Тақырып. Қозғыш құрылымдар физиологиясы

Дә рістің мақ саты: Клетка физиологиясының негіздері. Клетка қ ызметтерінің реттелуі. Тітіркендіру, тітіркендіргіштік жә не тітіркену. Қ озғ ыштық жә не қ озу. Жү йке импульстерінің таралу шапшаң дығ ы туралы мә лімет.

Дә рістің жоспары:

1.Қ озғ ыш қ ұ рылымдар физиологиясы

2. Тітіркену жә не тітіркендіргіштер қ озғ ыштың жә не қ озу биоэлектрлік қ ұ былыстарды зерттеу тарихы мен жазып алу тә сілдері.

3. Биоэлектрлік қ ұ былыстар механизмі

Тірі организмдер екі тү рлі қ алыпты жағ дайда болады: физиологиялық тыныштық жә не физиологиялық белсенділік.

Физиологиялық тыныштық деп органимзнің кө зін жұ мып, тыныш, ештең ені ойламай, тың дамай денесін босатып, демалып, ояу жатқ ан қ алпын айтады. Бұ л кезде организмнің ө зінің тіршілігіне қ ажетті қ ұ рылымдары (жү рек-қ ан тамырлар, тыныс алу, зә р шығ ару) белгілі шамада қ ызмет атқ арады. Бұ л кезде ұ лпалардың клеткаларында белгілі мө лшерде зат алмасуы жү ріп жатады. осындай қ алыпты сыртқ ы ортаның қ андай да болмасын бір жағ дайлары ә сер етсе, органимз физиологиялық тыныштық тан физиологиялық белсенділікке ауысады. Организмнің қ андай да болмасын жеке мү шесі немесе мү шелер жү йесі, тіпті бү кіл организмнің қ ызмет атқ аратын жағ дайын физиологиялық белсенділік дейді. Физиологиялық белсенділік кезінде зат алмасуы артады, бірнеше мү шелер, мү шелер жү йелері қ ызметі кү шейтеді. Мысалы, тамақ ішкеннен кейін ас қ орыту мү шелері қ ызметі атқ аруына байланысты оларғ а қ оса жү рек-қ ан тамырлар, тыныс, зә р шығ ару жү йелерінің қ ызметі кү шейеді. Мұ ндай жағ дайда сыртқ ы ортаның ә сері денедегі ұ лпаларды, клеткаларды тітіркендіреді.

Адам денесіндегі кө пшілік тірі клеткалардың тітіркену қ асиеті болады. Тітіркену деп сыртқ ы жә не ішкі орталардың тү рлі ә серлеріне жауап беру қ абілетін айтады. Сыртқ ы жә не ішкі орталардың ә серлерін тітіркендіргіш деп атайды.олардың ә серінен организм, оның жеке ұ лпалары физиологиялық тыныштық тан белсенділікке ауысады. Тітіркендіргіштерді тегіне қ арай тө ртке бө леді: физикалық, химиялық, физико-химиялық жә не биологиялық тітіркендіргіштер.

Физикалық тітіркендіргіштер деп тү рлі механикалық (соқ қ ы, шаншу, қ ысым) жә не электрлік ә серлерді айтады.

Химиялық тітіркендіргіштерге тамақ тың қ ұ рамындағ ы органикалық жә не бейорганикалық заттар, дә рілер, улы заттар, сілтілер, қ ышқ ылдар, тұ здар жә не олардың ерітінділері тә різді кө птеген химиялық заттардың ә сері жатады.

Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың парциалдық қ ысымы, осмостық қ ысымы, иондардың жә не тү рлі заттардың концентрация айырмашылық тарының ә сері жатады. (айталық, 5 пайыз жә не 7 пайыз тұ з қ ышқ ылының ерітінділерінің ә серінің айырмашылығ ы)

Биологиялық тітіркендіргіштерге тү рлі макро жә не микроорганизмдердің ә серін жатқ ызуғ а болады.

Тітіркендіргіштердің ә серінен тітіркене алатын ұ лпаларды тітіркендіргіш ұ лпалар деп атайды. Оларғ а нерв, ет, без ұ лпалары жатады. олар тітіркендіргіштің ә серіне қ озумен жауап береді. Қ озу аталғ ан ұ лпалардың жұ мыс қ абілеті. Қ озу кезінде бұ л ұ лпалардың электрлік жә не биохимиялық қ асиеттері ө згереді, ұ лпалар қ ызмет атқ арады, олардың қ ызметі кү шейеді.

Сыртқ ы ортаның кейбір тітіркендіргіштері ә сер еткенде қ озғ ыш ұ лпалардың қ озуы бә сең дейді немесе мү лде тоқ тап қ алады. Мұ ны тежелу деп атайды. Тежелу де қ озу іспетті тірі ұ лпалардың белсенді қ ызмет атқ ару кү йі. Бірақ тежелу кезінде жеке мү шелерде немесе организмде бұ рын басталғ ан қ ызмет баяулайды, я болмаса мү лде тоқ талады. Тірі ұ лпалардың электрлік қ асиетін биоэлектрлік қ ұ былыс деп атайды. Кө п клеткалы организмдерде сыртқ ы жә не ішкі орталардың мә ліметтерін қ абылдап, сақ тап, талдап, бір жерден екінші жерге жеткізу, қ ажетіне қ арай қ айтадан жаң ғ ырту тарихи даму барысында қ алыптасқ ан электр сигналдары арқ ылы іске асады.

Электр кү шін тудыратын қ уат клетка мембранасының ішкі жә не сыртқ ы жағ ында орналасқ ан оң (+) зарядты натрий, калий, кальцийдің катиондары мен тү рлі теріс зарядты (-) аниондарғ а байланысты. Олардың бір-біріне градиенттік қ атынасы (мембрананың иондық тартқ ышы) деп аталатын арнайы молекулалық қ ұ рылымның қ ызметіне негізделген. Энергия кө зі саналатын иондық тартқ ыш- аденозиү шфосфор қ ышқ ылы (АТФ) ферменттердің ә серінен ыдырай кезінде пайда болатын энергияны (яғ ни зат алмасуынан пайда болатын энергияны) жұ мсайды.

Тыныштық тағ ы клетка мембранасының сырты мен ішіндегі потенциал айырмашылық тарын мембрананың потенциаля немесе тыныштық тоғ ы деп атайды.

Қ ызмет атқ арғ ан клетканың мембранасы мен тыныштық тағ ы клетка мембранасының потенциал айырмашылығ ын ә рекет потенциалы дейді. Тыныштық тоғ ы 50-90 мВ-қ а дейін болады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Физиология пә ні, ә дісі, дамуының негізгі этаптары.

2. Физиологияның зерттеу ә дістері

3. Физиология дамуының тарихы.