увагі вучоныя і дзеячы культуры. І 118 культурна-асветных устаноў Беларусі штогод прымаюць удзел у правядзенні Купалля, пераасэнсоўваючы традыцыйныя элементы, прыўносяць у яго шмат новага.

Купалле на сучасным этапе праводзяць у розных жанравых формах – фальклорна-этнаграфічнага ці тэатральнага свята, карнавалу, народнага гуляння, фестывалю купальскага фальклору. Але ў большасці месцаў арганізатары не захоўваюць адну з галоўных жанравых характарыстык народнага свята – масавасць удзелу і ўвасабляюць Купалле ў форме прадстаўлення.

На вялікі жаль, даволі часта прыходзіцца назіраць, што дзеянні каля кастра арганізуе нязначная колькасць “ражаных”, а большасць прысутных застаюцца пасіўнымі гледачамі. Гэта рэзка зніжае эфектыўнасць эмацыянальнага і выхаваўчага ўздзеяння свята.

Адной з праблем сучаснага Купалля стала распрацоўка яго літаратурнай асновы. Справа ў тым, што аўтарскія сцэнарыі, якія рассылалі і рассылаюць у раёны, вёскі рэспублікі Беларускі інстытут праблем культуры і абласныя навукова-метадычныя цэнтры, робяць добрую і карысную работу. З аднаго боку, яны знаёмяць культработнікаў з высокамастацкімі ўзорамі сцэнарна-рэжысёрскіх распрацовак свята. Але, з другога боку, многія дзеячы культуры на месцах, не крытычна ставячыся да праблемы адраджэння рэгіянальных традыцый, аўтаматычна ўвасабляюць прапанаваны сцэнарый цалкам, у выніку чаго два-тры сцэнарыі штогод “гуляюць” амаль па ўсёй Беларусі. Гэта прыводзіць да штампу і аднастайнасці, пазбаўляе свята тэрытарыяльных асаблівасцей, наносіць вялікую шкоду захаванню і развіццю мясцовых традыцый.

Разам з тым, як паказваюць сацыялагічныя даследаванні, этнаграфічныя назіранні і апытанні, значная колькасць культработнікаў даволі павярхоўна разбіраецца ў пытаннях купальскай абраднасці. Адсутнасць дастатковых фальклорна-этнаграфічных ведаў у гэтай галіне прыводзіць да няправільнай творчай трактоўкі асобных фрагментаў свята.

Так, ва Ушачах і некаторых іншых мясцінах галоўнай дзеючай асобай свята стаў Нептун – персанаж старажытнарымскай міфалогіі, прысутнасць якога на Купаллі ўшчэнт разбурае беларускую народную традыцыю. Пошукі “новага” прывялі да таго, што ў Століне на свяце летняга сонцастаяння ля ракі Капанец з’явіліся такія персанажы, як “акула”, “селядзец”, “язва”, і “лапа”! Падобныя мясцовыя “адметнасці” сведчаць пра няправільныя ўяўленні пастаноўшчыкаў свята аб развіцці народнай традыцыі, знішчаюць Купалле як духоўную з’яву беларускай культуры.

Няведанне сэнсу і значэння таго ці іншага абраднага дзеяння прыводзіць да таго, што ўдзельнікі фальклорных калектываў, якія непасрэдна займаюцца ўвасабленнем рытуальных і гульнёвых дзей, не могуць гэтыя дзеі якасна ўвасобіць як выканаўцы, у выніку чаго свята ператвараецца ў падробку пад Купалле, няправільна арыентуе гледачоў на ўдзел у святочных дзеяннях.

Таму вывучэнне, асэнсаванне і ўкараненне ў сучаснае Купалле рэгіянальных і мясцовых традыцый яго правядзення на аснове мастацка-гістарычнай спадчыны беларусаў з’яўляецца актуальным і сацыяльна значным. [1]

Абрады, што суправаджалі пачатак і заканчэнне жніва, маюць старажытнае паходжанне.

У XIX – пачатку XX ст. звычаі і абрады зажынак, жніва і дажынак захоўвалі ў сабе напластаванні і ўяўленні ранейшых гістарычных перыядаў, мелі лакальныя варыянты правядзення і былі шырока распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі. Асноўнымі рытуальнымі прадметамі, пры дапамозе якіх адбывалася пераўвасабленне ў час зажынак і дажынак, з’яўляліся вянок і сноп. Маскіраваныя, якія ўвасаблялі міфічных персанажаў Багіню або Талаку, з’яўляліся цэнтральнымі персанажамі, вакол якіх у адпаведнасці са строгай іерархіяй арганізацыі ўдзельнікаў шэсця, групаваліся астатнія дзеючыя асобы. Пры гэтым Багіня (Талака) паводзіла сябе актыўна, кіравала ходам абраду, выконвала шматлікія важнейшыя абрадава-магічныя дзеянні, атрымлівала падарункі, яе ўсяляк узвялічвалі і ўшаноўвалі. Калі галоўны персанаж дажыначнага шэсця ўвасабляўся ўпрыгожаным снапом (бабай), яго таксама ўшаноўвалі ў песнях і на заканчэнні абраду заўсёды ставілі ў чырвоным куце пад абразамі, месцы, якое з’яўлялася сакральным для традыцыйнага светаўспрымання беларусаў.

Спачатку адна з жнеек ішла “адкрыць” работу, пры гэтым яна асцерагалася, каб хто-небудзь не перайшоў ёй дарогу. На “адкрыццё” жніва гаспадыня несла кавалак хлеба, а нявестка (у першы год свайго замужжа) – кавалак палатна, якім абкручвалі першы зжаты сноп, што прызначаўся гаспадару поля.

У некаторых вёсках Віцебскай і Мінскай губерняў за пару дзён да пачатку жніва да ўзыходу сонца на поле выпраўлялася маладзіца з дзяўчатамі. Яны здзяйснялі абрад “пакрывання поля”. Маладзіца нажынала невялікі снапок жыта і, абвіўшы яго наміткай, ручніком або нават кавалкам новага палатна, падкідала ўверх, прыгаворваючы:

Пакрыла ніўку

На добрую спажыўку,

Парадзі, Божа,

Наша збожжа!

Увайшоўшы ў хату, дачка з паклонам падносіла бацьку снапок-гаспадарок. Бацька, падкінуўшы снапок уверх, ставіў яго на покуці пад

абразамі: пад снапок клаў чатыры медныя манеты, кланяўся...Зажыначны снапок захоўвалі на куце, пад абразамі, да Прачыстай. Напярэдадні Прачыстай снапок абмалочвалі і зерне прыносілі ў царкву да асвячэння, гэтым зернем засявалі свежаўзаранае поле.

У Быхаўскім павеце, выходзячы жаць першы сноп, жняя віталася з ніваю: “Добры дзень, ніўка, ядраное жыта! Я к табе прыйшла! ” Зжаўшы жменю жыта, жняя скручвала яго і ім падпярэзвалася, а ўжо потым жала далей. Нажаўшы першы сноп, ставіла яго і гаварыла: “Стаўлю сноп на сто коп, на тысячу мерак! ”

На Віцебшчыне першы нажаты сноп называюць дагэтуль бародка. Прыйшоўшы на поле зажынаць, жанчыны маліліся: “Дай жа, Божа, каб лёгка было жыць! Каб сярэдзіна не балела, рукі-ногі не млелі”

Для бародкі зажыналі тры жмені жыта, звязвалі іх у сноп і клалі на плечы гаспадыні, якая несла яго дадому і ставіла пад абразы.

Першы сноп упрыгожвалі паўсюль на Беларусі. “Самая старэйшая жанчына нажынала першы сноп. Садзілася на гэты сноп і ўсе рабілі вянок – сноп гэты ўкрашалі. Снапок абвяжам нітачкамі краснымі або розавымі. Прыносім гэты снапок дамой, ставім на кут і там снапок стаіць да Іспаса. Тады абціраем яго і носім зерняткі ў цэркаў свяціць на Іспаса і етым жытам засяваем, калі сеем жыта ўвосень”. [3; 1-10]

У першыя гады савецкай улады жніўную абраднасць закранулі не вельмі істотныя змены, бо асноўныя барацьбіты з “забабонамі і прымхамі” – камсамольцы рэспублікі – не звярталі на яе асаблівай увагі. Паводле сведчанняў інфарматараў, да вайны бытавалі ўсе традыцыйныя звычаі і абрады, што суправаджалі зажынкі і дажынкі і нават большасць жніўных песень.

Першы нажаты сноп урачыста ўручалі брыгадзіру ці старшыні калгаса, які адвозіў яго ў кантору і ставіў на пачэснае месца. Кожны гаспадар пасля таго, як яго жонка ці дачка зжыналі першы сноп на сваёй ніве, ставіў яго ў сваёй хаце на покуці. У некаторых калгасах, асабліва першых камунах, перад пачаткам жніва праводзіўся мітынг, гучалі прамовы і віншаванні, лепшым жнеям і механізатарам давалі права першым пачаць жніво. [4]

У пасляваенны перыяд, калі на калгасных палях з’явіліся камбайны, зажынкі, як калектыўны абрад, пачалі паступова адміраць, хоць спарадычна сустракаюцца і да сённяшняга дня.

У 60 – 70-я гады актыўна ўкараняўся сацыялістычны абрад зажынак, які часцей усяго называўся “Свята першага снапа”. У свяце ў рознай кампазіцыі прысутнічалі парад уборачнай тэхнікі, падняцце сцяга жніва, уручэнне зажыначнага снапа кіраўніку гаспадаркі, пажаданні механізатарам, прывітанні піянераў; часта ў сцэнарый уключалі і рапарт пераможцаў леташняга жніва, ладзілі невялікі канцэрт. Пры гэтым абавязковым рытуалам павінна было быць зажынанне ўручную першага снапа.

У пасляваенны перыяд свята дажынак, пэўным чынам трансфармуючыся пад уздзеяннем сацыяльна-эканамічных фактараў, працягвала актыўна бытаваць у сельскай мясцовасці Беларусі.

Сёння спарадычна сустракаюцца зажынкі з выкарыстаннем традыцыйных элементаў, калі зажынаць выходзіць старая жанчына, пасля фальклорны калектыў выконвае некалькі песень і ўжо за тым жніво пачынаюць камбайнёры.

Яшчэ больш урачыста, з мноствам абрадавых дзеянняў адзначаўся канец жніва. Кожная жняя адкладвала па каласку для аднаго агульнага дажыначнага снапа, звязаўшы які, жнеі дзяліліся на дзве групы: старэйшыя складалі снапы, а дзяўчаты выбіралі Багіню. Для яе спляталі вянок з жыта, аздаблялі яго рознымі кветкамі і стужкамі, пры гэтым спявалі:

Канец ніўцы, канец!

Упляцём гаспадару вянец.

Звіўшы вянок, дзяўчаты каранавалі Багіню, у рукі ёй давалі дажыначны сноп, пакрыты доўгім пакрывалам. Потым утваралі вакол яе ланцужок, кола і скакалі, прыпяваючы:

Кружком, дзевачкі, кружком,

К гаспадару з паклонам.

Не самі мы ідзём,

Мы вяночак нясём.

У гэты час да дзяўчат далучаліся старыя і замужнія жнеі і, узначальваемыя Багіняю, усе разам ішлі да хаты гаспадара з песняю:

Ды гудзець поле, гудзець,

Багіня з поля ідзець.

Каля гаспадарчага селішча жнеі спыняліся і ўсе разам спявалі:

Адчыняй, гаспадару, свой двор,

Бо вядзём увесь жніўны збор.

Ай, нажалі, навязалі копачак,

Як па небе звёздачак...

Спраў жа нам, гаспадару, дажынкі,

Бо мы страцілі для цябе свае сілкі.

Адчыні нам хатку,

Упусці багіню-матку.

Гаспадары, пачуўшы гэтыя песні, выходзілі з хаты і сустракалі жнеек на дварэ хлебам-соллю. Багіня выступала наперад і, пакланіўшыся гаспадару, клала каля яго ног дажыначны сноп (які гаспадыня акрапляла святой вадой), а вянок перадавала яму ў рукі. Гаспадар кланяўся Багіні і прымаў вянок, а гаспадыня дарыла ёй грошы і боты.

Потым з’ўляўся музыка і гаспадары пад гукі музыкі вялі “Багіню” і дзяўчат у хату. Вянок і дажыначны сноп несла адна з жней.

Увайшоўшы у хату, гаспадары ставілі дажыначны сноп на покуці, пад абразамі, або разам з зажыначным, як вянок вешалі на абразы. Пачыналася бяседа, танцамі і музыкай кіравала Багіня.

У іншых месцах жнеі пры дапамозе жрэбія выбіралі са свайго асяроддзя Талаку, для якой рабілі вялікі вянок, уплятаючы у яго розныя кветкі і пахучыя травы, давалі у рукі дажыначны сноп, на галаву клалі талаковы вянок з доўгім белым пакрывалам накшталт шалі.

У многіх беларускіх вёсках у канцы жніва на полі пакідалі некалькі нязжатых каласоў, якія абвязвалі поясам: паміж імі клалі хлеб з соллю, яйкі. Гэтае абрадавае дзеянне насіла назву “завіць бараду”. Такім чынам вяскоўцы дзякавалі духу палёў за добры ураджай і заручаліся ягонай прыхільнасцю на наступны год. [3]

У першыя гады савецкай улады жніўную абраднасць закранулі не вельмі істотныя змены і да вайны бытавалі ўсе традыцыйныя звычаі, абрады і большасць жніўных песень.

Дажынкі ў даваенны перыяд адзначаліся вельмі ўрачыста і весела. Жнеі плялі вялікі вянок з каласоў, упрыгожвалі яго кветкамі і з песнямі неслі па ўсёй вуліцы да праўлення калгаса (саўгаса), дзе і надзявалі гэты вянок на галаву кіраўніку гаспадаркі. У некаторых месцах замест вянка звязвалі вялікі дажынкавы сноп, які ставілі ў канторы побач з зажынкавым снапом, дзе яны і стаялі да наступнай сяўбы. Кіраўнік гаспадаркі абавязкова частаваў жней гарэлкай, закускай, цукеркамі. У некаторых гаспадарках асабліва ў 30-я гады адзначаўся дзень здачы зерня новага ўраджаю дзяржаве. Падводы з хлебам упрыгожваліся чырвонымі транспарантамі і пад гукі музыкі накіроўваліся да бліжэйшага прыёмнага пункта, каля якога іх сустракалі прадстаўнікі мясцовых партыйных і савецкіх органаў. Яны гаварылі кароткую прамову, у якой віншавалі з заканчэннем жніва, з добрым ураджаем, заклікалі працаваць на карысць Радзімы яшчэ з большым энтузіязмам.

У іншых жа вёсках дажынкі былі святам для ўсіх жыхароў, бо вечарам накрываліся для іх сталы каля праўлення калгаса ці ў клубе. Дажынкі былі распаўсюджаны на ўсёй тэрыторыі Беларусі і захоўвалі ў сваім правядзенні некаторыя лакальныя асаблівасці.

У пасляваенны перыяд свята дажынак працягвала актыўна бытаваць у сельскай мясцовасці Беларусі.

Дажынкі святкавалі звычайна пасля заканчэння жніва асноўнай збожжавай культуры – жыта. У свяце дажынак паўсюдна захоўваўся звычай выпякання каравая з мукі новага ўраджаю, уручэнне сімвалічнага апошняга снапа, а таксама пляценне вянкоў і ўручэнне іх лепшым удзельнікам жніва. Каравай хлеба на вышытых ручніках дзяўчаты ўручалі кіраўнікам гаспадаркі ці лепшаму камбайнёру, а затым гэтым караваем частавалі ўсіх удзельнікаў жніва.

Паралельна з гэтым у невялікіх калектывах, брыгадах праводзіліся дажынкі з традыцыйным агульным застоллем, песнямі, танцамі, гульнямі.

У 60 – 70-я гады ў многіх калгасах пасля заканчэння жніва праводзілася свята Ураджаю. Месцам для яго правядзення выбіралася маляўнічая мясціна на ўскрайку лесу, у парку, на цэнтральнай плошчы, якая ўпрыгожвалася адпаведнымі транспарантамі, стэндамі, плакатамі. Стрыжнем свята ўраджаю быў урачысты мітынг, дзе падводзіліся вынікі ўборкі збожжа, віншавалі пераможцаў, лепшых камбайнёраў, шафёраў, уручалі ім падарункі, граматы. Даволі часта аднаго з лепшых хлебаробаў калгаса апраналі ў нацыянальны строй, упрыгожвалі каласамі, васількамі і ён, увасабляючы Ураджай, падносіў кіраўнікам гаспадаркі, пераможцам спаборніцтва каравай або сноп. Завяршалася свята ўраджаю, як і іншыя святы, канцэртам, масавымі гуляннямі, спартыўнымі спаборніцтвамі, танцамі, факельным шэсцем.

Асабліва папулярны сёння абрад дажынак. Пачынаючы з 1996 года свята дажынак на Беларусі праводзіцца як рэспубліканскі фестываль-ярмарка працаўнікоў вёскі. Ужо прайшлі такія фестывалі ў чатырох абласцях Беларусі: “Дажынкі – 96” у г.Століне Брэсцкай вобласці, “Дажынкі – 97” у г.Масты Гродзенскай вобласці і “Дажынкі – 98” у г.Нясвіжы Мінскай вобласці, “Дажынкі – 2000” у г.Шклове Магілёўскай вобласці. Свята ўключае ў сябе святочнае шэсце ўсіх удзельнікаў па цэнтральнай вуліцы горада і выхад на цэнтральную плошчу, дзе развіваецца Дзяржаўны сцяг Рэспублікі Беларусь. Наперадзе калоны два юнакі і дзве дзяўчыны ў беларускіх нацыянальных строях нясуць разгорнуты сцяг фестывалю-ярмаркі, які ўяўляе сабой светла-зялёнае палотнішча з выявай эмблемы фестывалю – “залатымі калоссямі”. Напрыклад, у г.Масты сцяг фестывалю неслі прадстаўнікі г.Століна, як бы перадаючы эстафету, а ў г.Нясвіжы – гэта ўжо былі прадстаўнікі г.Масты. На плошчы пасля пазыўных фестывалю-ярмаркі пачынаецца ўрачысты мітынг, на якім выступаюць адказныя работнікі Савета Міністраў, Адміністрацыі Прэзідэнта РБ, мясцовых аблвыканкамаў і райвыканкамаў. Пасля мітынгу адбываецца ўзнагароджанне лепшых камбайнёраў, шафёраў, пераможцаў спаборніцтва на жніве, уручэнне ім каштоўных падарункаў. Затым пачынаецца канцэрт лепшых фальклорных калектываў рэспублікі. Кожнаму фестывалю “Дажынкі” спадарожнічаюць выставы работ народных умельцаў усіх відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, кулінарных вырабаў, дзіцячай творчасці. Свята доўжыцца два дні. На другі дзень фальклорныя калектывы раз’язджаюцца па раёне, а ў самім горадзе праводзіцца выстаўка сельскагаспадарчай прадукцыі і тэхнікі, што прымала ўдзел ва ўборцы ўраджаю, а таксама дэманструецца старажытная сельскагаспадарчая тэхніка і традыцыйныя прылады працы для ўборкі збожжа. Адначасова ў горадзе працуе паралельна некалькі пляцовак, на якіх ідуць канцэрты прафесійных і самадзейных артыстаў, праводзіцца бяспройгрышная латарэя, ладзяцца народныя гульні і забавы, такія, як “Жартоўная рыбалка”, “Шацёр прыгажосці”, “Вясёлыя хлопцы”, “Меткія стралкі”, “Стоўб удачы” і іншыя, праводзяцца розныя спартыўныя

спаборніцтвы. Адначасова працуе ярмарка, дзе сваю прадукцыю выстаўляюць лепшыя рэспубліканскія прадпрыемствы.

Вечарам адбываецца гала-канцэрт, факельнае шэсце або салют, начная дыскатэка для моладзі на адкрытай пляцоўцы. Рэспубліканскія фестывалі-ярмаркі працаўнікоў вёскі “Дажынкі” ідуць у прамой трансляцыі па БТ і іх могуць паглядзець усе жадаючыя жыхары Беларусі.

На свята Багача (Багатніка, Багатухі, Гаспожкі, багатай, малой Прачыстай, другой Спажы) 8 верасня ў шматлікіх беларускіх вёсках ладзіўся абшчынны абыход усіх сядзіб. Галоўны прадмет – сімвал гэтага свята – лубка (сявенька) з жытам ці пшаніцай, куды ўстаўлена была васковая свечка. Збажыну да гэтага ўрачыстага выпадку вымалочвалі з першага зажыначнага снапа і зносілі па жменцы з кожнага двара. Лубка са збажыной (багач) стаяла на працягу года ў пэўнага гаспадара, на покуці, пад абразамі. У дзень свята запрашалі святара для служэння малебна, запальвалі свечку і пачыналі абыход двароў. Гаспадары для сустрэчы багача ставілі на двары стол, пакрыты белым абрусам, устаўлены лубкамі жыта, пшаніцы, ячменю і іншага збожжа. Багач ставіўся на стол да збажыны, служыўся кароткі малебен. Святар і ўсе, хто яго суправаджаў, запрашаліся ў хату для пачастунку, прычым сявеньку (багач) ставілі на гэты час на покуці. І так абыходзілі па чарзе ўсе двары. Збажына, якой сустракалі багача, ішла на карысць святара.

На другі канец вёскі зганялі ўсю жывёлу, калі ўжо абыдуць усе двары, абносілі багача наўкол статка. Пасля гэтага заносілі яго ў хату чарговага гаспадара, дзе ён заставаўся цэлы год. Багач, паводле народнага павер’я, прыносіў у дом багацце і шчасце.

Падрыхтоўка свечкі да багача суправаджалася агульнай вячэрай усіх удзельнікаў і асобнымі песнямі, што нагадвалі дажынкавыя.

Восенню ў многіх сельскіх школах праводзяць свята Багача. Дзеці прыносяць садавіну і гародніну, вырашчаную на ўласных агародах і прышкольным участку, наладжваюць у гэты дзень выставу сваіх творчых работ, ладзяць канцэрт мастацкай самадзейнасці.

Для нашых продкаў сэнс восеньскіх абрадавых дзеянняў заключаўся ва ўдзячнасці палявым духам і сілам прыроды запасланы багаты ўраджай і садзейнічанні далейшаму дабрабыту на полі і ў гаспадарцы. Галоўным момантам магіі “завяршальных дзён” быў “пір на ўвесь мір”, вялікая рытуальнае застолле ўсёй грамады, якое часам супадала з усеагульнымі вялікімі дажынкамі, або ладзілася ў час восеньскіх кірмашоў.

Кірмаш узнік у эпоху ранняга феадалізму як форма эканамічных сувязей паміж беларускімі землямі, а таксама землямі беларусаў і суседніх народаў. Само слова “кірмаш” нямецкага паходжання, у перакладзе азначае “абедня, літургія”. Даследчыкі звязваюць генезіс кірмашу са старадаўнім германскім святам, якое было запазычана царквой з мэтай аказання ўплыву на веруючых, таму кірмаш праводзіўся звычайна ў дні храмавых свят. [2; 1-3]

На тэрыторыі Беларусі штогадовыя таргі спачатку насілі свецкі характар і абслугоўвалі заможныя слаі насельніцтва. Арганізацыя іх з’яўлялася прывілеяй феадалаў. Кірмаш бярэ пачатак з часоў, калі нямецкія

гандляры пачалі праводзіць транзітныя таргі ў Вялікім княстве Літоўскім. Першы кірмаш на Беларусі, афіцыйна дазволены ўладамі, адбыўся ў Полацку ў 1498 г. Праводзіліся кірмашы як у дні царкоўных свят, так і ў асобныя дні, якія вызначаліся ўладарамі, у выніку чаго само гэта паняцце ўжывалася ў двух сэнсах: гандаль, гулянне, народнае свята і храмавае свята. Аднак на прастольных святах уплыў царквы абмяжоўваўся толькі асвячэннем таргоў. У астатнім кірмаш працягваў быць святам, на якое людзі збіраліся не толькі, каб прадаць ці набыць тавар, але і адпачыць.

Гадавыя таргі на ўсіх этапах гістарычнага развіцця арганічна спалучалі ў сабе гандлёвую, мастацкую і гульнёвую часткі, якія адпавядалі тром асноўным відам дзей: гандлёвая дзея, кірмашовы тэатр, а таксама забавы, якія праводзіліся як у час таргоў, так і ў гадзіны адпачынку пасля гандлёвых аперацый.

Гандлёвыя дзеі, найвышэйшы росквіт якіх назіраецца ў XIX ст., увасабляліся ў форме гульні. Так, аўкцыёны, якія ўзніклі ў другой чвэрці XIX ст., прыцягвалі людзей не толькі як разнавіднасць таргоў, але і як відовішча, якое адбывалася ў атмасферы саперніцтва, дзе рэалізаваўся галоўны гульнёвы прынцып, – спаборніцтва зацікаўленых бакоў.

У сярэдзіне XIX ст. з узмацненнем капіталізму ў Расіі пад уздзеяннем заходнееўрапейскіх ярмарак на беларускіх кірмашах з’яўляюцца выстаўкі. Мэта арганізацыі іх вызначалася неабходнасцю “надаць вядомасць працы і вынаходніцтву і тым выклікаць спаборніцтва – галоўны рухавік усякага ўдасканалення”. Найбольшай папулярнасцю на Беларусі карысталіся конныя выстаўкі, а таксама конкурсныя дэманстрацыі насення, садавіны, агародніны, кветак, якія абуджалі ў людзях творчы пачатак. З мэтай павелічэння прытоку наведвальнікаў на кірмашовых выстаўках праводзіліся выступленні хораў і аркестраў, а таксама конкурсныя спаборніцтвы. Такім чынам, выстаўкі ў працэсе эвалюцыі сталі месцам арганічнага спалучэння дэманстрацыі дасягненняў народа, гандлю і гульнёвай праграмы. У 70-х гадах XIX ст. пад уплывам гандлёвых дзействаў рускіх ярмарак на кірмашах Беларусі пачынаюць функцыяніраваць латарэі, якія пазней значна распаўсюдзіліся. Латарэі як гульнявы элемент ярмаркі ў Беларусі захоўваліся да Вялікай Айчыннай вайны.

У канцы XIX – пачатку XX ст. з развіццём стацыянарнага гандлю ва ўмовах рэзкага ўзрастання канкурэнтнай барацьбы на некаторых кірмашах Беларусі сталі вызначацца лакальныя формы гандлёвых атракцыёнаў. Галоўнай мэтай іх арганізацыі было прыцягненне магчыма большай колькасці пакупнікоў, г.зн. забеспячэнне рэалізацыі тавараў. Так, у Пінску, напрыклад, з’явілася гандлёвая рыбалка, дзе пакупнікі лавілі рыбу рукамі ў чане.

На розных гістарычных этапах развіцця адной з састаўных частак кірмашу быў кірмашовы тэатр. У эпоху феадалізму паказы кірмашовага тэатра складаліся з выступленняў музыкантаў, спевакоў і фокуснікаў, дэманстрацыі дрэсіраваных мядзведзяў, сцэнак камічнага характару, танцаў з удзелам гледачоў. Гэтыя першапачатковыя формы кірмашовага тэатру былі

цесна звязаны з творчасцю скамарохаў. У прадстаўленнях не было дакладнага падзелу на артыстаў і гледачоў, бо ігралі скамарохі ў натоўпе, што дазваляла ім падключаць да сваіх дзеянняў гледачоў (катанне на мядзведзях і рукапацісканне з імі, удзел у нумарах фокуснікаў, сумесныя танцы скамарохаў і гледачоў, прамы зварот пры дапамозе пытанняў, якія скамарохі задавалі гледачам, што выклікала адказную рэакцыю і да т.п.). Цікава адзначыць што такі элемент скамарошых выступленняў, як мядзведжая забава, праіснаваў на кірмашах Беларусі да Кастрычніцкай рэвалюцыі.

У другой палове XIX ст. на кірмашах з’явіўся раёк, які прывозілі гастралёры з рускіх губерняў. Гаспадары райка, якія дэманстравалі карціны касмарамы, таксама знаходзілі прыёмы актывізацыі гледачоў, вынікам чаго была вялікая зацікаўленасць публікі. У пачатку XX ст. у асобных раёнах Беларусі (у прыватнасці, у Докшыцах Барысаўскага павета Мінскай губерні) адной з формаў кірмашовага тэатра стала батлейка. Батлейка паступова страчвала рэлігійны змест і станавілася сродкам ідэалагічнай барацьбы супраць прыгнятальнікаў. Яе асаблівасцю быў водгук на мясцовыя падзеі, высмейванне паноў, чыноўнікаў і паліцэйскіх.

Прадстаўленні батлейкі карысталіся вялікай папулярнасцю, бо яны адлюстроўвалі думы і спадзяванні народа. У дзеяннях кірмашовага тэатра глядач мог і сам прыняць удзел.

Паралельна з кірмашовым тэатрам на ярмарках у гэты час узнікаюць забавы. Яны мелі ярка выражаны класавы характар і падзяляліся на забавы пануючага і прыгнечанага класаў. Так, на кантрактавых ярмарках, куды з’язджаліся купцы і паны, комплекс забаў складалі азартныя гульні, балы, карнавалы, маскарады на вадзе, прадстаўленні тэатраў балаганнага тыпу, канцэрты інструментальнай музыкі, выступленні аматарскіх калектываў. Шырокія народныя масы, як правіла, на гэтыя відовішчы не дапускаліся.

У процівагу гэтаму народныя масы стварылі ўласны комплекс забаў, дзе кожны чалавек мог праявіць свае творчыя здольнасці. Напрыклад, на кірмашах Віцебскай і Магілёўскай губерняў арганізоўваліся творчыя конкурсы, у якіх удзельнічалі сельскія хоры, выканаўцы прыпевак, ансамблі народнай музыкі, гарманісты. Народныя забавы з’яўляліся эфектыўным сродкам актывізацыі ўдзельнікаў кірмашу, бо ў іх мог прыняць удзел кожны жадаючы і яны надавалі кірмашу характар масавай дзеі.

Такім чынам, беларускі кірмаш, які штогод праводзіўся ў цвёрда вызначаны час, з’яўляўся масавым святочным дзействам, якое магло адначасова задаволіць матэрыяльныя (гандаль, аўкцыёны, латарэі, гандлёвыя атракцыёны), эстэтычныя (рознага роду відовішчы) і фізічныя (гульні, спартыўныя спаборніцтвы) запатрабаванні чалавека. Кірмаш-выстаўка меў ярка выяўленую пазнавальную накіраванасць і з’яўляўся месцам абмену перадавым вопытам, дэманстрацыі працоўных дасягненняў удзельнікаў конкурснага паказу. З’яўляючыся аб’ектам этнакультурнага ўздзеяння, ён ажыццяўляў своеасаблівую функцыю міжнацыянальных сувязей паміж людзьмі. Арганізатары святочных таргоў рабілі значныя намаганні, каб у

кірмашы прыняла ўдзел максімальная колькасць людзей. Асноўным з’яўляўся метад гульнёвай арганізацыі, у выніку чаго кірмаш выліваўся ў яркае, масавае, многафункцыянальнае свята, якое адыгрывала важную ролю не толькі ў эканамічных адносінах, але і ў духоўным і фізічным удасканаленні чалавека.

Першыя спробы адраджэння традыцый правядзення кірмашу былі зроблены ў Брэсце, дзе ён увасобіўся ў форме працоўных рапартаў раёнаў вобласці. Састаўнымі элементамі кірмашоў з’яўляліся гандаль і канцэрты калектываў мастацкай самадзейнасці. Аднак пры іх арганізацыі, на жаль, не прадугледжвалася актыўнае ўключэнне ў правядзенне гэтых урачыстасцей шырокіх мас людзей, заставаліся па-за ўвагай элементы актывізацыі і праяўлення самадзейнай творчасці народа. Вось чаму гэтыя кірмашы асаблівай папулярнасцю не карысталіся.

Беларускі кірмаш, адраджэнне якога на народнай аснове адбылося ў г.Століне Брэсцкай вобласці (кастрычнік 1981 г.), у апошні час значна пашырыў сваю геграфію. Як святочная форма заканчэння восеньскіх палявых работ ён існуе ў Гродна, Скідалі, Шчучыне, Ваўкавыску, Жыткавічах, Міёрах, Валожыне і іншых мясцовасцях Беларусі. Свята атрымала новае асэнсаванне

Пачынаючы з сярэдзіны 80-х гг. ніводны юбілей, ці свята горада, ніводная ўрачыстасць гарадскога, абласнога, тым больш рэспубліканскага маштабу не абыходзіліся без святочнага гандлю з відовішчамі і забавамі.

Такім чынам, новая праява беларускай святочнай культуры – кірмаш, адрадзіўшыся на нацыянальнай аснове, стаў многафункцыянальным святам, якое дае магчымасць чалавеку рэалізаваць разнастайныя матэрыяльныя і духоўныя запатрабаванні.

Разам са станоўчым вопытам да сённяшняга дня застаецца і шмат нявырашаных праблем, галоўная сярод якіх – стварэнне адпаведнага культурнага асяроддзя, у якім бы натуральна ўспрымаліся народныя песні, абрады, строі, маскі. Зараз яны з’яўляюцца экзотыкай для большасці беларускіх дзяцей і падлеткаў.

Традыцыйная культура павінна выконваць свае светапоглядныя функцыі: перадаваць вопыт ад пакалення да пакалення, фарміраваць нацыянальную свядомасць, выхоўваць пачуцці нацыянальнага гонару і годнасці.

Народная культура, нягледзячы на трагічныя ліхалецці, што не раз ставілі беларускі этнас на мяжу знікнення, маючы здаровыя карані, адраджалася зноў і зноў, і сёння яна вызначаецца жыццяздольнасцю, глыбіннай упартасцю, пругкасцю і мае да таго ж багатую лакальна-тыпалагічную разнастайнасць.

Ключавыя словы: Купалле, дажынкі, зажынкі, багач, кірмаш.