Ақуыздар

Жасуша жә не оның маң айындағ ылар негізі болады. Ақ уыздар (грекше «протос» - бірінші бастамшы) - негізгі ө міртасушылар. Адам ағ засындағ ы 85% кепкен заттар ақ уыздарғ а жатады. Ақ уыздың бұ зылғ ан бө лшектерін қ ұ ру ү шін жә не жаң а жасуша жасау ү шін адам ылғ и ақ уызғ а зар болады. Адам ағ засына олар азоттың жалғ ыз қ айнар кө зі болады. Фермент, гормондар ақ уыздан қ ұ ралғ ан, тұ қ ымқ уалаушылық ақ паратты беруіне, жасушаның тыныс алуына, бұ лшық еттің жұ мысына қ атынасады, оттегі тасымалдаушы, ағ заны микроб пен вирустардан қ орғ айды. Ақ уыздар кө бінесе 20 аминоқ ышқ ылдардан тұ рады. Соның ішінде 8-і ағ зада жасалынбайтын, айырбасталмайтындар, сондық тан олар тағ амдар арқ ылы тү суі мү мкін.

Қ алғ ан ақ уыздар адам ағ засында азот алмасу процесі кезінде жасалынады. Ә р тү рлі тағ амдардың да ақ уыздар аминоқ ышқ ыл қ ұ рамы ә р тү рлі болады. Сондық тан ағ заны тү рлі аминоқ ышқ ылдармен жетістіру ү шін тағ амдардың кең ассортиментін қ олдану жө н.

Сол арқ ылы ағ за ақ уызды қ ажетсінуін жануарлардан алынғ ан ө німдерден толтырады. Тағ амдардың ақ уыз қ ұ рамын білгеннен кейін ә р тү рлі комбинацияны қ олданып, адамғ а қ алыпты аминоқ ышқ ылдар жеткізуге болады (сү тті ботқ а, тары ботқ а, кө кө ністермен). Ақ уыздардың тағ амда жетіспеуі, ағ задағ ы тапшылық ә р тү рлі патологиялық процесс тудырады. Артық ақ уыздар ағ заны қ алжыратады, алмасу процесін бұ зады, ішектегі шіріту процесін тездетеді, бауыр мен бү йрек жұ мысының қ уатын арттырады.

Орта жастағ ы адамдардың ақ уыз нормасы - тә улік бойынша 1-1, 5дене мө лшеріне тең. Қ арт адамдарғ а ақ уыздың қ ажеттілігі 1 г аздау болады. Ақ уыздың қ ажеттілігі физикалық, жү йкемен кө ң іл-кү й жағ дайы ауырлағ анда, тоң ғ анда, қ ызғ анда кө беюі мү мкін.

Липидтер (майлар)

Энергия қ айнар кө зі болып саналады.

Адам ө мірінде майлардың физиологиялық рө лі зор. Олар жасуша қ ұ рамына кіреді, жасушаны қ алыпты ө мір сү руіне қ атынасады, жартылай қ ор бойынша май деполарында жатады: тері астындағ ы клетчаткада, шарбыда (сальник), жұ мсақ қ осылысқ ан ұ лпаларда, ішкі ағ зада қ орланады. Тері астындағ ы май қ абаты адам денесін механикалық ә рекетінен, тоң удан сақ тайды, ішкі ағ заларды қ оршап дұ рыс қ озғ алыста болуын, соғ ып алудан, шайқ алудан қ орғ айды. Егер ағ зада кө мірсулар жетіспесе немесе оның калориясы тө мен болғ анда, май қ оры ең бірінші жоғ ары энергетикалық зат болып жұ мсалынады.

Майлар (май ертінділер, дә румендер, витамин Д) ақ уызды сің іруін, қ алқ анша безінің жұ мысын белсенді етеді, ішек-қ арын перистальтикасын, ө т бө луін, тамақ тың дә мін, тойынғ ан сезімді шақ ырады. Тө мен температурада еритін майлар (ө сімдік майлары, балық майы, т. б.) жоғ арғ ы температурада еритін майларғ а (ірі қ ара майы, қ ой, шошқ а, т.б.) қ арағ анда, эмульгацияланғ ан майлар (сү т, сү т майы, т.б.) жақ сы сің еді. Майлар қ анық қ ан жә не қ анық пағ ан болып екі топқ а бө лінеді. Ө сімдік майлары (кү нбағ ыс, жү гері, соя) кө бінесе қ анық пағ ан майлардан қ ұ ралғ ан, ал жануарлар майлары (ірі қ ара мал, шошқ а, қ ой) - кө бі қ анық қ ан майлар. Майлардың ағ за ү шін биологиялық қ ұ ндылығ ы кө бінесе майлы қ ышқ ылдардың жоғ ары қ анық қ ан емес мө лшерде болуымен анық талады, олар ү шеу. Олар ағ зада тү зілмейді, сондық тан тамақ танудың таптырмас факторы болып табылады. Жоғ ары қ анық қ ан майлар тотық ты-жасанды процеске қ атысады, қ антамыр қ абық шасының эластикалығ ын азайтады, холестеринді майлы қ ышқ ылғ а ыдыратқ ыштығ ын белсендіреді, ө т бө луін, ішек перестальтикасын жү йелейді. Қ анық пағ ан майлар негізгі жеткізуші ө сімдік майлар, кейбір жануарларда (қ ұ с, балық майы, сү йек миы майы) болады. Майларғ а 28-30 % калориялық тә улік рационы жатады. Қ арт адамдарда майдың қ олданылуы тә улік барысында азаяды. Суық климатта май қ ажеті ө седі, ал ыстық климатта азаяды. Тә улік бойына 30% ө сімдік, 70% жануар майларын пайдаланғ ан жө н. Тамақ тануда майдың кө птілігі де, аздығ ы да адамғ а ә сер етеді. Майды қ олдануды азайтқ анда дене салмағ ы жең ілдейді, қ орғ аныс кү ші тө мендейді, ө суі тоқ тайды. Майларды кө п қ олдану жағ ымсыз ә серін тигізеді - алмасу процесі бұ зылады, тү рлі аурулар туады (атеросклероз, диабет, т.б.).