азақстан жастарының 1920-30 жылдардағы сауатсыздықты жою науқанына қатысуы

Кең ес ө кіметі орнағ аннан кейінгі алғ ашқ ы он жылдық тағ ы қ азақ халқ ының жә не Қ азақ стан ауыл-селоларындағ ы мә дени қ ұ рылыстағ ы оқ иғ алар мен іске асырылғ ан ө згерістер туралы мә селе - тарихымызда ә лі толық анық тала қ оймағ ан кү рделі мә селе. Мә дени қ ұ рылыс атауына ие болғ ан бұ л қ ұ рылыстың бір тармағ ы республикамыздағ ы сауатсыздық ты жою болып табылады. Саутсыздық ты жою науқ анына қ атысушы топтың бірі Қ азақ стан жастары мен ұ йымдары болды.

Партия ұ йымдары идеялық -саяси тә рбиелеу мен сауаттандыруды жастар мен мә дени-ағ арту мекемелерінің жү йесі арқ ылы жү зеге асырып отырды. Қ азақ стан жастары мен ұ йымдары партия тапсырмасымен идеологиялық жә не мә дени майдандарғ а қ атыса отырып, ө сіп келе жатқ ан буынды социализм рухында тә рбиелеу тапсырмасы бойынша жұ мысқ а жегілді.

1920 жылы РКФСР ХКК-нің шешіміне орай ө лкелік Халық ағ арту бө лімдерінің жанынан саутсыздардың есебін алуды ұ йымдастырумен, педагог мамандарды даярлаумен, курстар мен мектептерді ашумен, оқ у қ ұ ралдарын басып шығ арумен шұ ғ ылданатын сауатсыздық жө нінде комиссиялар қ ұ рылды. 1924 жылдың қ аң тар айында Қ азақ станда " Сауатсыздық жойылсын" ұ йымын қ ұ ру жө нінде жұ мыстар жү ргізілді. 1924 жылдың 17 ақ панда ө ткен алғ ашқ ы ұ йымдастырушылық жиналыста Қ азақ стандағ ы сауатсыздық ты жою ұ йымы (СЖҰ) рә сімделді [1]. Олардың негізгі мақ саты сауатсыздық ты жою болғ анымен олар жергілікті жерлерде жұ мысшы, шаруа, малшылар қ атарын социалистік қ ұ рылысқ а тартумен жә не сауатсыз село халқ ын бар кү ш жігері мен қ аражаттарын қ оғ амдық іске жұ мсауғ а ү йрету сияқ ты коммунистік идеологияның принциптерін насихаттаумен де айналысты.

Мә селен, сол уақ ытта баспасө з беттері сауатсыздық қ а қ арсы кү ресу жастар ұ йымының негізгі міндеттерінің бірі деп жазды. Жастар ұ йымы туралы тоқ талғ ан " Жас қ азақ " газетінің бір санында " Осы кү ні жастардың оқ ымағ андығ ынан кө ріп жү рген қ орлығ ымыз кө п, надандық ты салт қ ылып бара жатқ андар да бар. Жастардың ұ йымы мұ ндаймен бар кү шімен кү ресу керек. Айта берсек, жастардың міндеті толып жатыр, оның бә рін бір мақ алада сиғ ызуғ а болмайды. Қ азіргі айтатын сө з: жастар ең ә уелі оқ у керек. Осығ ан жастар бә рі-бірден " тө релікке" таласпай, халық тың тұ рмысын тү зететін қ оян-қ олтық жұ мыс шаруа ісіне кірісу керек" -делінген [2].

1925 жылы 9 наурызда РКЖО-ның Қ ырғ ыз (қ азақ) облыстық комитеті Қ ырғ ыз (қ азақ) ө лкелік РЛКЖО болып ө згертілді[3]. Кө п жылдар кө сем атанғ ан В.И.Лениннің атымен аталатын Жастар Одағ ы социалистік қ ұ рылыстардың барлық жұ мыстарына, оны жү зеге асыруғ а, партияның тапсырмаларын бұ лжытпай орындауғ а, оның ішінде сауатсыздық ты жою науқ анына қ атысуғ а мә жбү р болды.

1925 жылы 30 шілдеде қ азақ саяси-ағ арту басқ армасының Қ азақ стан ө лкелік партия комитетімен бірлескен, ауыл ә йелдеріне арнайы қ ызмет ететін қ ызыл отаулар ұ йымдастыру туралы қ аулысы шық ты[4]. Қ ызыл отауларды ұ йымдастыру жә не басшылық жасау жұ мысы жергілікті партия, комсомол комиттеттері мен " Қ осшы" одағ ына міндеттелді. Қ ызыл отау ә йелдер арасында сауатсыздық ты жоюда негізгі кү ш болды. Бұ л мә дени-ағ арту мекемесі клубтың, оқ у ү йінің, кітапхананың, дә рісхананың жә не ә р тү рлі мә селелерге кең ес беретін орталық тың да қ ызметін атқ арды. Негізгі мақ саты кең естік идеологияны насихаттау болды. Осы мақ сатта ә йелдер мә селесін жан-жақ ты сө з ететін баспасө з органдары - " Тең дік" газеті (1925 ж. мамыр) мен " Ә йел тең дігі" журналы (1926 ж. қ аң тар) шығ а бастады. Оның алғ ашқ ы редакторы Сара Есова болды [5].

Қ ызыл отаулар сауатсыздық ты жоюмен қ атар, ә йелдер артелін (қ олө нер, іс тігу, жә не т.б.) ұ йымдастырып, хор ү йірмесін ашты. Дауыстап газет-журнал, кітаптар оқ у жұ мысын жү ргізді, қ абырғ а газеттерін шығ арды, комсомол жастар ауыл тұ рғ ындарына спектакльдер кө рсетіп, шағ ын кітапханалар ұ йымдастырды жә не қ ызыл отаудың жұ мысына белсене қ атысты [6].

Қ азақ халқ ының сауаттығ ы туралы 1927 жылы қ арашада болғ ан VI Бү кілодақ тық партия конференциясында Ф.Голощекин қ азақ халқ ының 97 пайызының сауатсыз екендігін, яғ ни оның 3 пайызы ғ ана арабша хат таниды деп кемсіткені бар. Егер, Қ азақ станда 1927-28-ші оқ у жылында Орталық есептеу басқ армасының мә ліметі бойынша Қ азақ станның ауыл-село халқ ындағ ы сауатсыздар 1928-29-шы жылы қ азақ тар арасында 89, 5 (қ арақ алпақ тарда - 97%, ө збектерде - 94%, тараншыларда - 87%, басқ аларда 51%) екенін ескерер болсақ, мә ліметтердің дә л еместігін жә не Қ азақ станның сол жылдардағ ы басшысының қ азақ халқ ы арасындағ ы онсыз да кө п емес сауаттыларды одан одан сайын ә дейі тө мендетіп отырғ анын немесе Голощекин кө рсеткендей 3 пайыз еместігінің куә сі болар едік [7].

Большевиктер партиясының басшылары елдің алдында сө йлеген сө зінде сауаттылардың санын мейлінше азайтып кө рсетуге тырысса, ал ө здерінің тек партия мү шелеріне арналғ ан қ ұ пия деректерінде оларды бірнеше есе кө бейтіп кө рсеттіі. Қ азақ стандық ғ ылымдардың зерттеулеріне жү гінсек, Қ азан тө ң керісінің қ арсаң ындағ ы қ азақ тардың сауаттылары халық тың 8, 2-10 пайызғ а жуығ ы болғ анын байқ аймыз [7].

1928 жылдың мамыр айында ө ткен БЛКЖО УІІІ съезі коммунистік партияның сауаттылық жолындағ ы нұ сқ ауларын орындауда мә жбү р бола отырып, жастарды сауатсыздық ты жою кү ресіне қ атысуғ а бағ ыттады. 1928 жылдың 1 тамызынан бастап, сауатсыздық ты жою айлығ ын ө ткізу туралы шешім қ абылдады. Сауатсыздық пен кү рес жө ніндегі жергілікті комиссияларғ а кө мек ретінде, сауатсыздық ты жою жұ мысына бір мың комсомолды жіберетін болды. Съезд ә рбір сауатты комсомолғ а сауатсызды оқ ытуды міндеттеді. Съезд бұ л шараны комсомолдың сауатсыздық пен кү ресудегі қ ызметін партияның маң ызды нұ сқ ауларының бірі ретінде қ арастырды. Бірақ партия асыра мақ тап кө рсеткендей бұ л шешімдер қ ағ аз жү зінде ә демі жазылғ анымен, іс жү зінде таң данарлық тай бола бермеді.

Партияның тапсырмасын мү лтіксіз орындау жә не атқ ару сол заманның негізгі қ ағ идасы болды. Сө йтіп, жастар ұ йымының қ атысуымен мә дени сапар ұ йымдастыру қ олғ а алынды. Мә дени жорық ауа райының қ олайсыздығ ына қ арамастан 1928 жылдың қ арашасы, тіпті желтоқ сан айларында басталды. Сө йтіп, Қ азақ стандағ ы жастардан қ ұ ралғ ан мә дени сапар комсомолдарды жұ мысқ а жұ мылдырудан басталды. БЛКЖО-ның Қ азақ ө лкелік комитеті сауатсыздық пен кү ресу ү шін екі айлық курстарғ а жастарды қ абылдады. Бұ л курстарғ а қ оғ амдық жә не комсомолдық жұ мыстарда белсенділік таныта білген, мектеп білімі бар жә не педагогикалық жұ мысты жү ргізуге қ абілетті жастарды жіберіп отырды. Қ азақ стан комсомолы екіжылдық мә дени-ағ арту жұ мысын атқ ару мақ сатымен, ауыл мен селоғ а 408 мә дени жауынгер мен қ осымша 226 жастарды жұ мылдырды [8]. Жастар ауыл мен селоларғ а жө нелтіліп, сауатсыздық ты жоюшылар ретінде іске кірісті, ал жастардың бір бө лігі оқ ытушылар жетіспеген бастауыш мектептерде жә не оқ у ү йлерінің басқ арушылары болып жұ мыс жасады.

Жалпы алғ анда мә дени жорығ ына сауатсыздық ты жою мақ сатында ауылдар мен селоларғ а аттанғ ан жастардың барлығ ын сауатты деп айтуғ а да болмады. Ө йткені кең естік идеологияның ү йреншікті кә сібіне арналғ ан асыра сілтеуі бұ л салада да орын алды. Партия жү ктеген тапсырма мен ол шығ арғ ан шешімді бұ лжытпай орындауғ а мә жбү рленген атқ арушы органдар барлық уақ ытта межеленген жоспар санын артығ ымен кө рсетуге асық ты. Сондық танда, сауаттылық пен мә дениет ү шін қ озғ алыс болып табылатын мә дени жорық кү н сайын Қ азақ станның кө лемді аумағ ының жаң а бұ рыштарын қ амтыды делінді. Мә селен, 1928-1929жж. мә дени жорық нә тижесінде 179419 адам сауат ашты деп сол уақ ыттағ ы билік партиясы ө з беделін кө теруге тырысты. Олардың тұ сындағ ы мә ліметтерге сү йенсек бұ л жылы республикада 1120 сауатсыздық жою орындары мен 71 сауаты тө мендерге арналғ ан мектеп жұ мыс жасады, олардың қ ұ рамында: коммунистер - 306, жастар ұ йымының мү шесі - 510, кә сіподақ мү шелері - 1826, жұ мысшылар - 28, батырақ тар - 721, кедейлер - 3118 жә не орташалар - 1814 адам болды деп ескі қ ұ жаттарда олардың тізбегі кө рсетілді [9].

Ал жастар ұ йымдарын жаппай мә дени жорық атауының аясында ел ішіне аттандырғ ан партия басшылығ ы жастардың білімінің саяздығ ы мен халық тың оларды қ алай қ абылдайтындығ ы туралы бас қ атырмады. Ө йткені шала сауатты елге келген жастар ұ йымының мү шелері ел ішінен толық қ олдау таба алмады. Жастар мен ел ішіндегі сә йкессіздіктер туралы " Жеткіншек" газетінің 1927 жылғ ы екінші нө мірі айта келіп: " Ел ішінде жастар ұ йымы қ ұ рылып, іске кіріскелі едә уір уақ ыт болды. Содан бері тү кпірде жатқ ан жарлы-жалшылар да жазылып жатыр. Бірақ, осы кү нге дейін кемшілік келтіріп келген нә рсенің бә рі комсомолдардың саяси, мә дени сауаттарының жоқ тығ ы. Елдегі кедей қ ара шаруалармен қ оян-қ олтық келіп, ө кімет пен елді жапсарлаттырып, кедейлердің жоғ ын жоқ тап, мұ ң ын мұ ң дайтын ауыл комсомолдары саяси қ араң ғ ы ауыр міндеттерді орындай алмайды. Сондық тан, комсомолдардың бірінші негізгі міндеті ел ішіндегі ашылғ ан қ ысқ а мезгілді мектептерден оқ ып ө здерінің саяси, мә дени сауатсыздық тарын жою керек. Сонда ғ ана кө п нә рсенің тамырына балта шабылады. Мұ ны ойлағ ан жастар, сауатсыздық тарын жоюмен қ атар, ә р тү рлі шығ ып жатқ ан баспасө здерді алдырып, ү збей оқ ып тұ рулары керек" -делінген[10]. Бұ л айтылғ ан ойдан партияның тек бір жақ ты нұ сқ аушылық бағ ытта жұ мыс істейтіндігін кө руге болады.

Мә дени жорық жоспары бойынша барлығ ы 276423 адамды оқ ыту болжамданды. Оның ішінде орыстардан - 81499, шығ ыс ұ лттарынан - 20000, қ алғ ан 174924 адам - қ азақ тардан сауатын ашуғ а тиіс болды. Олардың қ атарында 146400 - ұ жымшар мү шелері, 23750 - жұ мысшы, 52540 - ауылшаруашылық ең бекшілері, ә скер жасына дейінгілер - 32385 адамдар болды [11]. Мә дени жорық тың ұ сынғ ан жоспары қ ауырт болды, ол кө п кү ш пен қ аражатты талап етті, ұ сынылғ ан жоспар тек кө пшілік кү ші мен қ олдауының арқ асында орындалады деп кү тілді. Сол себепті, комсомол мә дени сапарды ұ йымдастыру ісіндегі сауатсыздарғ а тойтарыс беруде тек міндеттерді орындаумен шектелді.

Мә дени жорық жұ мысы Қ азақ станның барлық облыстарын қ амтыды. Бастауыш ұ йымдар мә дени жорық ты ө ткізу ү шін, ү здік жастарды таң дап, оларды отрядтар мен топтарғ а біріктірді. Ә рбір отряд немесе топ алдында нақ ты міндеттер қ ойылды (сауатсыздарды есепке алу, сауатсыздық ты жою орындарын ұ йымдастыру, сауатсыздарды оқ ыту жә не т.б.).

Қ азақ стандағ ы мектептер мен оқ ушылар саны туралы 1927 жылғ ы баспасө з жү йесінің берген мә ліметтеріне сү йенсек: " Қ азан тө ң керісіне дейін республикамыздағ ы тө менгі дә режелі мектептің саны-500, оқ ушылары-16 мың екен. Қ азан тө ң керісінен соң 1 басқ ыш мектеп-35 мың 844 деп есептелініп, оқ ушылары 215 мың 559 деп кө рсетілген. 7 жылдық мектеп-78 саналып, оқ ушылары 22 мың 31болғ ан. 9 жылдық мектеп-13, оқ ушылары 5 мың 197 деп кө рсетілген. 2 басқ ыш мектеп-19, оқ ушылары 15 мың 919 болғ ан. Орта дә режелі мектептер (техникум жә не т.б.) - 28, оқ ушылары 4219 деп саналғ ан" [12].

Қ азақ стандағ ы білім ошағ ы саналғ ан мектептердің саны жоғ арыдағ ыдай болғ анымен, олардың білім беру дең гейінің ә лі де нашар екендігін мына айтылғ андардан байқ ай аламыз. Кезінде Қ азақ станның халық ағ арту комиссары болып істеген Смағ ұ л Сә дуақ асов 1926 жылы 29-шы қ азанда Тә шкент қ аласында педагогтық жоғ ары оқ у орнының ашылуына арналғ ан салтанатты мә слихатта жасағ ан баяндамасында: "...біздің техникумғ а тү сушілердің саны жыл сайын толмай қ алып жү р. Ә сіресе, қ азақ жастарының мектепте алатын білім дә режесі тө мен, техникумғ а жеткілікті ә зірліксіз келеді, неге десең із оларғ а бастауыш білім беретін мұ ғ алімдердің ө зінің де дайындығ ы шамалы" -деп айтқ аны бар" [13].

1928 жылдың аяғ ына дейін, қ азақ тар араб ә ліпбиін қ олданып келді, партия кө семдері араб ә ліпбиін ауыстыруды Кең естік Шығ ыстағ ы революция деп бағ алады. Жаң адан қ ұ рылып социалистік бағ ыт ұ стағ ан кең естік идеология араб ә ліпбиін ауыстыру идеясын қ ызу қ олдады. Араб ә ліпбиінің қ орғ аушылары ретінде байлар мен мұ сылман дін басыларының мү дделері ұ лтшылдар деген атақ қ а ие болды. Тап осындай ұ станымды халық ты панисламистік жә не пантү ркілік идеялармен басып алуғ а тырысушылар деген айып тағ ылды. УІ шақ ырылғ ан Қ азақ АКСР ОАК ІУ сессиясы 1928 жылдың желтоқ санында бү кіл жерде латын ә ліпбиіне кө шуді заң дастырды.

Бастапқ ыда латын ә ліпбиіне кө шу сауатсыздық пен кү ресуді біршама қ иындатып, қ осымша шаралар мен кү ш-жігерді талап етті. Бұ рын араб графикасын қ олданғ андардың, ең алдымен, оқ ытушылар мен мә дени жауынгерлердің ө здері жаң а жазуды мең геріп кетуі ү шін, уақ ыт қ ажет етілді, оқ ытудың жаң а оқ улық тары мен ә дістемесін жасау, кеше ғ ана сауатын ашқ андарды жаң а жазуғ а қ айта ү йрету, типография жұ мысын қ айта қ ұ ру жә не т.б. жұ мыстар ө з шешімін кү тіп тұ рды. Жастар ұ йымдарына тә жірибелік кө мек кө рсету ү шін, 1929 жылдың 4 қ ыркү йегінде ө ткен бюро шешімімен дайындық тан ө ткен жастар ұ йымы белсенділерінен 60 адам уақ ытша жұ мысқ а жұ мылдырылды [14]. Қ арқ аралы аймағ ының жастары латындандыру бойынша мә дени жорық қ а барлық педагогикалық техникумдардың, ІІ дә режелі мектептердің жә не басқ а мектептердің дайындалғ ан жастарын жұ мылдырды. " Мә дени жорық қ а 295 адам тартылды, олардың 73-і жастар ұ йымының жә не 7-уі партия мү шелері, қ алғ андары - партияда жоқ сауатты жастар" деп кө рсетілді [14].

1929 жылы Атырау облысының комсомол жастарымен ұ йымдастырылғ ан мә дени жорығ ы 126 сауатсыздық жою орындарының қ ұ рылуына ә келді, онда 3585 адам қ амтылып, жаң а ә ліпби негізінде 680 адамның сауаты ашылды [17]. Жастар барлық сауатсыздық жою орындарын оқ ытушы-мұ ғ алімдермен бірлесе ұ йымдастырды, оқ ытуды тегін, Жастар Одағ ының тапсырмасы ретінде жү ргізді. Сол кездің ө зінде-ақ аудандық жастар комитеттеріне комсомол бастауыш ұ йымдарынан жә не жеке комсомолдардан жаң а латын шрифтімен жазылғ ан қ атынас хаттар келіп жатты. Ал қ оғ амда мұ ның бә рі коммунистік партияның жемісті ең бегінің ақ асында ғ ана жү зеге асты деп асыра мақ талып насихатталды.

Қ азақ стан жастар комитеті ауыл мен селоларғ а 4715 мә дени жауынгерді жө нелтті [15], яғ ни ө лкелік комитет бюросының белгілеген мө лшерінен асып тү сті. Бірқ атар жерлерде мә дени жауынгерлер ауылшаруашылық артельдерінің ө ндірістік ө міріне - кө ктемгі егіс компаниясы мен жинау жұ мыстарына, есепке алуды реттеуге, шаруашылық жоспарларды қ ұ руғ а жә не т.б. тікелей қ атысып отырды.

Ауылды жерлерде сауатсыздық ты жою жұ мыстарын ұ йымдастыру ү шін 1931 жылы Мә скеу мен Украинадан Қ азақ станғ а 114 мә дени бригада келді [16]. Олар тек сауатсыздық пен ғ ана емес, жаппай орыстандыру мә селесімен де айналысты. Ал осы жылдың мамыр айында БКП(б) Қ азақ ө лкелік комитетінің шешімі бойынша мә дени жорық 28 ауданды камтыды [17].

Мә дени жорық қ а аттанғ ан Сырдария аймағ ының жастары 19644 сауатсыздарды оқ ытып шық ты, негізінен қ азақ ұ л-қ ыздарын, 315 сауатсыздық жою орнын ұ йымдастырды, олардың 183 - ауылдарда, 47 - селода, 46 - қ ыстақ та жә не 39 - қ алада. Барлық аталғ ан орындарда 8 058 сауатсыз оқ ытылды [18]. Сауатсыздық ты жою орындарымен қ амтылып, есепке алынғ ан сауатсыздар жө ніндегі мә ліметтер тек комсомол-мә дени жауынгерлер жө нелтілген аудандар бойынша ғ ана берілді. Тек Қ ызылорда қ аласы бойынша 17 комсомол бастауыш ұ йымдарында 550 мә дени жауынгер жұ мыс жасады, олар 53 сауатсыздық жою орнында қ ызмет кө рсетіп, жыл сайын 1460 адамның сауатын ашумен айналысты [19].

Бұ л жоғ арыда айтылғ ан кө рсеткіштердің барлығ ы асыра айтылса да, кең естік идеология сауатсыздық пен қ андай бағ ытта кү рессе де жастар ұ йымдары сол кү ресті жү зеге асыру жолында қ атысып, тер тө кті.

Ауыл мектептерінде 1927-28-ші оқ у жылында қ азақ ұ л балалары оқ ушылардың 89 пайызын қ ұ раса, ал қ азақ қ ыздары мұ нда 11 пайыз ғ ана ү лес алады. Салыстырар болсақ, орыстарда бұ л кө рсеткіштер - 66, 3 пайыз жә не 33, 7 пайыз екенін кө рер едік [20]. Мұ нан байқ айтынымыз, ә сіресе қ азақ балаларының мектеппен қ амтылу пайызы басқ а ұ лт балаларынан, ә сіресе орыстардан ә лдеқ айда тө мен. Бұ л кө рсеткіштер қ азақ ауылындағ ы халық қ а білім беру шараларын " мә дени революция" деп кө термелеп айтуғ а мү лде келмейтінін дә лелдей тү седі. Амал қ анша, тарихи шындық осылай бола тұ рса да, тү сінікті себептермен біздің ғ ылыми жә не тарихи ә дебиеттер кең ес ө кіметінің халқ ының сауатын ашуғ а жасағ ан " ұ лы қ амқ орлығ ы туралы" ауыз жаппай қ айталап, жасалғ ан жақ сылық қ а ү здіксіз таң дай қ ағ умен болды.

Қ азақ станның ү кіметі де, орталық тағ ылар да республикадағ ы білім беру ісін қ аржыландыруғ а немкетті қ арады. Қ азақ стан халық қ а білім беру ісіне жұ мсалатын шығ ын жө нінен басқ а кең естік республикалардың бә рінен тө менгі орында болды. Халық қ а білім беру ісінде 1927 жылы жан басына шақ қ анда жұ мсалғ ан шығ ын Қ азақ станда небә рі 1 сом 35 тиын болса, ал бұ л кө рсеткіш РСФСР-да 2 сом 61 тиын, Тү рікменстанда - 3 сом 88 тиын, Бурятияда - 4 сом 24 тиын, Закавказье Федеративтік республикасында - 5 сом 26 тиын болды [20].

Жастар ұ йымындағ ы саяси ағ артудың қ анағ аттанарлық сыз кү йі кейбір комсомол қ ызметкерлерінің оқ удың мә нін жете бағ алай алмағ андық тан қ алыптасты, кө птеген жастар ұ йымдары шаруашылық -мә дени жә не қ оғ амдық -саяси міндеттерді шешу жө ніндегі жұ мыстарды (социалистік жарыс, ұ жымдастыру, астық жинау, сауатсыздық ты жою жә не т.б.) одақ мү шелерін саяси ағ арту міндеттерімен ү йлестіре алмады.

Сө йтіп, Қ азақ стан жастары арасында болашақ коммунистер тә рбиеленіп, алғ ашқ ы шынығ удан ө тіп жатты. Тек 1928 жылдың шілдесінен 1930 жылдың сә уірі аралығ ындағ ы екі жылда ө лке бойынша қ азақ стан жастарының 19861 ү здік тә рбиеленушілері Ленин партиясына қ абылданды [21]. Жетекші билік осы дә стү рмен жастарды жетектеп жү ру ү шін, оларды ө з қ атарына тартып, жастармен толығ ып отырғ ысы келді.

Дегенмен сталиндік социализмнің ә леуметтік-экономикалық шараларын саутсыздар немесе білімі тө мендер бұ қ арасымен орнату мү мкін емес екендігін ө здері шала сауатты большевиктер жақ сы тү сінді жә не сондық тан да ө лкеде жоғ ары жә не орта мектептер ашуғ а жә не оларды жетілдіруге ү лкен кө ң іл бө лді. Мысалы, 1928 жылы Қ азақ станда жалғ ыз педагогтық жоғ ары оқ у орны болғ ан болса, 1932 жылы олардың саны сегізге жетті. Ал педагогтік техникумдар осы мерзімде 14-тен 29-ғ а, ал басқ а техникумдар 16-дан 52-ге дейін ө сті [22].

Бірақ біржақ ты таптық идеологиямен улана бастағ ан жә не ә ртү рлі саяси-ә леуметтік дү рбелең дерді ә дейі қ олдан жасағ ан тоталитарлық жү йе жағ дайында адамдарды орта жә не жоғ ары оқ у орындарына тарту ү лкен қ иыншылық тарғ а кездесті. Адамдар сауатының тө мендігі жағ дайды ауырлатып отырғ анына қ арамастан, Ф.Голощекин басқ арғ ан Ө лкелік партия комитеті оқ уғ а келетіндердің партиялық -ә леуметтік жә не ұ лттық тегіне ү ң іліп, орта жә не жоғ ары оқ у орындарына студенттер қ абылдауды одан ә рі қ иындата тү сті. Мысалы, 1930 жылы Алматы ауыл шаруашылық техникумына ақ пан айында қ абылданғ андар ә леуметтік жә не ұ лттық жағ ынан қ анағ аттанғ ысыз деп таратып жіберілді. Осындай ә ң гімелер малдә рігерлік институтында сә уір айында қ абылданғ ан студенттер жә не т.б. туралы да кө терілді. Қ азҰ У-ның педагогтық факультетінің ұ йымдық -нұ сқ аушылық бө ліміне 50 комсомол мү шесі қ абылдануы тиіс еді, жоспар орындалмай қ алды [22].

Сө йтіп, біз қ арастырып отырғ ан 1920-1930 жылдар кезең індегі Қ азақ стан жастар ұ йымдарының бар қ ызметі кейінгі жылдардағ ыдай, жастар кү шінің тө зімді екендігін кө рсетті. Коммунистік партия басшылығ ы ө з шешімдерін орындауғ а мә жбү р ете отырып, жастар мен олардың ұ йымдарын барлық қ ұ рылыс учаскелеріндегі ең бекке пайдаланды.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер

1. Қ Р Президентінің мұ рағ аты, 143-қ ор, 1-тізбе, 1889-іс, 21-п.

2. //Жас қ азақ. -1923, қ азан айы. -№1, 11-бет.

3. Қ Р Президентінің мұ рағ аты, 143-қ ор, 1-тізбе, 7-іс, 5-п.

4. Культурное строительство в Казахстане. І-том, А., 1965. 90-бет.

5. Біткенбаева Ш.К. Қ азақ станда сауатсыздық ты жою туралы лениндік декреттің жү зеге асуы. А., 1982. 54-бет.

6. Шығ ыс Қ азақ стан облыстық мемлекеттік мұ рағ аты. І-қ., І-ж., 1945-іс, 296-бет.

7. Омарбеков Т. Саутсыздық ты жою: науқ аншылық жә не оның салдарлары.// Ақ иқ ат, 1996. №2, 30-бет.

8. Қ Р Президентінің мұ рағ аты, 143-қ ор, 1-тізбе, 1728-іс, 17-п.

9. Қ Р Президентінің мұ рағ аты, 143-қ ор, 1-тізбе, 2613-іс, 83-п.

10. //Жеткіншек. 1927. №2.

11. //Ленинская смена. 21 қ аң тар, 1930 жыл.

12. //Жеткіншек. 1927. №5.

13. Омарбеков Т. Мә дени қ ұ рылыс тарихы: тапшыл кө зқ арас сабақ тары..// Ақ иқ ат, 1996. №3, 30-бет.

14. Қ Р Президентінің мұ рағ аты, 143-қ ор, 1-тізбе, 2834-іс, 103-п., 151-п

15. Суюншалиев Х.Ж. Комсомол Казахстана - активный помощник Коммунистической партии в культурном строительстве (1928-1940 гг.). Кандидатская диссертация. А., 1968. 119-бет.

16. //За коммунистическое просвещение. 7 мамыр, 1930 жыл.

17. //Комсомольская правда. 2 қ азан. 1928 жыл.

18. Культурное строительство в Казахстане. І-том, А., 1965. 241-бет.

19. //Ленинская смена. 27 желтоқ сан, 1930 жыл.

20. Омарбеков Т. Саутсыздық ты жою: науқ аншылық жә не оның салдарлары.// Ақ иқ ат, 1996. №2, 31-бет.

21. Гаврилов В.В. Комсомол и културный фронт в Казахстане. // Большевик Казахстана. № 4, 1939. 23-бет.

22. Омарбеков Т. Мә дени қ ұ рылыс тарихы: тапшыл кө зқ арас сабақ тары..// Ақ иқ ат, 1996. №3, 30-бет.

Поступила в редакцию 17.01.2008.