Көкпиязды жылыжайларда өсіру.

Жылыжайда басты пиязды кө кпиязғ а ө сіру кө кө ніс шаруашылығ ында маң ызды орын ала-ды. Бұ л мақ сат ү шін диаметрі 2-4 см іріктеме пияз қ олданылады. Кө ктету ү шін ең дұ рысы - кө п ү рық ты сұ рыптарды қ олдану. Кө ктеуді жеделдету ү шін, отырғ ызар алдында бадананы дайын-дайды. Мү ндай дайындаудың бірнеше тә сілі бар.

1. Баданаларды жылы жерге (айталық, жылыжай сенегінде) ү йіп, жылы сумен суландарады (40-45°С), сабан бойралармен жа-уып, 5-7 тә улік ү стайды. Ү йіндіде баданаларды ағ аш ү гіндісімен қ абаттастырғ ан жө н.

2. Баданаларды 35-40°С суда 12-15 сағ ат ү стап, сосын бір тә у-ліктен асырмай отырғ ызады.

3. Бадананың мойнының жоғ арғ ы бө лігін тілу-дайындаудың ө те тиімді тә сілі. Тілінген баданалардың жапырақ тары тез ө сіп шығ ады.

4. Отырғ ызуғ а жарамды, бірақ басым бө лігі ауруғ а шалдық -қ ан болса, қ ұ рғ ақ қ ыздыруды қ олданады. 5-7 тә улік бойы ауаның 80-90 % салыстырмалы ылғ алдылығ ында 30°С қ ыздырады.

Қ азақ станның солтү стік жағ дайларында жылыжайда кө кпияз-ды батунның тамырсабағ ынан кө ктеткен тиімді. Бұ л, басты пияз-дан алынатын кө кпиязбен салыстырғ анда, батунның кө кпиязы-ның ө зіндік қ ұ нын 3 есе кемітуге мү мкіндік береді. Батунды кө ктету мерзімі 10-11 тә улікке қ ысқ арады, ол біршама тө мен темпера-турада ө седі, батунды отырғ ызу, ә р шаршы метрден қ ымбат тұ ра-тын 8-10 кг іріктелген басты пиязды ү немдейді, ә рі батунның 5-6 кг ө німі артық болады.

Батунның тамыр сабағ ын 3 жылдық егістігінен жазық тілгіш-пен, 14-16 см терең дікке қ опсытып алады. Оларды кө кө ніс қ ой-масында қ ұ ммен араластырып сақ тайды. Қ опсытқ ан кезде қ ыр-тыстарды жә шікке салып, оларды жылыжайдың іргесіне қ алап жинайды, сосын керегінше жылыжайғ а енгізеді. Кө ктету ү шін жылыжайда, негізгі дақ ылды ө сіруге дайындалғ ан топырақ ты пайдаланады, оның қ абаты 12-15 см. 1 м²-ге 20 г аммиак селитрасын, 25 г суперфосфатты, 15 г калий тұ зын енгізеді. Пиязды кө пір сұ лбасымен отырғ ызады: грунттың 3-4 см қ абатын алғ а қ арай жылжытады, сосын баданаларды жә не тамырсабақ тарды орнала-стырады, оларды топырақ пен қ алың дығ ы 1-2 см етіп жабады, жылы сумен (30-35°С), бір шаршы метріне 10 л су шығ ындап суландырады. Бір шаршы метрге 15-16 кг іріктеме пияз немесе ірі жә не орташа кө лемдегі (диаметрі 1, 2-1, 8 см) батун пиязының тамырсабағ ының 8-12 г отырғ ызады. Олардың арасына топырақ себелейді. Баданалардың бетін топырақ пен сә л ғ ана жабуғ а бола-ды. Баданаларды топырақ қ а батыруғ а болмайды, себебі олардың астындағ ы топырақ тығ ыздалады да, ө скен тамыр бадананы то-пырақ тан дү мпіп шығ арады. Жылыжайдағ ы температура 20-22°С болуы керек. Пиязды сирек, бірақ кө лдетіп, топырақ қ абатын толығ ымен қ амтып суландырады, соң ғ ы рет іріктеп жинауғ а 3-4 тә улік қ алғ анда жү ргізеді. Ауа ылғ алдылығ ын 70-75% дең гейде ұ стау керек. Жылыжайды желдетпейді. Сабақ тың биіктігі 4-6 см жеткенде бірінші рет ү степ қ оректендіруді (10 л суғ а 40 г аммиак селитрасын, 20 грамнан суперфосфат пен калйй тұ зын ерітеді) жү ргізеді. Бір шаршы метрге 5 л ерітінді бү ркіледі. 8-10 тә уліктен соң жоғ арыдағ ы мө лшермен екінші рет ү степ қ оректендіреді. Кө кжуаны кө ктегеннен 22-25 тә улік ө ткен соң жинай бастайды. Сояу сабақ ты бү тін ө сімдігімен жинайды, сондық тан ө ндірімнің кө з тартарлық жә не тауарлық сапасы жоғ ары болады.

3.Кө кпиязды булыжайда ө сіру. Отырғ ызуғ а жең іл, қ ара-шірінділі немесе қ арашірінді мен булыжайдың ескі топырағ ының бірдей бө лігінің қ оспасының топырағ ын алады. Бір кесекке 30 г аммиак селитрасын, 40 г суперфосфатты жә не 20 г калий тұ зын енгізеді. Ерте булыжайғ а іріктеме пиязды кө пір тә сілімен отырғ ызады. Баданаларды 1-2 см топырақ пен кө меді. Бір кә секке 15-25 кг бадана отырғ ызылады. Пияз кө ктегенше булыжайды бойралармен жаба тұ рады. Сосын бойраны алады: аязды кү ндері бірнеше сағ атқ а, ал аязы шамалыда бү кіл кү ні бойы. Сирек, бірақ топырақ тың бү кіл қ абатына жететіндей етіп суландырады. Булыжайдың пиязы 30-40 тә уліктен соң пайдалануғ а жарайды.

Негізінен азық қ а пайдаланылатын басты пиязбен қ атар, пияз батунды да кө ктетуге болады. Тамырсабақ ты батунның жыртылатын ескі танабынан алады.

Батунның агротехникасы басты пияздікінен де қ арапайым. Грунт - ә деттегідей, топырақ қ абатының қ алың дығ ы 12-15 см. Тамырсабақ ты кө пір тә сілімен, ү стінен топырақ пен жұ қ а жауып отырғ ызады. Бір кә секке 15-20 кг батун шығ ындайды. Отырғ ыз-ғ аннан кейін жылы сумен суландырады, алғ ашқ ы кезде темпера-тураны 10-12°С-қ а жеткізеді. Бұ л тамыр жү йесінің жақ сы дамуына жағ дай жасайды. Сосын температураны 18-20°С-қ а жеткізіп, бү кіл кө ктеу кезең і бойы ү збей ұ стайды. Ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 70-75%.

Кө кпияздың биіктігі 6-8 см жеткенде бірінші рет ү степ қ оректендіреді (10 л суғ а 50 г аммиак селитрасы, 25 г суперфосфат, 25 г калий тұ зы). Бір кә секке - 15 л ерітінді. 8-10 тә уліктен соң ү степ қ оректендіруді қ айталайды. Булыжайды орташа ғ ана желдетеді. Кө кпияздың тауарлы пісіп-жетілуі, кө ктеу басталғ аннан 24-30 тә улік ө ткен соң басталады.

Батунды бү тін ө сімдігімен жинайды. Жас кө кпияздың жас жапырақ тары таза, аурулармен жә не зиянкестермен зақ ымдалын-бағ ан, бастанбағ ан болуы керек. Жапырақ тарының негізгі бө лігінің тамыр мойнынан ұ шына дейінгі ұ зындығ ы 20 см кем болмағ аны жө н. Жә шікке бостау, сә л ғ ана тығ ыздап, жасылын жасылғ а, тамырларын ыдыстың сыртына шығ армай салады.

Порей жә не пияздың басқ а тү рлері. Қ азақ станның солтү стігінде пияздың басқ а тү рлерінен порей жуасы, қ ат-қ абатты (ярусты) пияз жә не шалот пиязы ө сіріледі (7-сурет).

Порейдің жапырақ тары ұ зын, жайпақ. Тамақ қ а, жинап алғ анша жасыл кү йінде болатын, жуан жалғ ан сабағ ы пайдаланылады. Порейдің биологиялық тыныштық кезең і болмайды. Ол ө суін тоқ татпайды жә не жапырағ ы қ оң ыр кү зге дейін қ алыптаса береді, ал жалғ ан сабағ ы кө лемін арттыра тү седі. Порейді кө шетпен отырғ ызады жә не жасыл кү йінде жинайды. Ол ашық жерде, қ ұ нарлы топырақ та, тү птегенде қ ыстап шығ ады.

7-сурет. А-порей жуасы (ү збе сызық пен ересек ө сімдіктің азық қ а пайдаланылатын бө лігі кө рсетілген); Б-қ ат-қ абатты пияз.

Карантанский сү рпы кең тарағ ан (жалғ ан сабағ ының ұ зындығ ы 25 см-ге дейін, жуандығ ы - 6-8 см.). Порейдің ө сіп-даму кезең і 180-220 тә улік. Жазда сепкенде ол қ ыстап шығ ып, ө німін келесі жылдың маусымынан кү зге дейін береді. Тұ қ ымды екі ізді таспа сұ лбасымен (20+50см) маусымның соң ында себеді. Тұ қ ымның себу мө лшері гектарына 4-5 кг. Сиреткеннен кейін бір қ атар-дағ ы ө сімдіктердің алшақ тығ ы 10-15 см болады. Оны ө сіп да-муының соң ына дейін суарады, басты пиязғ а қ арағ анда 2-3 суа-руын жә не 1-2 ү степ қ оректендіруін артық береді. Ерте байламдық ө ндірімді бір қ атардағ ы ө сімдіктердің біреуінен кейінгі біреуін сирету арқ ылы жинайды. Сиреткеннен кейін, қ алғ андарынан ұ зын ағ арғ ан жалғ ан сабақ алу ү шін тү птейді.

Қ ыста сақ тау ү шін порейді қ азан айының соң ында қ ызылша тү бірін қ опарғ ыш СНШ-3 машинасын пайдаланып жинайды. Ө сімдіктерді жылыжайғ а ә р шаршы метрге 60-80 ө сімдіктен (30-35 кг) кө міп қ ояды. Ол 0°С-та қ ыс бойы сақ талады.

Кө п қ ат-қ абатты пияз. Сібірде кө п тарағ ан. Бұ л дә румені ең кө п пияз. Аязғ а тө зімділігі ө те жоғ ары. Гү л салатын сабағ ында (сабақ тану) гү л орнына 3-4 қ абатты жақ сы сақ талатын жә не ащы (ауыз қ уыратын) дә мді ауа баданаларын-жұ мыршық тарын қ алыптастырады. Бірінші (тө менгі) қ абатында олардың диаметрі 2-2, 5 см жетеді. Оларды орларда топырақ пен текшелеп сақ тайды. Жұ мыршық тарды пияз кө шет сияқ ты СОН-2, 8А, СЛН-6А тұ қ ым-сепкіштерімен себеді. Кө п қ ат-қ абатты пиязды батун сияқ ты ө сіреді. Ол бір орында 4-5 жыл ө седі. Кө к массасының гектарлық ө німі 180 ц, ауа жұ мыршық тарынікі - 100-200 ц жә не топырақ та пайда болатын пиязшық тарынікі - 120-150 ц.

Шалот пиязы — ө сінді жолмен жә не тұ қ ыммен кө бейтілетін, басты пияздың тү ршесі. Шалотты кө ктету жә не басты пияз алу ү шін ө сіреді. Шалот ашық жерде ең ерте ө нім беретін ө сімдік. Кайнарский сұ рпы ө сіріледі. Баданасында 2-6 ү рығ ы болады, мас-сасы - 26 г. Басты пиязының ө німі 180-185 ц/га, жапырағ ынікі -230-250 ц/га.

Бақ ылау сұ рақ тары

1. Батунды кө ктету мерзімі неше тә улікке қ ысқ арады.

2. Кө кпияздың биіктігі неше см жеткенде бірінші рет ү степ қ оректендіреді.

а) сурет ә) сурет

а) Қ ызанақ тың даладағ ы кө рінісі; ә) Қ ызанақ ты тамшылатып суару ә дісінің кө рінісі.

Мазмұ ны

Дә ріс № 1 Кө кө ніс дақ ылдарын жіктелуі

Дә ріс № 2 Кө кө ніс дақ ылдарының шығ у тарихы

Дә ріс №3 Кө кө ніс дақ ылдарының осіп жетілу жағ дайлары жә не оларды реттеу тә сілдері

Дә ріс №4 Кө кө ніс дақ ылдарының кө беюі

Дә ріс №5 Қ ызанақ ө сіру технологиясы

Дә ріс №6 Қ ияр-Cucumis sativus

Дә ріс №7 Баялдыны ө сіру технологиясы

Дә ріс №8 Жылыжайларды пайдалану

Дә ріс №9 Қ орғ аулы жердід қ ұ рылыстарын салуғ а телім салуғ а телім таң дау.

Дә ріс №10 Қ иярды кыскы жылыжайларда ө сіру.

Дә ріс №11 Қ ызанакты кысқ ы жылыжайда ө сіру

Дә ріс №12 Қ ызанакты кө шетпен ө сіру

Дә ріс №13Кө шеттерді булыжайларда жә не салқ ын кошетханаларда ө сіру

Дә ріс №14Бұ рышты ө сіру технологиясы

Дә ріс №15Баданалы ө сімдіктер

6.Ұ сынылғ ан ә дебиттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер:

1.Қ.К.Ә рінов, Қ.М.Мұ сынов, А.Қ.Апушев, Н.А.Серекпаев Н.А.Шестакова С.С: Арыстанқ ұ лов «Ө сімдік шаруашылығ ы» Алматы: 2011ж 581-595 бет

2.М.М.Жанзақ ов «Ө сімдік шаруашылығ ы» Қ ызылорда: 2007ж 246-258 бет

3.Н.Г.Щепетков, М.Ә.Ысқ ақ ов «Жеміс-кө кө ніс шаруашылығ ы» Алматы, 2011ж 519-529бет

4.Қ.К.Ә рінов, Н.И., Можаев Н.А. Шестакова., М.Ә. Ысқ ақ ов, Н.А.Серикбаев

«Ө сімдік шаруашылығ ы практикумы (оқ у қ ұ ралы) Астана, 2004ж 280 бет

5.Сейітов И., СаудабаевТ., Ә бдірашев Ш. Агрономия негіздері.-А. Ана тілі, 1991.

6.Жаң абаев К.Ш., Саудабаев Т.С., Сейітов И.С. Ө сімдік «шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіру технологиясы» Оқ улық.*Алматы: Кайнар, 1994, -352б.

7.Жаң абаев К.Ш. жә не баскалар. Қ азақ станда жиі кездесетін арамшө птер жә не олармен кү рес.- Алматы, 1994.

8. Қ азақ тіліне аударғ ан – Орналиева Қ.Б. «Қ арбыздың «Сапалы» сортын ө ндіріске енгізу ұ сыныстары» Атакент кенті, 2011ж 99 бет:

9. Қ азақ тіліне аударғ ан – Орналиева Қ.Б. «Қ ауынның «Береке» сортын ө ндіріске енгізу ұ сыныстары» Атакент кенті, 125 бет

10. Ахметова Ф. С. «Бақ ша шаруашылығ ы» Алматы 2001ж

Қ осымша ә дебиеттер:

1.Тоқ тамысов Ә.М.т.б. Ауылшаруашылық негіздері. –Қ ызыл-Орда, 2005.

2. 12.Иванников А.В., турарбеков А.Т. Солтү стік Қ азақ стан егіншілігі.-Алматы, 1990.

3.Доспехов Б.А. и др. Практикум по земледелию.-М., 1987.