ола ғасырының антропологиялық сипаттамасы.

Қ азақ станның қ ола дә уірі археологиялық жағ ынан едә уір жақ сы зерттелген. Зерттеушілердің кө пшілігі қ арастырып отырғ ан аймақ тың негізінен солтү стік, орталық жә не шығ ыс бө ліктерінде қ алыптасқ ан Андронов мә дениетін сол дә уірдегі ең кө п тарағ ан мә дениет деп таныды. Қ азақ станның батыс бө лігінде Андронов мә дениетімен бір мезгілде оғ ан жақ ын қ има мемлекеті таралды, оның таралғ ан орталығ ы Еділ бойында болатын.Андронов мә дениеті оң тү стікте ө зімен тектес, Арал ө ң іріндегі тазабагьяб мә дениетімен шектесіп жатты.

Қ азақ станның аталғ ан аудандарында жү ргізілген археологиялық қ азба жұ мыстары қ ола дә уірінің біршама кө п палеоантропологиялық материалын берді.

Жекелеген аймақ тар бойынша бұ л материалдарды зерттеу Қ азақ станның шығ ыс, солтү стік, оң тү стік бө ліктерінде негізінен алғ анда андроновтық антропологиялық тұ рпат дейтіннің таралғ анын кө рсетті. Осы краниологиялық белгілердің бү кіл кешені протоеуропоидтық нә сілдің бір нұ сқ асын қ ұ райды жә не генетикалық жағ ынан Қ азақ станның неолиттік мекендеушілерінің антропологиялық ерекшеліктеріне тіреліп жатыр.

Археологиялық тұ рғ ыдан андронов мә дениетінің негізінен екі кезең ге: алакө л жә не федоров кезең деріне бө лінетіні мә лім. Осығ ан байланысты, аталғ ан кезең дер бойынша палеоантропологиялық материалды қ арастыру белгілі бір дә режеде ынта-ық ылас туғ ызады.

Мә селен, Орталық жә не Солтү стік Қ азақ станның федоров кезең іне жататын краниологиялық сериялары неғ ұ рлым шығ ыс аймақ тардың халқ ымен жақ ындығ ын аң ғ артады, ал алакө л кезең і бас сү йектерінің сериялары Қ азақ станның батыс аудандарының тайпаларына бейім.

Қ арастырып отырғ ан дала мә дениетінің екі кезең і ө кілдерінің арасындағ ы осы шағ ын айырмашылық тармен қ атар қ ола дә уірінің Ойжайлау қ орымынан алынғ ан бас сү йектердің шағ ын тобында краниологиялық белгілердің біршама басқ аша ұ штасатыны аң ғ арылды. Оғ ан тә н біршама шағ ын сопақ ша бет, маң дайының шығ ың қ ы неғ ұ рлым айқ ын кескінделуі оны Кө кше-3 қ орымынан алынғ ан бас сү йектермен жә не кө п жағ ынан Тигровая Балка қ орымынан алынғ ан топпен жақ ындатады.

Жоғ арыда келтірілгендерден Ойжайлаудың бас сү йектері тө бе сү йегі жалпақ болғ андық тан, бас сү йегі ү лкен, беті кішкене, мұ рны таң қ ы болуымен ерекшеленеді.

Ойжайлаудан алынғ ан бас сү йектер санының аз екенін ескере отырып, андронов жә не Жерорта тең ізі антропологиялық ү лгілері арасында бейне бір «аралық» жағ дай алатын морфологиялық белгілердің шағ ын кешені бар екенін айтуғ а болады.

Неғ ұ рлым соң ғ ы кезең де, қ ола дә уірінен темір дә уіріне кө шкен кезде, Шығ ыс Қ азақ станнан алынғ ан қ олда бар краниологиялық материалдарда болмашы ғ ана айырмашылығ ы бар андроновтық антропологиялық тұ рпат атап ө тіледі. Мә селен, Зевакино қ орымынан алынғ ан ө тпелі кезең бас сү йектерінің негізі ерекшеліктері- бас сү йегі долихокранды, бет-пішіні ат жақ тылау, кө з шарасы ұ ялы жә не мұ рын қ уысы қ усырың қ ы болып келеді. Бұ л топтың басқ а андроновтық топтардан айырмашылығ ы жоқ. Зевакино қ орымы краниологиялық тобының келтірілген морфологиялық ерекшеліктері, шынына келгенде, оң тү стік аймақ тардың, атап айтқ анда, Орта Азияның тұ рғ ындарымен кейбір байланыстарды кө рсетеді.Мұ ндай жағ дай жоғ арыда Жетісудан алынғ ан қ ола дә уірінің антропологиялық материалдарында да атап ө тілді.

Қ азақ станның батыс бө лігіне келетін болсақ, қ ола дә уірінде онда негізінен алғ анда қ има мә дениетінің тайпалары мекендеген.Олардың морфологиялық белгілері Тө менгі Еділ бойы аумағ ындағ ы кейбір шағ ын топтарымен ұ қ састығ ын аң ғ артады, ал ол жерде қ имашылардың ө зі дене бітімі жө нінен кейбір ә р тектілігімен ерекшеленеді.Солай бола тұ рса да соң ғ ылары, жалпы алғ анда, Жерорта тең ізі нә сілінің долихокрандық кө рікті тұ рпатына жатады. Бұ рынғ ы жә не жаң а палеоантропологиялық материалдарғ а талдау жасау Батыс Қ азақ станның қ ималық тайпаларының андроновтардан айырмашылығ ы – олардың бас қ орабы долихокранды, мезокрандылық қ а ұ қ сас орташа келте басты, беті тө мендеу жә не жалпақ, кө з ойығ ы тү сің кі, кең сірек ү сті шығ ың қ ы, қ ыр мұ рынды, кө рікті болып келеді.

Жоғ арыда келтірілген айырмашылық тарғ а қ арамастан, оларды дегенмен дене пішіні жағ ынан ғ ана емес, сонымен қ атар мә дениет жағ ынан да толып жатқ ан ортақ белгілер жақ ындастырады, мұ ның ө зі Қ азақ станның қ има жә не Андронов мә дениеттерін таратушылардың ө зара алыс – берісін, тарихи жә не антропологиялық тү бінің бір екенін дә лелдейді.

Сонымен, қ ола ғ асырларындағ ы Қ азақ стан халқ ының тұ тас алғ анда антропологиялық тегі бір, оғ ан монғ олоидтық элементтердің қ андай болсын қ оспасынсыз протоеуропоидтық нә сіл негіз болғ ан.Бұ л нә сіл ауқ ымында антропологиялық белгілердің кө п нұ сқ алы болуы белгілі бір дә режеде аң ғ арылып тұ ратынын ескерте кеткен жө н. Соң ғ ы жылдарда қ азылып алынғ ан палеоантропологиялық материал осыны кө рсетіп отыр. Бұ л орайда андроновтық тарғ а тә н палеоантропологиялық белгілер бұ рынғ ысынша Қ азақ стан аумағ ында негізгі, басым белгілер болып қ ала беретіні кү мә нсіз.