Су режимі

Кө кө ніс дақ ылдарында 75-97 % су болады. Ө німді, топырақ ү стіндегі мү шелерін жә не тамыр жү йесін қ ұ растыруғ а жұ мсалатын судың ү лесі, булануғ а шығ ындалатын су кө лемімен салыстырғ анда ең аз мө лшерде ғ ана. Тамырымен сің ірілетін судың 1000 бө лігінің тек 1, 5-2, 0 бө лігі ғ ана қ оректенуге жә не қ ұ рғ ақ зат тү зуге шығ ындалады. Кө кө ніс дақ ылдарының ө сіп-дамуы ү шін қ ажет ө те кө п су мө лшері жө ніндегі тү сінік алу аса қ иынғ а соқ пайды. Сондық тан кө кө ніс дақ ылдарын суландыру кү мә н келтірмейтін қ ажеттілік.Кө кө ніс дақ ылдарының топырақ жә не ауа дымқ ылдығ ына талабын бағ алағ анда тамыр жү йесінің даму сипатын жә не ө сімдіктің ылғ алды қ арқ ынды буландыратынын білген жө н. Тамыр жү йелерінің мө лшері мен қ ұ рылысы бойынша кө кө ніс дақ ылдарын ү ш топқ а бө леді: біріншісі - кү шті тармақ талғ ан тамыр жү йелі, жан-жағ ына таралуы жә не терең ге бойлауы 2, 0-2, 5 метрге дейінгілерге - асқ абақ, қ арбыз, қ ауын, асханалық қ ызылша, ақ желкек; екіншісі - біршама кү шті жә не тармақ талынғ ан тамыр жү йелі, жырту қ абатынан 1-2 м дейін бойлайтындар - сә біз, ақ желек, қ ызанақ, орамжапырақ (тұ қ ымнан ө скенде); ү шіншісі - топырақ бетінде ә лсіз (пияз) немесе кү шті (қ ияр) тарамдалғ ан тамыр жү йелі, 0, 5 м дейін орналасатындар - орамжапырақ (кө шетпен ө сірілгенде), қ ияр, бұ рыш, баялды, пияз, шалғ ам, ақ сү ттіген.

Кө кө ніс дақ ылдарының топырактың жә не ауаның су режиміне қ оятын талабын анық тағ анда жапырақ тың саны, кө лемі жә не қ ұ рылысының да маң ызы зор.

Кө кө ніс дақ ылдары сің ірілген су мө лшері жә не оны топырақ тан қ ажет мө лшерде алып шығ у қ абілетіне қ арай 5 топқ а бө лінеді:

1. Су режиміне ең талап қ ойғ ыштар, суды топырақ тан алу қ абілеттіліктері жоғ ары жә не оны булануғ а кө птеп шығ ындайтындар - ақ сү ттіген, саумалдық, шалғ ам, орамжапырақ, баялды, қ ияр, орамжапырақ, қ ырық қ абат тұ қ ымдасының тамыр жемістері;

2. Ылғ алғ а талаптары жоғ ары, суды топырақ тан алу қ абілеттері шамалылар - пияз, сарымсақ;

3. Су режиміне шамалы талап қ оятындар, суды жақ сы ала алатындар жә не оны қ арқ ынды буландырумен ерекшеленетіндер - асханалық қ ызылша;

4. Қ олайсыз су режиміне ең шыдамдылар - қ арбыз, қ ауын, асқ абақ, ү рме бұ ршақ, кө кө ністік жү гері;

5. Су режиміне талаптары бойынша аралық та орналасқ андар - сә біз, ақ желкен, қ ызанақ.

Бұ л топтастыру ө сімдіктің жекелеген тү рлерінің су пайдалануы жө нінде тү сінік береді. Ө сімдіктің бү кіл тез пісетін сұ рыптары кеш пісетіндерге қ арағ анда судың мол болғ анын тілейді. Судың жеткіліксіздігі фотосинтезді тежейді, ө су мен дамуды тоқ татады жә не ерте ө німді алуғ а кедергі болады. Су жеткіліксіздігінде жә не жоғ ары температурада жасыл ө сімдіктердің жә не шалғ амның гү л сидамы пайда болады, қ ызанақ тө бе шірігіне шалдығ ады. Қ иярдың, қ ызанақ тың, баялдының, бұ ршақ тың гү лдері мен тү йіндерінің тү суі, сызық тық бө лігінің қ атаюы (шалғ ам, кольра­би, балдыркө к) байқ алады. Орамжапырақ та ұ сақ, жетілмеген қ аудандар қ алыптасады. Қ ұ рғ ақ кезең інің ылғ алды кезең мен кезектесуі тамыр жемістерінің жарылуына, қ ызанақ жемісінің сызаттануына ә келеді.

Ылғ алдың артық болуы ауа режимін нашарлатады. Мұ ндайда тамыр жү йесінің ө суіне, тұ қ ымның кө ктеуіне оттек жетіспейді де, тамырдың жә не тұ қ ымның опат болуына ә кеп соғ ады, тұ қ ымның танаптық ө нгіштігі кемиді.

Кө кө ніс дақ ылдарының ылғ алды қ ажетсінуі даму кезең інде біркелкі емес. Ө сімдік топырақ тың ылғ алдылығ ына (ЕТСС-ң 80-90 %) ең жоғ ары талабын тұ қ ымның ө нген кезінде қ ояды. Кө кө ніс дақ ылдарының басым бө лігінің тұ қ ымдары ұ сақ, олар топырақ тың тез қ ұ рғ айтын жоғ ары қ абатына сің ірілетіндіктен кө бі ұ зақ уақ ыт ө нбейді. Орамжапырақ тың жә не қ иярдың тү қ ымдары бө ртуі ү шін ө зінің массасының 50% жуық ылғ ал сің іруі қ ажет, балдыркө ктік дақ ылдарғ а - 100 %, бұ ршақ тұ қ ымдастарғ а - 150 %. Тамыр жү йесі дамығ аннан кейін суды қ ажетсінуі кемиді. Орамжапырақ тұ қ ымдасына жататын кө кө ніс дақ ылдары мол суды ө німді мү шелері (тамыр жемістері, қ аудандары) қ ауырт ө се бастағ ан кезде, ал балдыркө к жә не алабұ талар тұ қ ымдастары ө су даму кезең інің басында, олардың терең бойлағ ан тамыр жү йесі ә лі жетілмеген уақ ытта, талап етеді. Жеміс салатын кө кө ніс дақ ылдары суды кө бірек жеміс байлағ ан кезінде, жуа тұ қ ымдастар - жапырақ тарының қ арқ ынды ө скен кезінде қ ажет етеді. Жуа тұ қ ымдасының дақ ылдарын баданы ү шін ө сіргенде, соң ғ ы суаруды жинардан 3-4 апта бұ рын тоқ татады. Бұ л ө нім мү шесінің толық жетілуіне мү мкіндік береді.

Кө шет отырғ ызғ аннан кейін ылғ алдың мол болуы, топырақ тың жоғ арғ ы қ абатында орналасқ ан тамыр жү йесінің нашар дамуына ық пал жасайды да, ө сімдікке заттардың азырақ тү суіне эсер етеді. Міне, сондық тан суландыратын кө кө ніс шаруашылығ ында отырғ ызу мен бірінші суландырудың мерзімін қ атал сақ тау керек. Жылу сү йгіш ө сімдіктер ү шін суландыратын судың температурасының маң ызы да зор. Қ орғ аулы жерде ол - 22-25°С дейін жылытылуы керек. Ашық жерде ыстық кү ндері суландыруды тү нгі сағ аттарда жү ргізуге тура келеді. Талтү стегі аптап ыстық қ а ө сімдікті суық сумен суару алқ алар тұ қ ымдасын солу ауруына шалық тырады.

Кө кө ніс дақ ылдарының ө суі мен дамуы ү шін топырақ ылғ алы, сондай-ақ ауа ылғ алы да ә сер етпейді. Бұ л жағ ынан кө кө ніс дақ ылдарын ү ш топқ а бө леді: ауаның оң тайлы ылғ алдылығ ы 60-70 % болуын тілейтін ө сімдіктер - қ ызанақ, баялды, бұ ршақ, ү рме бұ ршақ; 70-75 % - тү сті жә не ақ қ ауданды орамжапырақ тар, қ ымыздық, аскө к, ақ желкен, порей пиязы; 80-90% - қ ияр, ақ сү ттіген, саумалдық, сабағ ы ү шін ө сірілетін пияз. Ауаның оң тайлы ылғ алдылығ ы тө мен болғ анда (қ ұ рғ ақ шылық та) жапырақ та ақ уыздың ыдырауы, аммиактың бө лінуі жә не оның ө сімдікті уландыратыны, ө су ү дерісін тоқ тататыны байқ алады.

Кө кө ніс дақ ылдарының ауа ылғ алдылығ ына талабын оларды қ орғ аулы жерде ө сіргенде ерекше ескеріп, кө ң іл бө лу керек. Жоғ ары ылғ алдылық та жә не темен температурада ө сімдіктер саң ырауқ ү лақ жә не бактериялық ауруларғ а жиірек шалдығ ады. Тү нгі мезгілде температура тө мендегенде шық тың тү суі, қ ызанақ жемісінің жарылуына ә кеп соғ ады. Керісінше, ауаның тө мен ылғ алдылығ ы жоғ ары температурада қ ауіпті зиянкестердің (мысалы, ө рмекші кенешігі қ иярда) таралуына жағ дай жасайды. Ө сімдіктердің су режимі мынадай кө рсеткіштермен: су пайдалану коэффициенті, транспирация коэффициенті, суару жә не суландыру мө лшерімен сипатталынады.Аталғ ан дақ ылдан бір ө лшем жерден (га немесе м²) ө нім алу ү шін қ ажетті су мө лшерін су пайдалану дейді; бірі ө лшем ө нім алуғ а шығ ындалғ ан жә не л/кг немесе см³/г белгіленгенді су пай­далану коэффициенті дейді. 1 г қ ү рғ ақ зат алу ү шін шығ ындалғ ан су мө лшерін (см³) транспирация коэффициенті (К_тр) деп атайды. Ө сімдіктің бір ө су-даму кезең інде 1 га жұ мсалатын судың жиынтығ ын суландыру мө лшері, ал бір рет суарғ анда жіберілетін су мө лшерін суару мө лшері дейді.

Кө кө ніс дақ ылдарында транспирация коэффициенте 350-700 мг/г аралығ ында жә не ол дақ ылдың тү рі мен сұ рпына, ө сіру ортасына, топырактың қ асиетіне жә не ондағ ы қ оректік заттардың мө лшеріне тә уелді. Тың айтқ ыш енгізгенде транспирация коэффициенті тө мендейді, бірақ мұ ндайда бү кіл ө сімдік шығ ындайтын судың абсолюттік (шектік) шамасы артады. Міне, сондық тан тың айтқ ыштарды жеткілікті енгізгенде, ә сіресе, жең іл то-пырақ тарда, ылғ алдану дең гейін жоғ ары ұ стау керек. Бұ л топырақ ерітіндісінің концентрациясын кө терілуден сақ тайды жә не тамырдың сің іру бетін кең ейтеді. Жылыжайларда 1 кг ө нім алу ү шін жұ мсалатын судың мө лшері (су пайдалану коэффициенті) жө ніндегі тү сінікті мына мә ліметтер (Г.И.Тараканов жә не т.б., 1982) бере алады: кыста - кө ктемде ө сірілген қ иярда ол 17-23 л, қ ызанақ та – 40-60 л. Ө німділік артқ ан сайын су пайдалану жә не транспирация коэффициенттері, ә детте, тө мендей береді.Суландыру жә не суару мө лшелері ө сімдіктің су пайдалануына, сулану терең дігіне жә не дымқ ылдану дең гейіне тә уелді. Кө шеттерді жә не кө кө ніс дақ ылдарын жиі, топырақ тың сулану терең дігін 20 см дейін жеткізіп суарады. Ересек ө сімдіктерге су­лану терең дігі (см) молырақ болады: қ арбыз, бұ рыш, балдыркө к жә не баялды ү шін 30-40, орамжапырақ, пияз жә не қ ызанақ -40-50, тамыржемістілер, кө пжылдық тар жә не тұ қ ымдық тар ү шін 50-60. Дақ ылдар ү шін оң тайлы ылғ алдылық - 75-80 % (ЕТСС). Кө кө ніс дақ ылдарының су режимін: дақ ылдарды жер бедерінің тө менгі бө лігінде орналастыру, егіс қ орғ айтын орман алкаптарын жасау, ық тырмалы егістіктерді колдану, қ ар тоқ тату, топырақ ты дұ рыс ө ң деу, жабындау, суландыру сияқ ты шаралар жақ сартады. Қ азақ станның солтү стігінде су ресурстарының шектеулі екенін ескеріп, кө кө ніс жә не басқ а дақ ылдардың су режимін жақ сарту мақ сатында жә не суландыру суының шығ ынын кеміту ү шін суландыру алдында қ атараралық тарды саң ылаулау ө те тиімді. Қ атараралық тарды қ ашау тә різді қ азтабанмен 20-25 см терең дікке 2 рет суландырғ аннан кейін ө ң деу қ ызылшаның жә не сә біздің ө німін 32-51 % арттырады.