Туынды етістіктің жасалу жолы

Есім сө здерден туынды етістік жасайтын жұ рнақ тар:

-ла, -ле, -да, -де, -та, -те; ой+ла, су+ла, гү л+де, шеге+ле, сипат+та, жағ а+ла.

-ар, -ер, -р; жас+ар, кө г+ер, кысқ а+р, таз+ар.

-ай, -ей, -й; кө б+ей, аз+ай, қ ара+й.

- а, -е, -на, -не; ой+на, тү н+е.

Етістіктен туынды етістік жасайтын жұ рнақ тар:

-н, -ын, -ін; ки+ін, тара+н, бу+ын.

-ыл, -іл, -л; аш+ыл, тес+іл, жү м+ыл.

-т; тара+т, жара+т, қ ара+т

-тыр, -тір, -дыр, -дір, -дірт, -тірт; кеп+тірт, жаз+дырт, кү л+дір, айт+тыр.

-қ ыз, -кіз; айт+қ ыз, жет+кіз, ө т+кіз.

-ыз, -із; там+ыз, ем+із.

Қ ұ рамына қ арай: дара етістік, кү рделі етістік.

Дара (простое)етістік тек бір ғ ана тү бірден тұ рады. Мысалы: оқ ы, сұ ра, айт, кел, бар, кет, қ ара т.б

Кү рделі (сложное)етістікке біріккен етістік, сө з тіркесі арқ ылы жасалғ ан етістіктер жатады.

Мысалы: апар (алып бар), ә пер (алып бер), ә кет (алып кет), ә кел (алып кел) т.б.

Сатып ал, жү ре бер, айта бер, жазып отыр, сурет салды, ер жетті, ат қ ойды т.б. Бұ лардың қ айсысы болса да бір ғ ана сұ рақ қ а жауап беріп, бір сө йлем мү шесінің қ ызметін атқ арады.Бұ л сө здердің қ ұ рамындағ ы сө здердің біріншісі негізгі етістік, екіншісі кө мекші етістік қ ызметін атқ арады.

Ө з алдына толық мағ ынасы бар, сө йлемде дербес мү ше бола алатын етісік тү рін негізгі етістік дейміз.

Сө йлем ішінде толық мағ ынасы жоқ, сө йлемде дербес мү ше бола алмайтын, негізгі етістікпен тіркесіп кө мекшілік қ ызмет атқ аратын етістікті кө мекші (вспомогательный)етістік дейміз. Кө мекші етістікке е (еді), де (деді), ет (етті), жазда (жаздады) деген етістіктер де жатады.Мысалы: жү ре бер кү рделі етістігін алсақ, жү ре негізгі етістік, бер кө мекшіетістік болады. Сурет салды кү рделі етістігін алатын болсақ, сурет негізгі, салды кө мекші етістік қ ызметін атқ арып тұ р.

Мағ ынасына қ арай етістіктер болымды етістік, болымсыз етістік, сабақ ты етістік, салт етістік болып бө лінеді.

Іс-ә рекеттің болуын кө рсететін етістікті болымды (положительный)етістік дейміз. Мысалы: бар, оқ ы, жаз, кү л, айт, апар, ә кет, қ ұ лат, кел т.б.

Іс-ә рекеттің жү зеге аспауын кө рсететін етістік болымсыз(отрицательный) етістік деп аталады. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. Мысалы: барма, айтпа, оқ ыма, жазба, кү лме, ү збе, кө рсетпе, атама, ү йренбе, суғ арма т.б.

Сабақ ты (переходный)етістік табыс жалғ аулы сө зді керек етеді. Мысалы: Ғ алияны шақ ыр. Нанғ а Мұ ратты жібер. Сен осы кітапты оқ ы. Сен оғ ан хатты қ азір жібер. Осы мысалдардағ ы етістіктер Ғ алияны, Мұ ратты, кітапты, хатты деген табыс септігінде тұ рғ ан сө здерді қ ажет етіп тұ р. Табыс жалғ ауы кейде тү сіріліп айтылады. Мысалы: Мен кино кө рдім. Киноны кө рдім болу керек. Кітап оқ ыдым. Кітапты оқ ыдым болу керек.

Салт етістік(непереходный) табыс септігіндегі сө зді қ ажет етпейді. Мысалы: Қ алима келді. Жасан кетті.Кү н кү ркіреді. Гү л ө седі. Жер кө ктейді. Бұ л сө йлемдегі келді, кетті, кү ркіреді, ө седі, кө ктейді сө здері табыс септігіндегі сө зді қ ажет етіп тұ рғ ан жоқ.

Етіс (залог)

Іс-ә рекет пен істеушінің арасындағ ы қ арым-қ атынасты білдіретін етістіктің тү рі етіс деп аталады. Етістің тө рт тү рі бар: ө здік етіс, ө згелік етіс, ырық сыз етіс, ортақ етіс.

Іс-ә рекеттің іс істеушіге тікелей бағ ытталғ анын білдіретін етістің тү рі ө здік (возвратный)етіс деп аталады. Жасалу жолы: -н, -ын, -ін жұ рнағ ы аркылы жасалады. Мысалы: жуынды, киінді, таранды, буынды.

Іс-ә рекеттің басқ а біреу арқ ылы істелгендігін білдіретін етістің тү рін ө згелік (побудительный)етіс деп атаймыз.

Жасалу жолы:

-т; оқ ыт, сө йлет, шегелет, азайт

-дыр, -дір, -тыр, -тір; жаздыр, келтір, айттыр, кептір, келтір, жү гірт.

-ғ ыз, -гіз, -қ ыз, -кіз; келгіз, айтқ ыз, сепкіз, кескіз.

-ыр, -ір; асыр, ө сір, қ ашыр.

Ө згелік етістің жұ рнақ тары бірінен кейін бірі жалғ ана береді.Мысалы: оқ ы+т+қ ыз+дыр+т.

Іс-ә рекет істеушінің ырқ ынан тыс істелетінін білдіретін етістіктің тү рі ырық сыз(страдательный) етіс деп аталады.

Жасалу жолы:

-л, -ыл, -іл; шақ ырыл, жинал, тазартыл, киілді, таралды, жуылды, тө селді .-н, -ын, -ін; шегелен, алын, ілін, тө лен, салынды, ә келінді.

Ө здік етістің жұ рнағ ын ырық сыз етістің жұ рнағ ынан ажырату ү шін тү біріне қ араймыз, егер тү бірде л ә рпі болса, онда оғ ан жалғ анғ ан -н, -ын, -ін жұ рнағ ы ырық сыз етістің жұ рнағ ы болғ аны.

Іс-ә рекеттің іс иесінің біреу емес, бірнешеуіне бірдей ортақ, бірдей қ атысты екенін білдіретін етістіктің тү рін ортақ (совместный)етіс дейміз.

Жасалу жолы:

-с, -ыс, -іс; жазыс, теріс, жинас, сө йлес, ойлас, ә келіс.

Есімше(причастие)

Ә рі етістік, ә рі есімдер қ ызметін атқ аратын етістіктің тү рі есімше деп аталады. Есімшенің тү рлері мен жасалу жолдары:

- ғ ан, -ген, -қ ан, -кен; алғ ан, қ арағ ан, сасқ ан, жапқ ан, жеткен, кө шкен, ішкен, піскен, барғ ан, келген, айтқ ан, кеткен.

- ар, -ер, -р -с; алар, қ арар, сасар, жетер, кө шер, ішер, пісер, оқ ымас, бармас, сө йлемес, айтпас, барар, келер, айтар, кетер.

-с жұ рнағ ы болымсыз етістіктің жұ рнағ ынан кейін жалғ анады: бармас, келмес.

-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек; алмақ, қ арамақ, саспақ, ішпек, оқ ымақ, бармақ, сө йлемек, келмек, айтпақ, кө рмек, кетпек.

-атын, -етін, -йтін, -йтын; баратын, келетін, айтатын, сө йлейтін, оқ итын, ішетін, алатын.

Есімшенің болымсыз тү рі жоқ, емес сө здерінің тіркесуі арқ ылы жасалады. Мысалы: барғ ан емес, айтқ ан жоқ, барар емес, айтары жоқ т.б. Есімше есімдерше тү рленеді, яғ ни кө птеледі, септеледі, тә уелденеді, жіктеледі.

Кө семше(деепричастие)

Негізгі амал, қ имылды білдіретін, кейде сол амалды айқ ындап тұ ратын етістіктің тү рін кө семше дейміз.Кө семшенің жұ рнақ тары:

-а, -е, -й; бара, келе, жаза, тұ ра, айта, сұ рай, сө йлей, жү ре, қ арай, ойнай.

-ып, -іп, -п; барып, келіп, айтып, сұ рап, қ ұ лап, сө йлеп, біліп, кү ліп, оқ ып, жатып, кіріп, ү ріп, қ алғ ып, сү йсініп, қ ызарып.

-ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі; айтқ алы, барғ алы, жатқ алы, кеткелі, келгелі.

Кө семше кү рделі етістік қ ұ рамында жә не жіктік жалғ ау тұ лғ асында қ олданылады.

Мысалы: сұ рай бер, шегелеп кө р, айтқ алы жатыр, ала кел, барыпсың, оқ имын, кө рерсің, баратынмын.

Кө семше тек қ ана жіктеледі, тә уелденбейді, септелмейді, кө птелмейді. Кө семшенің -а, -е, - й жә не -ып, -іп, -п тү рлері ғ ана жіктеледі, -ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі тү рі жіктелмейді.

Етістіктің шақ тары (времена глагола)

Сө йлеп тұ рғ ан сә тке байланысты қ имылдың ө ту кезең ін етістіктің шағ ы дейміз. Етістіктің шақ тары ү шеу: осы шақ, келер шақ, ө ткен шақ.

Осы шақ (настоящее время)

Сө йлеп тұ рғ ан кездегі іс-ә рекеттің ө туін осы шақ дейміз. Осы шақ екі тү рге бө лінеді: нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ.

Нақ осы шақ (собственно-настоящее время)қ имылдың сө йлеп тұ рғ ан сә тте болып жатқ анын білдіреді.

Нақ осы шақ қ алып етістіктері арқ ылы жасалады, яғ ни отыр, жү р, жатыр, тұ р, кел, жү гір етістіктері.

Мысалы: Жанар гү лге су қ ұ йып жатыр. Ол теледидар кө ріп отыр.

Ауыспалы осы шақ (переходно-настоящее время)қ имылдың дағ дылы қ алыпта болып тұ руын білдіреді.Кө семшенің -а, -е, -й жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. Мысалы: Кө ктем келеді. Жапырақ сарғ аяды. Балалармен ойнайды. Шаттанып кү леді.Трактор жер жыртады.

Келер шақ (будущее время)

Келер шақ қ имылдың сө йлеп тұ рғ ан сә ттен кейін болатынын білдіреді. Мағ ынасы мен жасалу жолына қ арай: болжалды келер шақ, мақ сатты келер шақ, ауыспалы келер шақ.

Болжалды (будущее предположительное время)келер шақ қ имылдың болу мү мкіндігін айқ ын кө рсетпей, болжап айтады.

Болжалды келер шақ есімшенің -ар, -ер, -р, -с жұ рнақ тары арқ ылы жасалады.

Мысалы: барармын, келермін, оқ ырсың, келмессіздер, отырарсың, жү гірерсің.

Мақ сатты (будущее время цели)келер шақ қ имылдың келешекте мақ сат етіле орындалатынын білдіреді.

Жасалу жолы: -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы жасалады.

Бармақ пын, келмексіз, кетпекпін, оқ ымақ пын.

Мақ сатты келер шақ тың болымсыз тү рі емес сө зінің тіркесуі арқ ылы жасалады. Мысалы: бармақ емеспін, айтпақ емес, кетпек емессіз.

Ауыспалы (переходное будущее время)келер шақ кө семшенің - а, -е, -й жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. Ауыспалы осы шақ тан айырмашылығ ы, ауыспалы келер шақ та мезгіл мә нін білдіретін сө з болады. Мысалы: Трактор жер жыртады - ауыспалы осы шақ; Трактор ертең жер жыртады - ауыспалы келер шақ.

Осы шақ: Ол мектепте оқ иды. Бұ л жерде ағ аш ө седі. Мен ылғ и ерте тұ рамын. Ол ө лең жазады. Келер шақ: Ол сабағ ын кешке оқ иды. Ағ аш бұ л жерде кү тсе ғ ана ө седі. Мен ертең ерте тұ рамын. Ө лең ді ол есейгенде жазады.

Ө ткен шақ (прошедшее время)

Ө ткен шақ қ имылдың сө йлеп тұ рғ ан сә ттен бұ рын болып кеткенін білдіреді. Ө ткен шақ тың ү ш тү рі бар: жедел ө ткен шақ, бұ рынғ ы ө ткен шақ, ауыспалы ө ткен шақ.

Жедел ө ткен шақ қ имылдың таяу арада болып кеткенін білдіреді.

Жедел ө ткен шақ -ды, -ді, -ты, -ті жұ рнағ ы арқ ылы жасалады. Бұ л жұ рнақ етістікке тікелей жалғ анады.Мысалы: барды, айтты, келді, барғ ызды, тазаласты, келмеді, апарды.

Кө семшенің -а, -е, -й жұ рнағ ынан кейін -ды, -ді, -ты, -ті жалғ анса, онда ол жіктік жалғ ауы болып кетеді. Мысалы: Мен бар ды м - жедел ө ткен шақ. Ол бара ды - жіктік жалғ ау.

Бұ рынғ ы (результативное прошедшее время)ө ткен шақ қ имылдың сө йлеп тұ рғ ан сә ттен ә лдеқ айда бұ рын ө тіп кеткенін білдіреді.

Ауыспалы (переходное прошедшее время)ө ткен шақ -атын, -етін, -йтін, -йтын жұ рнақ тары арқ ылы жасалады.

Мысалы: баратын, келетін, сө йлейтін, жаттайтын.

Етістіктің райлары(наклонение глагола)

Сө йлеушінің сө зі арқ ылы қ имылдың шындық қ а қ атысын, айтушының пікірін, кө зқ арасын білдіріп, белгілі бір грамматикалық тұ лғ алар арқ ылы жасалатын етістік тү рі рай деп аталады. Райдың тө рт тү рі бар: ашық рай, бұ йрық рай, шартты рай, қ алау рай. Ү ш шақ тың бірінде (осы шақ, келер шақ, ө ткен шақ) қ олданылып, сө йлеушінің шындық қ а қ атысты баяндауын ашық (изъявительное) рай дейміз. Мысалы: Ә ркім ө з ойымен отыр. (Осы шақ). Келемін тау ішіндетү нделетіп. (Ө ткен шақ). Мақ сатым - тіл ұ стартып, ө нер шашпақ. (Келер шақ).

Қ имылдың орындалуын талап ету мағ ынасын білдіретін рай тү рін бұ йрық (повелительное) рай дейміз. Бұ йрық рай кө бінесеII жақ та айтылады. Сен бар, сен айт, сен отыр, сен ә кел, сен жатта.

Сө йлемде жіктеліп барып қ олданылады. Жіктелу ү лгісі:

Менбарайын Бізбарайық

Сен бар Сендербарың дар

Сіз барың ызСіздер барың ыздар

Ол барсынОлар барсын

Шартты(условное) рай қ имылдың іске асу, аспау мү мкіндігінің шартын білдіреді. Жасалу жолы: -са, -се жұ рнағ ы: барса, келсе, айтса, кө рсе, ө кінсе, қ ұ ласа, жарасса.

Қ алау(желательное) рай іс иесінің қ имылды қ алауын, соғ ан ынтасын, ниетін білдіреді. Жасалу жолы:

-ғ ы, -гі, -қ ы, -кі + келді; барғ ым келді, барғ ың келді, барғ ысы келді.

-са, -се + игі еді; барсам игі еді, барсаң игі еді, барса игі еді

-ғ ай, -гей, -қ ай, -кей + еді; барғ аймын, барғ ай едім, барғ айсың, барғ ай едің, барғ ай, барғ ай еді.

Тұ йық етістік (инфинитив)

Зат есімдерше тү рленіп, жақ пен де, шақ пен де байланысы болмай, қ имылдың атын білдіретін етістіктің тү рін тұ йық етістік дейміз.

-У жү рнағ ы арқ ылы жасалады; сұ рау, жү ру, шегелеу, айтқ ызу, сө йлесу, келмеу. Тұ йық етістіктен жасалғ ан зат есімдер: кө сеу, сабау, егеу, жасау, қ ашау, тұ сау, ою т.б.